به گزارش خبرگزاری شبستان، در ایامی به‌سر می‌بریم که کرونا کلیدواژه اکثر محافل دنیا شده و ملت‌ها و دولت‌های جهان را با چالش و دردسری عظیم مواجه ساخته است. در این بین، ایران یکی از کشورهایی است که شیوع این بیماری در آن در حد بالایی قرار گرفته است. در کنار عوارض و صدمات جبران ناپذیری که باعث از دست رفتن جمعی از هموطنان عزیزمان شده است، شیوع این بیماری مشکلات و تنگناهای جدی‌ای در معیشت و کسب‌وکار گروه‌هایی از اصناف و مشاغل در آستانه سال جدید ایجاد کرده است.
امروزه در اقتصاد رفتاری، اثبات شده است که اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی می‌تواند بر فعالیت‌ها، ترجیحات و انتخاب‌های افراد یک جامعه در بازار عرضه و تقاضا اثرگذاری مستقیم داشته باشد. از سوی دیگر راهبردهای اقتصاد اسلامی راهبردهایی پیشرو و سازنده است که هدف متعالیِ رفاه، سلامت و سعادت جامعه بشری را در راس امور و سیاستگذاری‌های خود می‌بیند. در نگاه مکتب اقتصادی اسلام، جامعه از اولویت و اهمیت وافری برخوردار است و تک تک افراد بنا به دستور شریف نبی‌اکرم اسلام (ص)؛ کلکمْ راعٍ، وَ کلکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ نسبت به جامعه دارای وظیفه و مسئولیت اجتماعی هستند.
طبیعی است این سطح از مسئولیت‌پذیری افراد جامعه می‌تواند با کاهش بخشی از هزینه‌های اقتصادی، به هموارسازی مسیر دولت‌ها در مدیریت بهتر جامعه در مواقع بحرانی و حوادث غیرمترقبه بیانجامد. بنا به فرهنگ والای دینی جامعه ایران می‌توان امیدوار بود که هنجارها و آموزه‌های اقتصادی مکتب اسلام بتواند در مسیر برون‌رفت کشور از بحران حاصل از شیوع بیماری کرونا تاثیرگذار باشد. گرچه بخش مهمی از این نوع آموزه‌ها متوجه وظایف و مسئولیت‌های دولت و حاکمیت اسلامی در قبال جامعه است، اما در این یادداشت قصد داریم جدا از این نوع وظایف شرعیِ حاکمیت، به آموزه‌ها و دستوراتی اشاره نماییم که متن جامعه را مخاطب قرار می‌دهد.
ترویج و تبلیغ این آموزه‌ها می‌تواند «نسخه‌ای برای کاهش هزینه‌های اقتصادی مقابله با کرونا» و پیمودنِ مسیری کوتاه‌تر در خروج از وضعیت نامطلوب فعلی باشد:
الف) ضمان فرد مقصر و اهمال‌کننده: توجه به ضمان و مسئولیت ناشی از اقدام، از جمله اصولی است که می‌تواند به پیشگیری از سرایت و شیوع بیماری‌های مسری کمک برساند. برخی از فتاوی فقها و مراجع عظام تقلید به این مسأله تاکید دارد که اگر در اثر عملکرد بد انسان یا قصور و کوتاهی او، به دیگری ضرری و خسارتی وارد شود آن فرد ضامن است. بنابراین اگر کسی در بیماری‌های مسری با کوتاهی، سهل‌انگاری و عدم توجه به رعایت مسائل بهداشتی باعث انتقال آن به دیگری شود، در قبال آن فرد مسئول خواهد بود. این مفهوم عموما در قالبی به نام حق‌الناس معنا می‌شود و چنانچه فردی باعث تحمیل هزینه و ضرر و زیان به دیگران شود، هیچ بعید نیست که آن فرد، مدیون حساب شود.
