۱۰ ثانیه: تحلیل سقوط هواپیمای اوکراین بر اساس نظریه‌ بازی

به گزارش خبرگزاری شبستان، سقوط هواپیمای اوکراینی که به دلیل عمل کردن نادرست سیستم دفاع ضدموشکی رخ داد، باعث برانگیخته شدن تأثر و همدردی فراوان شد. در یادداشت زیر با استفاده از نظریه‌ بازی (Game Theory) این واقعه تحلیل شده است:

نظریه‌ی بازی یکی از مهمترین نظریه‌های ریاضی است که در مورد شرایط تصمیم‌گیری در موقعیت‌هایی که نتیجه از قبل معلوم نیست به کار گرفته می‌شود. این نظریه در زمانی که احتمال جنگ هسته‌ای بین آمریکا و شوروی قوت گرفت، مطرح شد و از آن زمان تا کنون بسیار پیشرفت کرده است. در اهمیت نظریه بازی همین بس که تا کنون 5 جایزه‌ی نوبل اقتصاد به افرادی تعلق گرفته است که برای پیشبرد نظریه‌ی بازی تلاش کرده بودند.

معمای زندانی، جوجه ترسو،... از جمله حالت‌ها و وضعیت‌هایی هستند که در پرتوی نظریه‌ی بازی توضیح داده می‌شوند. هدف این است که «نقطه‌ی زینی» یا «نقطه‌ی تعادل» که همه‌ی بازیگران حداکثر رضایت را داشته باشند پیدا شود. به عبارت دیگر در همه‌ی بازی‌ها یک وضعیت کاملا مطلوب، کاملا نامطلوب و نقطه‌ی تعادل و بینابین وجود دارد که بر اساس فرمول‌های ریاضی تلاش می‌شود نقطه‌ی تعادل که در آن بیشترین منفعت محتمل و کمترین زیان محتمل حاصل می‌شود مشخص شود.

در مورد شلیک موشک به هواپیمای اوکراینی می‌تون چهار وضعیت را متصور شد که در این جدول آمده است:

ابتدا باید وضعیت اپراتور دستگاه را در نظر گرفت. بر اساس توضیحاتی که فرمانده هواوفضا داده است، اپراتور شی مشکوکی را در رادار مشاهده می‌کند و تلاش می‌کند با تماس با مقامات مسئول و آگاهان، از هویت آن باخبر شود. اما این تماس‌ها برقرار نمی‌شود و اپراتور در وضعیت بی‌خبری باید تصمیم بگیرد که آیا این شی مشکوک، هواپیماست یا موشک کروز؟ (تا جایی که اطلاعات عمومی من اجازه می‌دهد موشک‌های کروز در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند و حرکت آنها افقی است. این حرکت مشابه حرکت هواپیما است.) پس اپراتور دستگاه باید تصمیم بگیرد که دکمه پرتاب موشک را برای نابودی این شی مشکوک فشار دهد یا خیر. این را هم در نظر بگیرید که اپراتور فقط ده ثانیه فرصت دارد و پس از این مدت موشک از دسترس او خارج می‌شود.

دو وضعیت کاملا مطلوب وجود دارد که عبارت است اپراتور موشک را شلیک نکند و شی مشاهده شده در رادار نیز واقعا هواپیمای مسافربری باشد؛ یا اینکه اپراتور موشک را شلیک کند و آن شی واقعا موشک کروز باشد. در اینجا بیشترین منفعت نصیب اپراتور می‌شود.

دو وضعیت بد و بدتر هم وجود دارد: وضعیت بد این است که شی پرنده هواپیما باشد و اپراتور آن را به اشتباه مورد اصابت قرار دهد و این باعث کشته شدن صد نفر می‌شود. وضعیت بدتر آن است که آن شی، موشک کروز باشد و با عدم شلیک ضدموشک، ده‌ها هزار نفر بر اثر اصابت موشک کروز کشته شوند.

این معادله مشابه وضعیت «معمای زندانی» است که یک نمونه کلاسیک از نظریه بازی است. در این وضعیت انتخاب، وضعیت کمترین بیشینه (Minimax) است که کمترین میزان ضرر را به وجود می‌آورد. در مورد هواپیمای اوکراینی،‌ شلیک موشک بهترین انتخاب در دسترس بود که توسط اپراتور انجام شد. هرچند اگر اپراتور موشک را شلیک نمی‌کرد و این شی هم هواپیما بود؛ و یا اگر اپراتور موشک را شلیک می‌کرد و این شی موشک کروز بود هیچکس کشته نمی‌شد، اما توجه داشته باشیم که این در وضعیتی است که اپراتور از هویت شی ناشناس آگاهی داشته باشد. در این پرونده که شرایط بر ناآگاهی اپراتور از هویت شی ناشناس گواهی می‌دهد، هدف قرار دادن شی هرچند منجر به کشته شدن صد و هفتاد نفر می‌شد، اما از بروز وضعیت بدتر که اصابت موشک کروز به تهران و کشته شدن ده‌ها هزار نفر می‌شد جلوگیری می‌کرد. بنابراین می‌توان گفت بر اساس فرمول‌های ریاضی و نظریه بازی، تصمیمی که اپراتور در «ده ثانیه» گرفته بود بهترین تصمیم و کم‌ضرر‌ترین بود.

لازم به یادآوری است که این نوشتار صرفا از منظر نظریه‌ی بازی به این موضوع پرداخته است و قاعدتا خطاهای صورت گرفته باید مورد بررسی دقیق قرار گرفته و خطاکاران مجازات شوند. به عنوان مثال اینکه پرواز هواپیماهای غیرنظامی در آن شب مهم لغو نشده بود، یا شرایط لازم برای انتقال اطلاعات به اپراتور فراهم نشده بود از نقاطی هستند که باید افراد مقصر در بروز آن شناسایی و تنبیه شوند.

با این حال برای درک شرایط لطفا خودتان را به جای فرد اپراتور پدافند قرار دهید و بگویید در شرایط فقدان اطلاعات، و لزوم تصمیم‌گیری ظرف «ده ثانیه» آیا انتخاب بهتری ممکن بود؟ اگر این شی واقعا موشک بود و منجر به کشته شدن عده‌ی زیادی از هم‌وطنان می‌شد و شما ده ثانیه فرصت داشتید که جلوی کشته شدن این افراد را بگیرید آیا خودتان را بعدا سرزنش نمی‌کردید؟

این تصمیم در شرایط جنگی رخ داد و باید این را هم در نظر گرفت. خطا و اشتباه بخشی از وجود آدمی است و به خصوص در جایی که با چند وضعیت غیرقطعی و محتمل مواجه هستیم و باید حتما تصمیم‌گیری کنیم، اشتباه ممکن است رخ دهد. مهم این است که بهترین تصمیم ممکن گرفته شود تا کمترین ضرر محتمل حاصل شود. و الا پس از پایان ماجرا و آگاهی یافتن از آنچه بود، سخت نیست جلوی تلوزیون یا گوشی بنشینیم و اظهار نظر کرده و اپراتور را سرزنش کنیم. همیشه این جمله عیسی مسیح در کتاب مقدس را به یاد داشته باشیم که وقتی مردم برای سنگسار مریم مجدلیه جمع شده بودند گفت: اولین سنگ را کسی پرتاب کند که تا کنون خطا و گناهی نکرده باشد!/