خبرگزاری شبستان: مردم در شهر اردبیل که خاستگاه تشیع و مرکز تبلور و تجلی شور و عشق حسینی و میراث‌دار فرهنگ عاشورایی است، بعد از غدیرخم و از روزهای بیستم ذیحجه به بعد با برپایی مجالس و دستجات عزاداری به صورت رسمی به عزای فرزند حضرت زهرا (س) و علی ابن ابیطالب (ع) می‌روند و در دو ماه محرم و صفر می‌کوشند که ارادت خالصانه و ناب خود را نثار سید شهیدان کنند.
زنان و مردان این دیار با فرا رسیدن ماه محرم و بلند شدن صدای طبل عزا با آراسته کردن مساجد، تکایا و حسینیه‌ها و پوشیدن رخت عزا به استقبال این ماه ماتم و عزا می‌روند.
یکی از مهم‌ترین و ماندگارترین مراسم ویژه این ماه مراسم طشت‌گذاری است که این آیین در استان اردبیل در 27 ذیحجه و به مدت سه روز در تمام مساجد و حسینیه‌ها برگزار می‌شود که طی آن سوگواران پس از مدیحه‌سرایی و عزاداری برای سرور و سالار شهیدان، طشت‌هایی را به یاد تشنه‌کامی شهیدان کربلا پر از آب کرده و با زیارت کردن این طشت‌ها، آب آن را به عنوان تبرک روی سر و سینه خود می‌ریزند.
بعد از مراسم طشت‌گذاری و در نخستین روزهای ماه محرم، مردم این دیار علاوه بر شرکت شبانه در مساجد، تکایا و حسنیه‌ها، برای عزاداری پرشور محلات ششگانه اردبیل به ترتیب به بازار سنتی و قدیمی شهر می‌روند و حال و هوای خاصی به زندگی شهری می‌بخشند.
این حضور که از دومین روز محرم و طبق سنت دیرین آغاز می‌شود با عزاداری محله اونچی میدان آغاز می شود، دسته عزاداری این محله به همراه شاخه‌ها و زیرمجموعه‌هایش در دومین روز ماه محرم به خیابان اصلی شهر می‌آیند و با گذر از بازار سنتی اردبیل (بازار قیصریه) در خیابان‌ها به عزاداری میپردازند.
در کنار عزاداری برخی از اهالی خیر و نیکوکار شهر اقدام به پخش نذری که بیشتر نوشیدنی‌های گرم و خرماست می‌کنند و از عزادارن حسینی استقبال می‌کنند.
در روزهای بعدی محلات دیگر اردبیل به ترتیب محله‌های عالی‌قاپو، سرچشمه، پیرعبدالملک، اوچدکان و طوی که در زیر مجموعه انها بیش از20 مسجد است به همراه زیرمجموعه‌هایشان به بازار می‌آیند تا با نشان عزا، نوحه و مرثیه ارادت قلبی خود را به امام حسین (ع) و یاران کربلایی او اعلام کنند.
گروه‌های عزادار در گذر از خیابان‌ها از سوی بانیان تکیه‌های بزرگ و خانواده های شهدا با چای و شربت نذری پذیرایی می‌شوند؛ پوشیدن رخت سیاه (به‌ویژه در کودکان) نذری است که همچنان در میان مردم رواج دارد. تهیه شام، آش، شربت و حلوا از دیگر نذرهایی است که مرم اردبیل همه ساله در این ایام ادا می‌کنند.
مراسم عزاداری هر شب شور بیشتری می‌یابد؛ در روز عاشورا نیز از بامداد تا ساعتی پس از نیم‌روز، شبیه‌خوانی روز عاشورا و بازآفرینی وقایع این روز برگزار می‌شود این آیین چنان که اشاره شد، در فضای باز و با بهره‌گیری از عوامل بسیار از جمله بازیگران و سیاهی لشکرهای متعدد، لباس‌های ویژه اسب و دیگر تجهیزات اجرا می‌شود.
گروه بازیگران تعزیه اردبیل سالیان دراز است که این آیین را اجرا می‌کنند و همه ساله مردم اردبیل و شهرهای مجاور برای دیدن این مراسم در این محل گرد می‌آیند. تعزیه‌خوانی اردبیل به گفته صاحب‌نظران یکی از باشکوه‌ترین تعزیه‌های کشور است.
سرانجام در غروب عاشورا، مراسم شام غریبان برگزار می‌شود و عزاداران در ماتم این روز به سوگ می‌نشینند. همانند چنین آیین‌هایی در روستاهای منطقه اردبیل نیز برگزار می‌شود.
