به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری شبستان، مساجد تهران دوران قاجاری به لحاظ ساختار زیبایی شناسانه از انواع مختلف هنر بهره برده اند در این مساجد از کتیبه‌های خوشنویسی نستعلیق و مصالحی چون کاشیکاری، آجرکاری، حجاری و گچبری استفاده شده است و هر کدام با تلاش و خلاقیت هنرمندان صاحب سبک عهد ناصری ویژگی‌های بصری و سبک و سیاق اختصاصی خود را دارند، هنر کاشیکاری مساجد دوران قاجار منحصر به فرد است و این را می شود در در آنها بوضوح دید، هنر کاشی کاری در مساجد تهران دورران قاجار را با «کیانوش معتقدی» پژوهشگر هنر اسلامی، نویسنده، هنرمند و تهران شناس به گفتگو نشسته ایم که در زیر می آید:
معماری مساجد شهر تهران در دوران قاجار بیشتر متاثر از کدام سبک معماری است؟
پس از انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران همزمان با آغاز سلطنت سلسله قاجار، فضای شهر تهران به‌سرعت توسعه یافت و بناهای مختلفی در مدت زمانی کوتاه ساخته شد. بخشی از این ساخت و سازها شامل گسترش فضای داخلی ارگ سلطنتی تهران بود، اما بیرون از دیوارهای ارگ نیز تعداد زیادی بنای عمومی و عام‌المنفعه ساخته شد. در میان این بناها که عموما مذهبی بودند ما شاهد شکل‌گیری روند تازه‌ای در سبک معماری و تزئینات وابسته به آن در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه هستیم. در میان بناهای مذهبی تهران، در آغاز دوره قاجار، آنچه بیش از همه اهمیت یافت، ساخت مسجد جامع (مسجد سلطانی) با پلان و سبکی متاثر از معماری گورکانیان هند در ورودی بازار و سپس مساجد و مدارس متعددی در سطح شهر بود. البته تا این دوران بیشتر تزئینات بناهای تهران تحت تاثیر سبک کار هنرمندان اصفهانی و شیرازی، هنوز سبک تازه‌ای را به ارمغان نیاورد.
یعنی تا دوره محمد شاه قاجار یشتر تزئینات بناهای تهران تحت تاثیر سبک کار هنرمندان اصفهانی و شیرازی است؟
بله؛ در دوران محمدشاه قاجار نیز چند بنای مذهبی ساخته و مرمت شد که با کاشیکاری تزئین شده اند و در همه بناهای مذکور تاثیر مکتب شیراز در رنگ‌امیزی و ترکیب‌بندی نقشمایه‌های آنها همچنان قابل تشخیص است؛ نمونه این سبک کار مسجد حاج رجبعلی در محله سنگلج است.چند دهه بعد و با روی کار آمدن ناصرالدین‌شاه، شهر کوچک تهران محصور در حصار طهماسبی، دیگر گنجایش جمعیت روبه رشد و ساختمان‌های تازه تاسیس را نداشت. اینچنین شد که در سال ۱۲۸۴قمری و با آغاز طرح توسعه تهران، ابعاد تهران چندبرابر شد و طبعا در این فرصت ساختار شهرسازی تهران دوباره دستخوش تغییراتی چند شد. در این میان ساخت مساجد با طراحی‌ها و تزئینات تازه (متاثر از معماری فرنگی) بیش از گذشته متحول گردید؛ نمونه ممتاز این رویکرد را می‌توان در سبک التقاتی معماری مسجد سپهسالار تهران بوضوح مشاهده کرد.
در مساجد دوره ناصری که بیان کردید طراحی ها و تزئینات متاثر از معماری فرنگی هستند بیشتر از چه تزئینات هنری استفاده شده است؟
با مطالعه تحولات معماری مذهبی پایتخت می بینیم تزئیناتی همچون کتیبه‌های خوشنویسی نستعلیق و همچنین مواد و مصالحی چون کاشیکاری، آجرکاری، حجاری و گچبری نیز با تلاش و خلاقیت هنرمندان صاحب سبک عهد ناصری، ویژگی‌های بصری و سبک و سیاق اختصاصی تهرانی به‌خود گرفت؛کاشیکاری مذهبی عهد ناصری با دو تکنیک هفت‌رنگی و نقاشی زیرلعابی و با حضور کاشیکاران شیرازی و اصفهانی به یکی از مهم‌ترین تولیدات هنری تهران بدل گردید و تقریبا جدار بیرونی بیشتر مساجد، مقابر، مدارس و سقاخانه‌های تهران با کاشی‌های رنگارنگ پوشش یافتند.
آیا امکان دیدن کاشیکاری های مساجد دوران قاجار هنوز هم برای علاقمندان وجود دارد؟
خوشبختانه امروز بخشی از این کاشیکاری‌ها از تهران قدیم و در تزئینات مساجد باقی‌مانده و به ما این امکان را می‌دهد تا با مطالعه نقشمایه‌ها و شیوه‌های ساخت و تولید آنها، روند تحولات این هنر چشم‌نواز را درکالبد بناهای مذهبی دوره قاجار و سبک تهران بررسی کنیم.
شاخص ترین کاشیکار مساجد دوره ناصری در تهران چه کسی بود و لطفاً آثار ایشان را معرفی فرمایید؟
یکی از فعال‌ترین کاشیکاران تهران در عهد ناصری، «علی‌محمد اصفهانی» است که در همکاری با یکی از خوشنویسان هم‌عصرش «میرزا عبدالله طهرانی» بیشترین تزئینات مساجد و مقابر تهران و ری را انجام دادند؛ از جمله مساجد تهران با کاشی‌کاری‌هایی که توسط این دو استاد تهیه و تولید شده می‌توان به مسجد شاه(امام) بازار، مسجد شیخ عبدالنبی (خیابان ری)، مسجد نظام‌الدوله مافی (خیابان چراغ برق)، ایوان شاه عبدالعظیم شهرری اشاره کرد.
نظر شما