خبرگزاری شبستان_رشت، مهری شیرمحمدی؛ از زمانی که ناصرالدین شاه قاجار دستگاه ضرب سکه را به ایران آورد، ضرب سکه ها شکل و شمایل یکسانی به خود گرفت. اما تا پیش از این تاریخ ما شاهد ضرب سکه در هر منطقه ای به‌نام حاکمان وقت بودیم.
«سکه» ها به مثابه‌ی کتاب‌های تاریخی هستد که با تصاویرشان، اطلاعات فراوانی چون سال، محل ضرب، قلمرو و بازه‌‌ی زمانی حکومت پادشاهان و مانند آن را ارائه می‌دهد. در سال های اخیر ساخت موزه هایی ویژه برای نمایش سکه های ضرب هر منطقه در استان های مختلف در حال گسترش است. «موزه سکه کرمان» در مجموعه تاریخی گنجعلیخان و درست در محل کشف ضرابخانه این مجموعه تاریخی در سال ۱۳۷۰ احداث و موزه تخصصی سکه شناسی کرمان راه اندازی شد. «موزه مهر و سکه کومش سمنان»، یکی دیگر از این موزه های غنی است.
هرچند موزه کومش با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری راه اندازی شده، ولی مشارکت بخش خصوصی و نمایش سکه های «مهندس حسن پاکزادیان»را نباید نادیده گرفت. در این موزه ابزارهای مبادلاتی کالا مانند حلقه های مبادلاتی، پول های اولیه، سکه، اسکناس، سفته ، برات و دیگر ابزارهای مربوط به پول، نگهداری می شود.
حالا یک مجموعه دار گیلانی که ۱۱سال از عمر خود را صرف سکه های ضرب گیلان کرده می گوید؛ تاکنون توانسته با هزینه شخصی بیش از ۳۰۰ سکه ضرب گیلان را خریداری کردده و اجازه ندهد سودجویان این هویت های تاریخی را از کشور خارج کنند. «حسن اکبری»، فقدان یک موزه تخصصی سکه شناسی برای گیلان چالشی اساسی می داند. رشتی که روزگاری بارانداز کالاهای تجاری و دروازه اروپا بود و ضرابخانه های مهم گیلان نظیر «هوسم» را داشت. موزه ای که می تواند به بازخوانی بخش های ناگفته تاریخ این سرزمین کمک کند.
«حسن اکبری» که تاکنون نمایشگاه‌های متعددی در رشت برگزار کرده، خرداد ماه سال جاری، تندیس برترین مجموعه دار کشور را از معاونت وزارتخانه میراث فرهنگی در حضور نماینده یونسکو در ایران دریافت کرد.
- در کتابی که با عنوان«سکه های ضرب رشت و شهرهای شمالی ایران» در دست انتشار دارید، بیان کردید سکه های مشترکی بین گیلان و مازندران ضرب می‌شد. علت آن چیست؟
ابتدا باید تفکیکی بین سکههای یافته شده پیش از اسلام و بعد از اسلام داشته باشیم و ذکر این نکته لازم است که از زمان سلوکیان تا اواخر اشکانی، حکومت‌های محلی اجازه یافتند، سکه ضرب کنند. با حمله اعراب، ضرب سکه در ایران متوقف و از همان سکههای قبلی با تصویر خسروپرویز و علائم اسلامی استفاده می‌شد که به اصطلاح به آن سکه های«عرب‌ساسانی» می‌گفتند. آنچه در منابع تاریخی آمده، تا پایان دوره ساسانی تفکیک سرزمینی به‌صورت کنونی بین گیلان و مازندران وجود نداشت. بنابراین سکههای مشترکی بین گیلان و مازندران ضرب می‌شد.
اولین سکه‌هایی که به‌صورت مشترک بین گیلان و مازندران رایج بود، سکههای حکام «تپورستان» یا همان «تبرستان» بود که شامل حکام ایرانی و بعد از تسلط اعراب بر ایران، حکام عرب «تبرستان» است. ما سکههای ضرب گیلانِ دوره تپورستان را داریم که با نام و تصویر پادشاهان بر سکه‌ها حک شده است مانند سکه فرخان، سکه دادبرزمهر، سکه سعیدبن دعلج و سکه مقاتل و سکه سلیمان از حکام عرب تبرستان.