طشت گذاری و شمع گردانی در 41 مسجد
روز نهم محرم یعنی تاسوعا مراسم دیگری دارد. در این روز اردبیلی‌ها در 41 مسجد شمع روشن می‌کنند؛ این شمع‌ها نذری است و معمولاً اشخاص برای برآورده شدن حاجات خود چنین نذری می کنند. وقتی افراد چنین دسته‌ای به مسجدی می‌رسند، در کنار طشت آن در ظرف‌های مخصوص شمع‌سوز، شمع‌ها را روشن می‌کنند و بر طشت بوسه می‌زنند و حاجت خود را طلب می‌کنند.
وقتی آفتاب غروب می‌کند، در بیشتر مساجد مردم و دسته‌های شمع‌گذار در کنار طشت گرد می‌آیند و فاتحه می‌خوانند. برخی از عزاداران، مسیر مساجدی را که باید در آنها شمع روشن کنند، با پای برهنه طی می‌کنند. مراسم شمع‌گذاری در غروب روز تاسوعا در این شهر از حال و هوای خاصی برخوردار است.
بئشیک (گهواره)، نماد دسته جات عزاداری اردبیل
بئشیک یا گهواره یکی از نمادهایی است که در دسته‌جات عزاداری اردبیل و به‌خصوص در روز عاشورا از آن استفاده می‌شود. گهواره کوچکی که با پارچه‌های سبز و یا مشکی پوشانده می‌شود؛ حمل آنها در جلو دسته‌جات عزاداری اکثراً بر عهده دختران کوچک و نوجوان است که با قرائت اشعاری در ارتباط با حضرت علی اصغر (ع) و تیر خوردن آن حضرت حزن و اندوه خاصی را در بین عزاداران ایجاد می‌کنند.
شبیه خوانی و آماده شدن اردبیلی ها برای ابراز عزاداری
روزهای محرم با نزدیک شدن به روز عاشورا حال و هوای دیگری دارد و حزن و اندوه آن نسبت به روزهای اول بیشتر و بیشتر می‌شود؛ در روز نهم محرم روز تاسوعا حسینی اهالی محله‌های اردبیل که قرار است در محله آنها مراسم شبیه خوانی برگزار شود شروع به آماده سازی محل برای اجرای مراسم می‌کنند.
میدان (محل اجرای تعزیه) محلی به شکل دایره است که به وسیله میله و طناب مانع از ورود مردم به داخل محوطه می‌شوند. در دو طرف میدان، دو محل برای شبیه خوانان (اصحاب امام) و (افراد یزید) تدارک دیده می‌شود که شامل: یک عدد چادر صحرائی و تعدادی صندلی برای نشستن آنها می‌باشد.
خیمه‌های کوچکی در اطراف چادر امام‌خوان‌ها ایجاد می‌شود که نشان از خیمه یاران امام حسین(ع) است. در وسط میدان یک راه برای ورود و خروج تعزیه‌خوانان جهت تغییر گریم وجود دارد؛ چون مراسم معمولاً در نزدیک مساجد اجرا می‌شود، برای تغییر گریم قسمتی از مسجد برای این کار اختصاص داده می‌شود.
بلندگو‌ها نصب و آزمایش می‌شود؛ پرچم‌هایی نیز در مسیر برای راهنمایی مهمانان نصب می‌شود. این فعالیت‌ها معمولاً تا ساعت سه الی چهار بعد از ظهر روز تاسوعا طول می‌کشد. بعد از آماده‌سازی میدان، داخل میدان کاملاً نظافت شده و آماده اجرای مراسم شبیه‌خوانی می‌شود. از محل‌هایی که در آن مراسم شبیه‌خوانی از حال و هوای خاصی برخوردار است، می‌توان محلات زیر اشاره کرد:
محله ارس (مسجد سید الشهدا)
محله امام رضا (مسجد امام رضا)
محله وحدت سه (مسجد امام سجاد)
محله خاتم‌النبیین (مسجد خاتم النبیین)
و روستاهای اردبیل که از جمله در روستای انار و روستای فخرآباد که در این روستاها مراسم شبیه‌خوانی به سبک قدیم اجرا می‌شود و دارای بیشترین تماشاگر است.