پس مشخص است که پیشگیری و رعایت مسائل بهداشتی در چنین شرایطی، فارغ از نفع شخصی برای خود و خانواده فرد، یک مسئولیت اجتماعی بوده و از حیث الزام جبران هزینه‌های اقتصادیِ خسارت‌ها و ضررهای ایجاد شده، قابل بررسی و پیگیری است.
ب) مجازات شدید محتکران: آنگونه که از مفاهیم نظام اقتصادی اسلامی برمی‌آید، احتکار از اعمال شنیع و بسیار ناپسند اقتصادیست که محتکر را لایق شدیدترین برخوردها و مجازات‌ها می‌کند. امیرالمؤمنین(ع) در نامه خود به مالک‌اشتر می‌نویسد: احتکار باعث زیان به جامعه است بنابراین از آن جلوگیری کن همانطور که پیامبر اسلام(ص) از احتکار جلوگیری می‌کرد.
بی شک در شرایط امروز، احتکار اقلام بهداشتی و درمانی توسط عده‌ای سودجو، به شیوع بیشتر بیماری، افزایش هزینه‌های درمانی و سوخت شدن حمایت‌های مالی دولت در تولید این دسته از اقلام منجر می‌شود. آموزه‌های اقتصادی اسلام در قبال اینگونه رفتارهای منفعت‌جویانه موضع سختی دارد و از آنجاکه ثمره این کار تضعیف منافع جامعه است، حتی ممکن است با محتکران همانند کسانی که موجب رعب و وحشت در جامعه می‌شوند برخورد شده و عنوان محاربه بر این رفتار حمل گردد.
ج) قرض‌الحسنه: در ایام شیوع بیماری کرونا، بسیاری از مصرف‌کنندگانِ کالاها و خدمات، جهت محافظت از خود تصمیم به عقب انداختن زمانِ تقاضای خود می‌کنند. این تاخیر برای گروهی از کسب‌وکارها خصوصا کسب‌و کارهای کوچک و متوسط که از ذخیره و پشتوانه مالی چندانی برخوردار نیستند و همچنین گروهی از کارگران و کارمندان که از شرایط مالی باثباتی بهره‌مند نمی‌باشند، می‌تواند مشکل‌ساز شود. خصوصا در ایام پایانی سال که بنا به رویه‌های سال‌های گذشته همواره جریان درآمدی خوبی برای این افراد قابل پیش‌بینی بود، این مشکل دوچندان خواهد بود.
سنت پسندیده و توصیه‌شده قرض‌الحسنه از جمله آموزه‌های ارزشمند نظام اقتصادی اسلام است که می‌تواند تا حدی از بار این مشکل بکاهد. این نظام به سبب اثرات مثبت قرض‌الحسنه در نفع‌رسانی به جامعه، با بیان پاداش‌هایی چون پاداش نامحدود و غیرقابل شمارش (بقره، آیه 245) و جلب شکر و سپاس الهی به سوی خود (تغابن، آیه 17) بر آن است تا مردم را به این عمل اقتصادی ترغیب نماید. اما مهم‌ترین پاداش قرض‌الحسنه در همان اصل قرض دادن قرار گرفته است، زیرا شخص قرض‌دهنده با خداوند معامله می‌کند و کسی که قرض می‌گیرد در حقیقت خود خداوند است (مائده، آیه 12).
د) امهال به بدهکاران: برخی از صنوف با چشم‌انداز کسب سطح درآمدی مطلوب در بهمن و اسفند هرسال، در طی ماه‌های گذشته با صدور چک طلبکاران خود را به آخر سال حواله داده‌اند. با پیشآمد بیماری کرونا و کاهش سطح تقاضا از سوی مصرف‌کنندگان و کسادی بازار فروش، وصول بخشی از این چک‌ها با مشکل مواجه شده است؛ کماآنکه در شرایط رکودی حاضر، پرداخت اجاره برای گروهی از مستاجرین نیز دشوار شده است.