- چه تفاوتی بین سکه های دوره اسلامی و قبل از اسلام وجود دارد؟
مهمترین آن، تفاوت در نقوش سکه‌هاست. پیش از اسلام، سکه هایی که عمدتا به نام یک پادشاه و یا فاتح ضرب می شد، حاوی تصویر پادشاه یا حاکم محلی نیز بود. بعد از اسلام به‌خاطر برخی ممنوعیت‌های مذهبی، کم کم شاهد حذف تصاویر انسانی از سکه‌ها هستیم، البته این امر یک مرتبه رخ نداد. با بررسی سیر تحول سکه‌ها متوجه می‌شویم، تصاویر انسانی نقوش دوره قبل از اسلام، در سکههای دوره اسلامی هم ضرب می‌شود. تصویر انسانی به مرور زمان از روی سکههای اسلامی حذف و جای آن را آیاتی از قرآن، نام خلفای وقت، سمبل‌های اسلامی و بعضا نقوش حیوانی و گیاهی گرفت.
- اولین سکه دوره اسلامی که به‌نام یکی از شهرهای گیلان ضرب شد، متعلق به چه دوره ای است؟
ما در دوره اسلامی، سکههای ضرب شهرهای آمل و ساری زیاد داریم. اولین سکه ضرب گیلان توسط زیدیان در هوسم، رودسر کنونی، ضرب شده است. در دوره مغولان در شهر لاهیجان نیز سکه ضرب شده است. متاسفانه چندین نمونه از این سکه را مطالعه کردم ولی سال ضرب ناخوانا بود. این سکه مربوط به «غازان محمود» ایلخان مغول و ضرب لاهیجان بود. من تصویر این سکه را در کتابم منتشر و سکه را معرفی کرده‌ام.
پس از تهاجم اولجایتو، ایلخان هشتم مغول به گیلان حمله کرد و با تصرف نسبی گیلان، اولین سکه به‌نام ضرابخانه رشت، ضرب شد. این سکه مربوط به «ابوسعید بهادرخان» و به سال۷۲۴ هجری قمری است و تصویر دو نمونه از سکههای بهادرخان که ضرب رشت و لاهیجان می‌باشد، در مجموعه شخصی بنده موجود است.
در دوره تیموریان، حکام محلی گیلان، «بیه پیش» به سرکردگی کیائیان و «بیه پس» به سرکردگی آل اسحاق، قدرت زیادی داشتند. البته در تاریخ آمده است تیمور به گیلان لشکرکشی نکرد. ولی، سکه‌ای از تیمور در مجموعه بنده موجود است که نام رشت به وضوع در آن مشخص است. شاهرخ از جانشینان تیمور هم سکه ضرب لاهیجان دارد.
در دوره قراقویونلو هم سکه‌ای به نام «جهانشاه» در لاهیجان ضرب می‌شد. افزون بر آن سکههای ضرب شهرهای رشت و فومن را هم زیاد داریم.
- در مورد ضرابخانه‌های گیلان بگوید. اینکه اهالی روستای «تمیجان» از بقایای ضرابخانه تمیجان نام می‌برند، چقدر درست است؟
ضرابخانه روستای «تمیجان»، در واقع بقایای محل ضرب سکه «هوسم » بزرگ یا شهرستان «رودسر» فعلی در شرق گیلان بود. این ضرابخانه مربوط به دوره صفوی است.
