از اولین خط آهن رشت تا دعوای درشکه‌چی‌ها و رانندگان تاکسی

خبرگزری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ اجتماع چرخ گاری‌هایی که پسماندهای خشک را از منازل جمع می‌کنند. اینجا در گاراژها، اولین خریداران ضایعات منازل هستند و تک و توک مغازه‌های آهنگری و هرآنچه مربوط به صنایع فلزی است. مشاغل پرسر و صدا در راسته مشهور به خط ماشین.

و محور دیگر که معروف به «نفت انبار» بود. تجمع اینها همه در محله‌ای که زمانی به «استالینگراد» معروف بود. محله «باقرآباد»، اگرچه اکنون در تقسیمات شهرداری از «زیر کوچه» آغاز می‌شود اما در گذشته محله‌ای بود که از یک سو به خیابان معروف به «خط ماشین» آغاز و به محله «سرخ بنده» محدود می‌شد.

از وقتی یک شرکت روسی متعلق به «خوشتاریا»، نخستین خط آهن رشت را به سال ۱۲۹۵ خورشیدی احداث کرد، محله کارگرنشین باقرآباد مورد توجه قرار گرفت و حمل و نقل کالاهای تجاری و بار و مسافر که پیش از این با ارابه و درشکه‌های اهالی باقرآباد صورت می‌گرفت، با ایجاد راه‌آهن تسهیل گشت.

نویسنده کتاب «رشت شهرباران» در این‌باره می‌نویسد: «با احداث راه آهن پیربازار – رشت که توسط شرکت روسی خوشتاریا در سال ۱۹۱۶ میلادی صورت گرفت، چون ایستگاه اصلی این خط آهن در رشت در خیابان سعدی بود، لاجرم گذری که خط آهن پیربازار – رشت از آن می گذشت، به خط ماشین(گذر و خیابانی که به موزارات خیابان سعدی تا خانه جوانان سابق امتداد دارد.) معروف گشت که هم اکنون به محل تجمع تعمیرگاه های اتومبیل تبدیل شده است، و نیز محله باقرآباد به علت نزدیکی به بازار در گذشته به راسته‌ای برای سازندگان کالسکه و گاری تبدیل شده بود.» (ص: ۱۲۴)

این خط آهن که تنها هشت کیلومتر بود، فقط ۱۲سال دوام آورد. باز هم درشکه‌های محله باقرآباد نقش حمل و نقل کالا و بار بازار رشت را برعهده گرفتند.

این خط آهن، از ابتدای خیابان سعدی، روبه‌روی مدرسه ارامنه آغاز و با گذر از محور خط ماشین در محله باقرآباد به مکان فعلی پل بوسار می‌رسید. بعد از احداث خیابان‌های جدید به‌ویژه در دوره پهلوی اول، محلات قدیمی سرخ بنده، صیقلان، زیرکوچه و بازار در ابتدای پهلوی اول با احداث خیابان‌های شیک (شریعتی)، خیابان مطهری و میدان بسیج(صیقلان فعلی)، خیابان تختی ارتباط ارگانیکشان را با بازار از دست دادند.

برای دیدن محله باقرآباد به خیابان معروف به خط ماشین می‌روم. زمانیکه هنوز خیابان سعدی به معلم و سه راهی معلم به پل بوسار وجود نداشت، محور خط ماشین رونق بیشتری داشت و پل بوسار یکی از مدخل‌های ورودی رشت بود و آنگونه که احمد علی دوست در کتاب «خطی بر دیوار» منتشر کرده، رضاخان از پل بوسار وارد رشت شد.

اگرچه اکنون این خیابان به نام «کارگر» نامگذاری شده است، اما با نگاهی به نوع کاربری مغازه‌های این محور می‌توان فهمید چرا خط ماشین نامیده می‌شد؛ مکانیکی، صافکاری، تعویض روغن، فروش قطعات خودرو و... اما فقط این نبود.

علی خراسانی یکی از اهالی این محله می‌گوید: در محور یاد شده اتاق اتوبوس تولید می‌شد و به همین دلیل به خط ماشین معروف بود.

دیگری می‌گوید این مغازه‌ها در گذشته محل فروش قطعات مورد نیاز ارابه‌ها، گاری‌ها و چرخ‌دستی‌ها بود که وظیفه حمل بار را داشتند. نعل زدن به اسب‌ها هم در همین محله صورت می‌گرفت. این را می‌شود از چرخ‌های بزرگ ارابه‌ها که تک و توک در برخی از گاراژها آویزان است، فهمید.

شادروان «دکتر سید حسن تائب» درباره پیشینه و ایجاد محله باقرآباد می‌نویسد: «این محله در شمال شهر رشت قرار داشت و از محله‌های فقیرنشین این ناحیه بود. در زمانی که ارابه و درشکه و چهارپایان، از وسایل حمل و نقل بودند، صاحبان این‌گونه وسایل در آخر شهر زمینی وسیع تهیه کردند تا بتوانند چهارپایان و وسایل نقلیه خود را در آن جای داده و به تیمار، نظافت و نگهداری آن‌ها بپردازند. باقرآباد نیز یکی از آن مکان‌های مورد نظر بود.» (مجموعه مقالات به کوشش محمدحسین خدایاری رشت ۱۳۸۱ )