مردم از اولین ساعات روز عاشورا دسته دسته برای دیدن مراسم به طرف میدان‌های تعزیه حرکت می‌کنند. از اول صبح گروه طبل‌زنان که شامل چهار یا شش عدد طبل کوچک، یک یا دو عدد طبل بزرگ، یک عدد سنج و یک یا دو عدد نی است، با نواختن طبل مردم را برای تماشای مراسم دعوت می‌کنند.
مردم رفته رفته دور میدان جمع می‌شوند و لحظه به لحظه جمعیت زیاد می‌شود. مراسم معمولاً از ساعت نه شروع می‌شود. در حین مراسم کسانی که نذر دارند، شروع به پخش نذر می‌کنند، قربانی‌های متعدد در میدان ذبح می‌شود. مراسم تا ساعت یک بعد از ظهر طول می‌کشد در آخر مراسم با آتش کشیدن خیمه‌ها توسط افراد یزید مراسم شبیه‌خوانی به پایان می‌رسد.
در گذشته بعد از آتش زدن خیمه قمه‌زنان به وسط میدان می‌آمدند و شروع به قمه‌زنی می‌کردند که این مراسم به دستور مراجع ممنوع شده است؛ بعد آتش زدن خیمه‌ها مردم شروع به سینه‌زنی در اطراف خیمه‌ها می‌کنند؛ بعد مردم شبیه‌خوان‌ها را تا مسجد همراهی می‌کنند. معمولاً افراد که در این مراسم همکاری دارند، نهار را در داخل مسجد یا خانه اهالی محل که نذر دارند، صرف می‌کنند.
در روستاهای اطراف اردبیل معمولاً کسانی که برای تماشای تعزیه از راه‌های دور و نزدیک می‌آیند، ناهار مهمان مردم روستا هستند و هر یک از اهالی چند نفر از مهمانان را برای صرف ناهار با خود به منزل می‌برند و معمولاً کسی بدون صرف نهار از روستا خارج نمی‌شود.
در بعضی از محلات اردبیل در روز سوم شهادت امام حسین(ع) مراسم شبیه‌خوانی با عنوان «زینب شبیهی» (تعزیه زینب) برگزار می‌شود؛ در این مراسم دیگر از شمشیر و سپر خبر نیست. در این مراسم شبیه‌خوانان سعی می‌کنند احوالات اسرا را بعد از شهادت حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) را به مردم نشان دهند.
محل شبیه‌خوانی مثل مراسم شبیه‌خوانی روز عاشورا آماده می‌شود و حصارکشی شده و برای اجرای مراسم در روز سوم شهادت امام آماده می‌شود. در این مراسم قسمتی از کاخ بنی‌امیه و شام ساخته می‌شود و تختی برای یزید ابن معاویه در گوشة میدان تدارک دیده می‌شود.
در شروع مراسم اسرا را از کربلا به شام می‌آورند و یزید شروع به توهین به اسرا می‌کنند و حضرت زینب خطبه آتشین خود در رابطه با معرفی یزید ابن معاویه و خاندان نبوت می‌خواند.
از محله‌هایی که این مراسم سالیان سال در آنها اجرا می‌شود، می‌توان محلات امیرالمومنین (مسجد امیر المومنین) و وحدت دو (مسجد امام سجاد(ع)) اشاره کرد؛ البته باید اشاره کرد که در روستاها و حومه اردبیل نیز این مراسم برگزار می‌شود.
سابقه 500 ساله عزاداری در استان اردبیل/طشت گذاری در سایر استان ها همپای اردبیل ها
بیوک جامعی، کارشناس میراث فرهنگی استان اردبیل با اشاره به اینکه آیین طشت گذاری در این استان از دیرباز در این استان انجام می‌شده است به خبرنگار شبستان گفت: همراه با حضور مرثیه‌سرایان، نوحه‌خوانان و شعرایی نیز هستند که از نقاط مختلف شهر گرد هم می‌آیند و با نظمی خاص آیین مذهبی سنتی طشت‌گذاری را انجام می‌دهند.
وی افزود: یک روز پس از این آیین طشت‌گذاری مسجد جامع اردبیل که در گذشته در محلات ششگانه اردبیل برگزار می‌شد و چند سالی است که به دلیل استقبال گسترده مردم در مصلای اردبیل برگزار می‌شود، در سوگ فرزند زهرا و به یاد تشنه‌لبان دشت نینوا طشت‌هایی را پر از آب کرده و در مکان‌هایی مشخص قرار می‌دهند سپس مداحان اهل بیت عصمت و طهارت به همراه دسته‌جات خود در این مراسم عزداری می کنند به طوری که این آئین بیش از چهار ساعت به طول می‌انجامد.