در زمان شاه عباس اول صفوی، گیلان تحت قیمومت حکومت مرکزی قرار گرفت و از این پس ضرابخانه‌های اصلی مانند رشت و لاهیجان تا دوره قاجار سکه ضرب می‌کردند. ضرابخانه‌های دیگری هم مانند فومن، کوچسفان و تیمجان در مقطعی سکه ضرب می‌کردند. مثلا سکه‌هایی به نام شاه اسمعیل اول، تهماسب اول، محمدخدابنده، عباس ثانی و سلطان حسین صفوی و نمونه‌ای از سکه شاه اسمعیل دوم صفوی ضرب کوچسفان و نمونه‌هایی از سکههای دوره افشاریه ضرب دارالمرز رشت مربوط به شاهرخ افشار و سکه ضرب رشت به‌نام عادلشاه افشار، سکههای کریم خان زند ضرب دارالمرز رشت، نمونه‌های بسیار کمیاب از علیمرادخان زند ضرب دارلمرز رشت، سکه به‌نام محمدحسن خان قاجار ضرب رشت و مازندران، سکه‌هایی به‌نام فتحعلی شاه قاجار ضرب دارالمرز رشت و… نمونه‌هایی است که بنده در مجموعه شخصی خود موجود دارم.
- شما اخیرا اعلام کردید که سکههای ضرب دیلمان هم به مجموعه خود اضافه کرده‌اید. سکههای این منطقه از چه لحاظ اهمیت دارد؟ و آیا دیلمان هم ضرابخانه مستقل داشت؟
اول از همه باید به اهمیت دیلمان از بُعد سیاسی توجه کرد. سکههای دیلمان از این جهت دارای اهمیت خاص است، که بدانیم در دوره خلافت عباسی شیعیان از عراق به این منطقه صعب‌العبور مهاجرت کرده و بنای مخالفت با خلافت عباسی را بنا نهادند. به تدریج حکومت‌های شیعی در این مناطق بسط و گسترش یافت. این شیعیان با شیعیان دیگر مناطق حکومت اسلامی در ارتباط بودند مانند شیعیان یمن. سپس در دیلمان اقدام به ضرب سکه کردند و حتی سکههای طلا به نام این حاکمان علوی در دیلمان ثبت شده، ولی فاقد محل ضرب هستند و ضرب سکه طلا نشان دهنده میزان قدرت آنها بود.
ولی اینکه بگوییم ضرابخانه در دیلمان داشتند، هنوز اسنادی موجود نیست و هیچ پژوهشگری تاکنون گزارش نداده است. همین روند را در حکومت زیدیان در هوسم (رودسر) هم شاهدیم که ارتباط بسیاری با شیعیان یمن داشتند. ممکن است عده‌‌ای بگویند که در دیلمان سکههای دوره اشکانی و یا سلوکی کشف کرده‌اند، ولی این به معنی ضرب سکه در دیلمان نیست. بلکه این سکه‌ها توسط بازرگان به آن منطقه منتقل می‌شده است. بنابراین وقتی یک منطقه به‌عنوان ضرابخانه معرفی می‌شود که در آن توسط حکومت‌ها سکه ضرب شده باشد و روی سکه نام محل ضرب به‌عنوان ضرابخانه قید شده باشد. البته ممکن است یک شهر در یک سلسله تاریخی محل ضرب سکه باشد و در حکومت دیگری از اهمیت آن منطقه کاسته شده باشد و دیگر در آن محل سکه ضرب نکنند.
مورد دیگر ضرب سکه به نام یک منقطه، فتح آن محل توسط یک حاکم خاص و یا پذیرفتن پرداخت باج و خارج است. در گذشته رسم بر این بود که وقتی یک پادشاه، شهری جدید را به قلمرو حکومت خود اضافه می‌کرد، به نام آن شهر سکه ضرب می‌کرد تا رسما آن منطقه را به‌عنوان بخشی از قلمرو خود معرفی کند و یا اینکه یک منطقه بدون جنگ و خونریزی تسلیم یک فرمانروای مهاجم می‌شد و به‌نام وی سکه می‌زدند تا خیالش راحت شود و دیگر به آن شهر حمله نکند.
