محله ای که با نام بانی مسجد پیوند خورد

خبرگزاری شبستان_رشت، مهری شیرمحمدی؛ پیاده که در کوچه پس کوچه‌های محلات قدیم قدم بزنید، زندگی رنگ دیگری دارد، از مراودات اجتماعی مردم محله گرفته تا وجه تسمیه نام محلات که از بزرگان همان محله نشات می‌گرفت.

شهر رشت در گذشته هفت محله مهم داشت و هر محله به مثابه یک سلول مستقل دارای مسجد، حمام، بازار و گذرهای مستقلی بود. «محله زاهدان»، یکی از محلات قدیمی رشت بود که از یک سو به «محله ساغریسازان» و از سوی دیگر به «مسگر بازار» متصل می‌شد. احداث «خیابان مطهری» در دوره پهلوی دوم، بخشی از این محله را از رشته‌های دیگر آن قطع کرد.

محله زاهدان، ۱۲ ناحیه داشت و «گذر بادی الله» یکی از این نواحی بود. در این گذر، «مسجد بادی الله، مسجد اردبیلیان، مسجد و مدرسه علمیه مستوفی، مسجد صفی، بقعه آقا سید ابراهیم» وجود دارد و اتصال این گذر به بازار بزرگ رشت و مسگر بازار، نشان از پویایی و سرزندگی محله داشت.

در میانه خیابان مطهری رشت و در ابتدای «گذر بادی الله»، مسجد سفید رنگی به چشم می‌خورد که نوع معماری و رنگ آن تداعی کننده عمارت‌های میدان شهرداری رشت است و مناره منفرد از مسجد و کم ارتفاعش جذابیت خاصی برای رهگذران دارد. این مسجد به نام «بادی الله» خوانده می‌شود و در ابتدای گذر، سردیس آیت الله «شیخ محمدباقر رسولی رشتی» نصب شده است. وی از مجتهدان گیلان در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی بود که در زمان حیات، امام جماعت مسجد بادی اله بوده است.

ساکنان قدیمی بادی الله در وجه تسمیه این محله اینگونه می‌گویند: «بنیانگذار این مسجد، فردی به نام «بدیع‌الله» بود و قبر وی نیز در قسمت شمالی شبستان مسجد قرار دارد. بعدها کم کم بدیع الله به بادی الله خلاصه شد.»

شادروان«فریدون نوزاد» در یادداشت‌های خود در مورد تاریخچه محلات اشاره دارد که این محله در اصل «وادی الله» بوده و واژه «وادی» یا محلِ گذر، بعدها تبدیل به «بادی الله» شده است.

سال ساخت مسجد را می‌شود از سنگ قبر بانی مسجد فهمید. در گذشته رسم بر این بود که پیشنماز و یا بانی مسجد را پس از فوت در همان مکان به خاک می‌سپردند. بر روی سنگ قبر بدیع الله هم که در قسمت شمالی مسجد قرار دارد، قید شده مسجد در سال ۱۳۴۴ قمری احداث شده است.

شادروان «منوچهر ستوده» که دهه ۴۰ از مسجد بادی الله دیدن کرده بود، در جلد نخست «از آستارا تا استرآباد» درباره مسجد بدیع الله اینگونه می‌نویسد: « صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ، زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پایین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهارضلعی هستند، جدا می‌شود. غرفه زنانه، بالاخانه مانند متکی بر این ستون‌هاست. محراب مسجد گچ‌بری و کلمات زیر با خط نسخ بدی بر محراب گچ‌بری شده است: یا الله، یا الله، یا قاضی الحاجات، یا کریم، یا رحیم، بمله و سوره «انا انزلنا» تا « حتی مطلع الفجر». در ضلع غربی، مدخل غرفه زنانه و پنج پنجره نورگیر است. در ضلع شمالی دو پنجره بزرگ تا زیر سقف و در ورودی است که از کفش کن به صحن مسجد می‌روند. بالای کفش کن اتاق خادم است. در ازاره داخلی مسجد چهار ردیف کاشی منقش آبی و سفید به ارتفاع ۶۵ سانتی متر از کف و در پایه فیلپاها، سه ردیف کاشی به ارتفاع نیم متر چسبانده اند. سقف سرسرا مسجد لمبه کوبی خط دار و بام گنبد و مسجد حلب سر است.»

البته گچ‌بری‌های که «ستوده» در دهه ۴۰ دیده بود، اکنون از بین رفته و جای آن محراب سنگی قرار گرفته است، با این حال از توضیحات ستوده می‌توان گچ‌بری‌های گذشته را احیا کرد. این پژوهشگر همچنین می‌نویسد: «چندپاره ستون‌های سنگی لاچ لنگری مارپیچ جلو مسجد افتاده است که معلوم نشد متعلق به چه بنایی است.»‌

نویسنده کتاب «رشت شهرباران» نیز ضمن معرفی مسجد بادی الله اشاره دارد که قسمتی از حوض و حیاط این مسجد قدیمی در احداث خیابان مطهری از بین رفته است و اگر خیابان مطهری در پهلوی دوم احداث شده باشد، می‌توان استنباط کرد ستوده، باقیمانده پایه‌های حوض سنگی را در کنار خیابان دیده است.

مسجد بادی الله در بهمن ماه ۱۳۸۸ و به شماره ۲۹۳۱۵ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. بررسی پرونده ثبتی این مسجد نشان می‌دهد، این بنا با چوب‌های بلند روسی ساخته شده و هیچ نوع تیرآهنی در آن به‌کار نرفته است. بخشی از پرونده ثبتی «مسجد بادی الله» بدین شرح است: «صحن مسجد فعلی دارای دو قسمت اصلی است: قسمت بزرگ، زیر گنبد مدوری است و قسمت دیگر با سه ستون بزرگ که در پائین هشت ضلعی و در وسط مدور و در بالا چهار ضلعی هستند، جدا می‌شوند. محراب مسجد در گذشته گچ‌بری بوده که متأسفانه امروزه اثری از آن نیست. دیوارهای مسجد از نوع باربر و با آجرهایی به ابعاد ۵×۲۰×۲۰ سانتی‌متر است.

ملات استفاده شده در دیوارها ملات گچ و خاک است. ضخامت دیوارها در قسمت‌های مختلف مسجد، متفاوت و در جبهه شمالی به بیشترین مقدار خود به قطر ۴۰/۱ متر رسیده است. چوب‌های به‌کار رفته در کل بنا و همچنین سازة آن از نوع نراد روسی است و هیچگونه تیرآهن در ساخت آن به‌کار نرفته است. دور تا دور مسجد پنجره‌های چوبی قدیمی با قوس هلالی به چشم می‌خورد و در دیوارهای مسجد فرورفتگی‌هایی با قوس هلالی وجود دارد.

پنجره‌های مسجد در اندازه‌های مختلف است و تزئینات دالبر مانند در نمای ساختمان دارد. همچنین فرم گنبد و مناره مسجد در ترکیب با نمای ساختمان از ویژگی‌های خاص این بناست» در حال حاضر، پنجره‌های نورگیر بخش بانوان مسدود شده است و همین امر موجب افزایش رطوبت به بنا شده است.