بنا به آموزه‌های اقتصادی اسلام، اگر بدهکار توانایی پرداخت بدهی و دِین را نداشته باشد، باید به او مهلت و فرصت داد تا توانایی پرداخت را پیدا کند. این مطلبی است که در آیه 280 سوره بقره چنین مطرح شده است: «اگر (بدهکار) تنگدست بود، او را تا فراخ‌دستی مهلت باید داد و صدقه دادن شما (گذشت از بدهی) برای شما بهتر است، اگر بدانید».
ه) مصرف خمس: برخی از وجوهات شرعی همچون خمس این قابلیت را دارند که با نظر و اجازه مراجع عظام صرف اموری شود که نیازِ روز جامعه اسلامی است. از این‌رو مصرف و هزینه‌کرد خمس برای تامین بخشی از هزینه‌های مقابله با بیماری‌های همه‌گیر با کسب اجازه از مرجع تقلید قابل تصور است. در همین راستا در جریان اخیر، حضرت آیت‌الله سیستانی از مراجع تقلید در فتوایی اعلام کردند مؤمنان می‌توانند نصف سهم امام را از وجوهات خمس را برای درمان بیماران کرونایی و مبارزه با شیوع این بیماری هزینه کنند. همچنین آیات عظام شبیری زنجانی، مکارم شیرازی، صانعی، صافی گلپایگانی و حسینی زنجانی و... نیز هر یک مصرف بخش مشخصی از سهم امام(ع) را برای درمان نیازمندان مبتلا به بیماری کرونا یا جلوگیری از ابتلای آنان مجاز دانسته‌اند.
و) فعالیت‌های جهادی: در مکتب اقتصادی اسلام، علاوه بر احترام به حق مالکیت و پرداخت حقوق و دستمزد افراد، تمام انگیزه فعالیت‌ها و ارایه خدمات در دایره دریافت اجرت و پاداش مادی خلاصه نمی‌شود. علامه طباطبایی(ره) لذت‌ها را در سه دسته لذت‌های مادی، لذت‌های فکری مطابق با فطرت و لذت‌های مخالف با فطرت دسته‌بندی می‌کند. از این جهت مشخص است که کسب رضایت الهی با کمک به همنوع می‌تواند یکی از منطق‌های تصمیم‌گیری انسان اقتصادی و سوگیری ترجیحات و انتخاب‌های وی در ادبیات اقتصاد رفتاری باشد.
ترغیب و ترویج، ساماندهی و مدیریت این دسته از انگیزه‌های پرقدرت می‌تواند در شرایط بحرانی و سخت هر جامعه‌ای مفید باشد. همکاری گروه‌های داوطلب از نیروهای بسیج مردمی جهت کمک به نیروهای حافظ امنیت و سلامت و بهداشت جامعه بدون دریافت اجرت و حق‌العمل و صرفا براساس انگیزه‌های معنوی و اجتماعی قادر است از حجم هزینه‌های دولت در پیشگیری و کنترل بیماری کرونا بکاهد و منابع مالی ذخیره شده از این مجرا را در مسیرهای مورد نیاز دیگر همچون تجهیز بهتر بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها، تامین مواد اولیه تولید و ساخت اقلام بهداشتی، ساخت بسته‌های آموزشی جهت ارتقای سواد بهداشتی جامعه و... بکار گیرد.
در پایان باید یادآور شد که آموزه‌های نظام اقتصادی اسلام برپایه رعایت حقوق افراد جامعه و مسئولیت‌پذیری اجتماعی بر اساس فرموده «کلکمْ راعٍ، وَ کلکمْ مَسْؤُولٌ عَنْ رَعِیتِهِ» به عنوان یک فرصت و مزیت طلایی نمود داشته و قادر است تاحد مطلوبی، کمک‌یار دولت برای کاهش هزینه‌های اقتصادی عبور از این مرحله حساس باشد. امید است نهادهای متولی با ترویج این آموزه‌ها نهایت بهره را به جامعه اسلامی ایران برسانند.
وهاب قلیچ (عضو هیئت علمی پژوهشکده پولی و بانکی)
منبع: ایبنا./
نظر شما