در دوره مغولان و تیموریان از این نمونه‌ها مشاهده شده، همین هم تاریخ‌نویسان را دچار مشکل کرده است، که مثلا فلان شهر توسط تیمور فتح نشده پس چرا به نام تیمور در آن شهر سکه ضرب شده است. خیلی‌ها متاسفانه بدون داشتن دانش سکه‌‌شناسی به این سکه‌ها برچسب جعل نیز می‌زدنند که کاری غیر علمی است. پاسخ این سوال همین است که حکام شهر برای در امان ماندن مردم و شهر خود به پادشاه متهاجم واسطه می‌فرستادند و با پرداخت باج و خراج و ضرب سکه به‌نام وی، شهر و مردم خود را از قتل و غارت در امان نگاه می‌داشتند. آن پادشاه هم هرگز قدم به آن شهر نگذاشته بود اما سکه بنامش در آن شهر ضرب کرده بودند. تاکنون سکه های کشف شده که در خود دیلمان ضرب شده باشد، مربوط به دوره صفوی است. بنده سه عدد سکه ضرب دیلمان در مجموعه شخصی خودم دارم و این سکه‌ها مربوط به شاه اسماعیل اول یا شاه تهماسب اول صفوی است.
- در مورد نقوش سکههای ضرب گیلان بیشتر بگوید. من شاهد سکه‌ای در موزه کومش بودم که محل ضرابخانه رشت و تصویر آن به شکل ماهی بود. یک سری سکههای مسی بدون تاریخ مربوط به دوره‌ی صفویه تا قاجار در رشت و لاهیجان داریم که نقوش حیوانی جالب توجهی دارند. حیواناتی چون: اردک، گوزن، طاووس و فیل. شما را در گیلان بیشتر به‌عنوان مجموعه‌دار اسناد مشروطه می‌شناسند آن هم با نمایشگاه‌های متعددی که در این زمینه برگزار کرده اید. آیا مجموعه سکه های شما در گیلان به نمایش درآمده است؟ و اگر خیر علت آن چیست؟
نوروز ۹۷ قرار بود مجموعه سکههای بنده در رشت با مجوز اداره کل میراث فرهنگی گیلان به نمایش درآید و در آن بازه زمانی شاید به‌دلیل پروسه اداری طولانی انجام آن میسر نشد. پیشنهاد دوستان برای موزه تازه تاسیس شهر «رودبار» بود که بنده شرایط این موزه را هم به لحاظ گذری بودن آن برای مسافران و هم دوری برای مرکزنشینان مناسب ندیدم. اخیرا از مدیر کل میراث فرهنگی گیلان خواستار برگزاری نمایشگاه سکه شدم که مورد استقبال آقای امیر انتخابی قرار گرفت. خوشبختانه در دوره مسئولیت ایشان تاکنون اتفاقات خوبی در زمینه میراث فرهنگی گیلان رقم خورده است . امیدوارم برگزاری یک نمایشگاه تخصصی در یک فضای مجزا برای نوروز ۹۹ فراهم شود تا زمینه‌ای شود که در آینده یک محل دائمی برای ایجاد موزه سکههای گیلان احداث شود.
- با مجموعه خوبی از سکه‌ها که در موزه رشت موجود است، چرا پیشنهاد راه اندازی یک موزه تخصصی سکه شناسی را به انضمام سکههای مجموعه خود و دیگر مجموعه‌داران را به مسئولان میراث فرهنگی گیلان نمی دهید؟
در مورد موزه سکه باید گفت، فقدان یک موزه تخصصی برای رشت که روزگاری بارانداز کالاهای تجاری و دروازه اروپا بود و ضرابخانه‌های مهم گیلان نظیر هوسم را داشت، به شدت احساس می‌شود. اگر حتی بخشی از مجموعه بناهای تاریخی میدان شهرداری به این امر اختصاص یابد، بنده آمادگی همکاری دارم. ولی پیش نیاز آن، عزم و همگرایی مسئولان گیلانی است. بیشتر این فضاها در اختیار شهرداری رشت است ولی با همت مسئولین و استفاده از سکههای گیلان موزه رشت و سکههای مجموعه شخصی بنده می‌توان یک موزه با ارزش و بزرگ ایجاد کرد. بنده سکههای مجموعه خودم را به نام گیلان ثبت ملی کردم و در آینده متعلق به مردم گیلان خواهد بود به شرط ایجاد یک موزه تخصصی در شهر رشت حفظ و نگهداری در یک موزه استاندارد آن را بعد از اتمام کار تحقیقاتی و چاپ کتاب به رشت تقدیم خواهم کرد.
نظر شما