جامعی ادامه داد: این آیین مذهبی که خانواده‌های بسیاری را برای تماشا و همراهی با برگزار کنندگان و همنوایی با دسته‌جات عزاداری مراسم به مساجد و خیابان‌ها می کشاند، حال و هوای معنوی به شهر اردبیل می‌بخشد که هر چه به تاسوعا و عاشورای حسینی نزدیک می‌شویم بر این شور و اشتیاق افزوده می‌شود.
این استاد دانشگاه اردبیل با بیان اینکه این استان بیش از 500 سال در عزاداری سالار شهیدان سابقه دارد و مراسم ویژه استان برنامه ارزشمند شیعی و حسینی برای این استان است، خاطرنشان کرد: استان اردبیل سهم بسزایی در اعتلای فرهنگ شیعی و علوی داشته و دارد و سابقه عزداری در این استان به دوران صفویه بر می گردد.
وی افزود: امروز مداحی‌ها و آیین‌های حسینی این شهر الگوی سایر نقاط کشور شده است به طوری که آیین سنتی طشت‌گذاری در اردبیل علاوه بر سایر شهرها امسال در مشهد نیز اجرا می‌شود.
اردبیل، پایه گذار عزاداری حسینی در ایران
جامعی سبقت در عزاداری را مختصص اردبیل عنوان و تصریح کرد: در ایران عزاداری از اردبیل شروع شده است به طوری که دستجات عزاداری محلات این شهر با وجود عظمت و شکوه لرزه بر اندام عاشقان اباعبدالله الحسین(ع) می‌اندازد.
وی ادامه داد: با طشت‌گذاری مساجد در اردبیل که در قریب به 41 مسجد شهر اردبیل این کار انجام می‌شود، این سنت 500 ساله حفظ و به عنوان فرهنگی اصیل، مستند و قابل اتکا معرفی می شود.
این پژوهشگر میراث فرهنگی تاریخچه طشت‌گذاری در اردبیل را یک تاریخچه غنی و بر طبق مستندات تاریخی دانست و افزود: امام حسین(ع) با شنیدن خبر شهادت مسلم‌ابن‌عقیل و قیص‌ابن‌مظهر در کوفه به یاران خود دستور می‌دهند آب کافی به همراه داشته باشند که این روز مبنای طشت‌گذاری اهالی اردبیل شده است.
وی در بیان قدمت مراسم عزاداری در استان اردبیل گفت: به گفته محققان از آنجایی که اردبیل خاستگاه صفویان به عنوان مروجان مذهب تشیع در ایران و جهان بوده است، این شهر از همان زمان دارای پیشینه ارزشمندی در عزاداری سنتی برای ائمه معصومین به ویژه شهدای کربلا است.
حفظ اصالت تاریخی مراسم عزاداری به رغم گسست شیوه های زندگی سنتی
وی اذعان کرد: نظم و انضباط در برگزاری آئین‌های عزاداری به رغم گسست و از هم پاشیدن شیوه‌های زندگی سنتی و غلبه مدرنیسم هنوز به شدت در مقابل تغییرات اجتماعی از خود مقابله نشان داده و اصالت تاریخی خود را حفظ می‌کند. برگزاری عزاداری‌های ماه محرم در اردبیل که براساس اسلوب و روش خاص انجام می‌شود روز به روز بر نظم و انضباط آن نیز افزوده می‌شود و این عزاداری‌ها همچنان با شور و نشاط گذشته جریان دارد.
جامعی خاطر نشان کرد: بعد از پایان عزاداری محلات ششگانه سطح شهر، هیئت‌ها و دسته‌جات عزاداری در شب تاسوعا در مساجد محلات همسایه تا نیمه های شب عزاداری می کنند به طوری که در این شب، عزاداری اهالی تا نیمه های شب و اذان صبح ادامه دارد و عزاداران پس از عزاداری با برپایی نماز جماعت صبح و صرف صبحانه نذری در همان مسجد به مراسم شب تاسوعا پایان داده و تا ظهر تاسوعا آیین دیگری به صورت رسمی برگزار نمی‌شود.
وی ادامه داد: از ظهر تاسوعا آیین شمع‌گردانی توسط عزاداران و سوگواران سیدالشهدا آغاز می‌شود به طوری که شرکت‌کنندگان با تهیه شمع به تعداد 41 عدد به نیت یوم المختص به حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) در 41 مسجد شهر اردبیل که از دیرباز بنای آنها وجود داشته است اقدام به شمع‌گردانی می‌کنند و با این حرکت عشق و ارادت خود را به ساحت باب‌الحوائج، حضرت عباس (ع) نشان می‌دهند.