جالب‌تر اینکه با ورود اولین خودروهای شخصی به رشت، نمره‌گذاری تاکسی‌ها در همین محله صورت می‌گرفت. «اکبر محبوبی فر» در کتابچه «تاریخچه تاکسیرانی در رشت» می‌نویسد: «اولین تاکسی در سال ۱۳۲۷ وارد رشت شد. با افزایش تعداد خودروهای شخصی، تابستان ۱۳۲۹ روزهای جنجالی و پرسروصدا درشکه چی‌های رشت بود. زمانیکه مهندس جفرودی و شریک او گوهری پنج دستگاه ماشین ویژه تاکسی خریداری می‌کنند و به راننده‌های روزمزد جهت کار در تاکسی اجاره می‌دهند. درشکه چی‌ها به‌خاطر کاهش درآمد اعتراض می‌کنند.» نتیجه اعتصاب درشکه چی‌ها و دیدار و گفتگوی معترضین با فرمانداری و استانداری منجر به این می‌شود که درشکچی ها با واگذاری نمره درشکه می‌توانند امتیاز ماشین دریافت کنند. « در این بین چند درشکه‌چی هم به صف دریافت کنندگان نمره تاکسی می روند.»

نویسنده، به‌نقل از «غلامحسین پورحاج قنبری» ادامه می‌دهد:« مرحوم رونقی در اولین محله باقرآباد در یک چهارراه کوچک معروف به انبار نفت مغازه نقاشی داشت. خط می‌نوشت، درشکه رنگ می‌کرد و کارهای تزئینی برای درشکه‌ها را انجام می‌داد: من در روزهای اوج کار درشکه‌ها(سال ۱۳۲۵) به‌عنوان همکار او وارد این حرفه شدم و ۲سال بعد که تاکسی آمد برای تاکسی نمره و پلاک می‌ساختیم و در خصوص تاکسی‌ها و نوشتن پلاک با شهربانی همکاری داشتیم.»

اگرچه مرحوم روقنی سال‌ها پیش به رحمت خدا رفته ولی در محله معروف به «نفت انبار» -که مرکز انتقال نفت باکو از بندر پیربازار به رشت بود- هنوز خاطره پلاک‌گذاری تاکسی‌ها از یک سو و تزئین و رنگ‌آمیزی درشکه‌ها در یادها مانده است.

این روزها تنها چرخ‌دستی‌ها نیستند که پسماندهای خشک منازل را برای فروش به گاراژدارهای باقرآباد می‌برند، در هیاهوی شلوغی خیابان اصلی و باریک باقرآباد، کامیون‌های بزرگ حمل کارتن و ضایعات آهن و هرآنچه بازیافت می‌شود، در باقرآباد در تردند.

خانه‌های عمدتا یک طبقه قدیمی باقرآباد تک و توک باقی مانده است. این محله کارگرنشین و زحمت‌کش، تمکنی نداشت تا عمارت‌های اعیانی دو طبقه همچون محله ساغریسازان بسازد. اگر از عمارت «زرباز» روبروی مسجد حاج صمدخان و «خانه هدایتی» و «موسوی» در کوچه پس کوچه‌های فرعی باقرآباد بگذریم، تنها تک بناهایی است که از کلنگ نوسازی و آپارتما‌ن‌سازی در این محله شلوغ و پرجمعیت درامان مانده است.

حمام قدیمی این محله نیز که کتیبه سردر نشان می‌دهد به سال ۱۳۴۳ ساخته شده، اکنون متروک است. اما نیست؛ بخشی تبدیل به مرکز پرورش سگ شده و بخشی قلیانسرا برای جوانان محله و از همه عجیب‌تر بخشی هم نمایندگی فروش دارو!

دستان زحمت‌کش مردم محله باقرآباد که از ۲۰۰سال پیش تاکنون به سختی برای کسب روزی حلال در تلاش‌اند، آثارش را بر نوع معماری و سبک زندگی این مردم به جای گذاشته است. محله‌ای که در گذشته در انتهایی‌ترین قسمت شهر بود و اکنون بخشی از مرکز شهر.

گردی از بی‌عدالتی اگر در این محله نبود، دهه ۱۳۲۰این طبقه زحمت‌کش جذب شعارهای فریبنده حزب توده نمی‌شدند که وعده‌هایش تقسیم عادلانه ثروت بود! به‌خاطر فعالیت‌های این گروه و جذب کارگران، باقرآباد مدت‌ها به محله «استالینگراد» معروف بود.

«محمود نیکوییه» یکی از پژوهشگران رشت نیز این تمثیل را تایید می‌کند و یادآور می‌شود:« ناحیه دیگری که در جوار و حوالی سرخ بنده واقع شده و در کتاب‌ها نام و عنوانش نیامده، می‌توان به گذر و محله باقرآباد اشاره داشت که به‌خاطر فعالیت حزب توده در دهه بیست در آن محله به استالین گراد معروف شده بود.» محله‌ای که بعد از انقلاب بسیاری از جوانان انقلابی از این محله برخاستند. این را می‌شود از شعارهای به‌جامانده بر دیوار خانه‌های متروکه در باقرآباد هنوز هم دید که حزب توده و منافقین را به باد ناسزا داده‌اند.

شاید تنها بنای فاخر در محله باقرآباد، مسجد حاح صمد خان باشد که یک تاجر شیروانی به سال ۱۲۹۲ خورشیدی ساخت و گنبد بلند آن از بیشتر قسمت‌های باقرآباد پیداست. این مسجد به‌خاطر نوع تزئیناتش یکی از جاذبه‌های رشت شده است. با این حال، گرد نسیان مدیران شهری هنوز بر این محله کارگری مانده است و با گشتی در محله می‌توان فهیمد ساکنان باقرآباد از خدمات عمومی همچنان محروم و بازار وعده‌های پوپولیستی همچنان داغ.