وی در رابطه با فلسفه حضور در 41 مسجد گفت: از زمان‌های گذشته در شهر اردبیل تنها 41 مسجد اصلی وجود داشت به همین خاطر شمع‌گردانان در این مساجد که در محلات مختلف شهر وجود دارد اقدام به شمع‌گردانی می‌کردند. هنوز هم عصر تاسوعا، گروه‌های مختلف عزاداری در شهر اردبیل اعم از ورزشکاران، هنرمندان، فرهنگیان و عموم مردم در مرکز شهر که به نام میدان عالی‌قاپو مشهور است و سقاخانه حضرت ابوالفضل نیز در این مکان واقع شده است حضور یافته و به عزاداری و سینه‌زنی میپردازند و در کنار آن نوحه‌خوانان هر محله به مرثیه سرایی و نوحه‌خوانی میپردازند.
تاکسی های صلواتی
جامعی افزود: یکی از سنت‌های قدیمی این روز که در سال‌های اخیر نیز گسترش یافته بحث صلواتی کار کردن خودروهای عمومی سطح شهر اردبیل است که به اعتقاد مردم این منطقه این هم نوعی احسان و کار ثواب محسوب می‌شود. مراسم عزاداری اهالی اردبیل با برپایی آئین شام غریبان برای شهدای کربلا به اتمام می‌رسد و در این روز عزاداران با حضور در مساجد محلات خود در شب سوگ شهدای کربلا و به یاد حزن و اندوه اهل بیت عصمت و طهارت بر سر و سینه زده و اشک ماتم می‌ریزند و با زینب رنجور همنوا می‌شوند.
قدمت هزار ساله آیین شمع گردانی
جامعی در رابطه با آیین شمع گردانی در این استان گفت: در این آیین که از صبح تاسوعا در شهرها و نقاط مختلف استان اردبیل آغاز شده و تا غروب ادامه می یابد، عزاداران با دسته‌های شمع به مساجد مختلف محلات رفته و با روشن کردن شمع که در حقیقت نذری آنها محسوب می‌شود، عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان می‌دهند.
وی با بیان اینکه این آئین سنتی بیش از هزار سال در اردبیل قدمت دارد، افزود: این مراسم در زبان ترکی و محلی به نام «شمع پایلییان» معروف بوده و عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابان ها و محلات اردبیل در روزی که منتسب به علمدار رشید کربلا، حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است اقدام به روشن کردن شمع می‌کنند و در سوگ آن علمدار رشید بر سر و سینه می‌زنند.
وی گفت: این مراسم از صبح روز تاسوعا تا اذان مغرب ادامه می‌یابد و عزاداران گاه به صورت گروهی و گاه در قالب دسته های عزاداری و اغلب نیز با پای پیاده به 41 مسجد شهر اردبیل می روند و با نیتی خالص و با هدف برآورده شدن حاجاتشان شمع را روشن و برای شهدای کربلا نیز فاتحه و صلوات می خوانند.
جامعی ابراز کرد: این مراسم نه تنها در اردبیل بلکه سایر شهرها و امامزاده‌ها با حضور دسته‌ها و گروه‌های عزاداری با حال و هوای خاص بویژه در شکل و محتوای باشکوه برگزار می شود و نظیر آن را می توان در امامزاده سلیمان فخرآباد مشگین شهر، سید دانیال خلخال، مسجد غریب بیله سوار و دیگر اماکن مذهبی و مورد احترام مردم استان مشاهده کرد.
وی حضور زنان در این آیین را از نکات برجسته برشمرد و خاطر نشان کرد: زنان نیز در روز تاسوعا با حضور در مساجد و شرکت در مراسم شمع گردانی ارادت خود را به شهیدان کربلا ابراز می‌دارند و با حضور در سقاخانه اردبیل اقدام به ادای نذر می کنند و با روشن کردن شمع و گره بستن تکه پارچه‌‌ای خواستار برآورده شدن حاجات خود می‌شوند.
وی با بیان اینکه همه ساله همزمان با روز تاسوعای حسینی مراسم ویژه ای با حضور عزاداران حسینی در مسجد جامع این استان برگزار می شود، گفت: در این مراسم که سه سال متوالی است از سیمای جمهوری اسلامی به صورت زنده پخش می شود، هییت های عزاداری بسیاری حضور می یابند.
پایان پیام/
نظر شما