انتشار بیست و پنجمین شماره از «اسلام و مطالعات اجتماعی»

 خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: بیست و پنجمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «اسلام و مطالعات اجتماعی» به صاحب امتیازی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و با مدیر مسؤولی نجف لک زایی و سردبیری حمید پارسانیا منتشر شد.

بنابر این گزارش، این فصلنامه شامل ۷ مقاله و ۱۷۴ صفحه است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات آن مرور می شود:

«عقلانیت کُنشِ اجتماعی، از منظر حکمت اسلامی در مواجهه با سنت وِبِری»

نوشته نصرالله آقاجانی، اصغر اسلامی تنها و منصور محمدی

عقلانیت و کنش، واژه‌هایی هستند که از حیث انتزاعی، به‌معنای برخاستگی از عقل و اراده‌اند، اما از حیث انضمامی، مبتنی بر چگونگی نگاه به ماهیت و قوای إدراکی و حرکتیِ انسان، معنای خاص خود را پیدا می‌کنند. بر همین اساس، در تحلیل وِبِر، عقل و کُنش، به روش و عمل برآمده از عقل عملی خودبنیاد و عقلانیت کُنش اجتماعی، نیز به داشتن محاسبه ریاضی‌وار برای دست‌یابی به اهداف زندگی، تقلیل و جامعه غربی، جامعه‌ای عقلانی و در عین‌حال، مبتلا به بحران معنویت دانسته شده است. اما حکمای اسلامی، مبتنی بر نگاه خود، به ماهیت و قوای انسان، عقل را به‌معنای ظرفیت ادراک معانی؛ و کُنش را نیز منبعث از إراده برخاسته از قوه شوقیه متاثر از قوا وگرایشات نفوس سافل و عالی انسان می‌دانند؛ بنابراین، عقلانیت کُنش اجتماعی را به‌معنای مبتنی‌کردن کُنش‌های اجتماعی، بر ظرفیت ادراک معانی مجرد، در مراتب و مصادیق مختلف آن، تعریف و رعایت روش و محاسبه منطقی در کُنشِ ‌اجتماعی را تنها یکی از معیارهای عقلانی‌بودن در نظر می‌گیرند و از این حیث، جامعه را نیز دچار بحران معنویت نمی‌کنند.

«مؤلفه‌های ارتباط میان‌فردی شیعیان با اهل‌سنت از دیدگاه معصومین(ع)؛ مورد مطالعه کتاب جامع الأحادیث الشیعة»

نوشته میثم فرخی و زهرا جعفری

هدف پژوهش، پاسخ به این پرسش است که مولفه‌های ارتباط میان‌فردی شیعیان با اهل‌سنت از دیدگاه معصومین(ع) طبق کتاب جامع احادیث الشیعه چیست؟ بنابراین، با روش تحلیل محتوای کیفی عرفی و با رویکردی استقرایی، ابتدا داده‌های موجود، تحلیل شده و با استخراج مفاهیم کلیدی و مقولات اصلی و فرعی، نتیجه‌ نهایی حاصل گشت. بر اساس یافته‌های پژوهش، در احادیث بر شیوه‌های ارتباطی در دو مقوله‌ اصلی تاکید شده؛ نخست، شیوه‌های ارتباطات کلامی شیعیان در تعامل با اهل‌سنت، مشتمل بر چهار مقوله‌ فرعی: جدال أحسن، تقیّه‌ زبانی، فاش‌نکردن أسرار و رعایت آداب کُنش گفتاری است که همگی بر سنجیده‌بودن کلام شیعیان در شرایط گوناگون تاکید دارند. دوم، شیوه‌های ارتباطات غیرکلامی شیعیان در تعامل با اهل‌سنت است که هفت مقوله‌ فرعی: أسوه‌سازی شیعیان، تقیّۀ رفتاری، برجسته‌سازی هویت شیعی، تبلیغ غیرمستقیم، همزیستی مسالمت‌آمیز، ایجاد فضای تکریم ائمه(ع) و به کارگیری برخورد‌های سلبی را در بردارد. علت تنوع این مقولات، اهمیّت توجه به زمینه و شرایط ارتباط و ویژگی‌های مخاطب است که شیعیان ارتباط‌گر را ملزم به انتخاب بهترین شیوه‌ ارتباط میان‌فردی با اهل‌سنت در هر موقعیتی می‌سازد. در پژوهش حاضر سعی شده به این بُعد‌ از سخنان معصومین(ع) پرداخته شود.

«نگاه فرایندی به سنت‌های اجتماعی در سوره اسراء»

نوشته حسن غفاری فر و صفورا سالاریه

کل نظام هستی، هدف‌مند و بر پایۀ قانون علّی - معلولی استوار است. بر همین مبنا، روابط حاکم بر عالَم انسانی و غیرانسانی، مبتنی بر اصل تاثیر و تأثر است. روابط اجتماعی انسان نیز خارج از این سیستم و حتمی‌بودن نیست. قرآن ـ که دربردارندۀ قوانین چیستی و چرایی عالم هستی است ـ از هست اجتماعی سخن گفته و بر این دسته از قوانین إلزامی، نام «سُنن» نهاده است که در علوم اجتماعی به آن «سنت‌های اجتماعی» گویند. با توجه به گستردگی قرآن و محدودیت ظرفیت مقاله، در نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با کمک منابع تفسیری، تاریخی وجامعه‌شناسی برای شناسایی سنت‌های اجتماعی، تنها سورۀ مبارکۀ اسراء ـ که کلیدی‌ترین سنت‌های اجتماعی را یادآور شده ـ بررسی می‌شود تا مُدل فرایند تحقق سنت‌ها در جوامع بشری از مبدأ تا مقصد، شناسایی و به‌عنوان دانشی بنیادین، مفید برای تفسیر وقایع گذشته و تحلیل پدیده‌های پیش‌رو باشد. قوانین و سنت‌های شناسایی‌شده در این سوره عبارتند از: اصل هدایت‌گری خدا و هدایت‌پذیری بشر، اصل تربیتی تشویق و ترغیب، اصل مُرید و مختاربودن انسان، اصل بازخوردگیری و ارزیابی أعمال، سنت إستمهال، پاداش در قالب تنبیه مجرمین و طالحین و پیروزی صالحین و در نهایت، جانشینی اهل حق بر باطل یا سنت استخلاف.

«بررسی و تحلیل نقش ایرانیان درتحولات فرجام جامعه بشریت؛ با تأکید بر مسأله ظهور و قیام»

به قلم حسین الهی نژاد

نوشتار پیش‌رو، به‌دنبال بررسی و تحلیل نقش مؤثر ایرانیان در مراحل مختلف نهضت جهانی امام زمان(عج)است. این نهضت جهانی به سه مقطع مهم؛ ظهور، قیام و حکومت جهانی تقسیم می‌شود. ظهور، نویدگر آمدن منجی و قیام، بشارت‌گر اجرای برنامه‌های مُنجی و حکومت جهانی، ظرف اجرای تمام آرمان‌های ادیان الهی در آخرالزمان است. این سه مقطع، زمانی محقق می‌شوند که پیشاپیش، مناسبات و الزامات آنها از سوی مردم در جامعه، عملیاتی شود. بنابراین، نقش مردم در تحقق آن سه رُخداد عظیم و نیز در اجرای تمهیدات و مقدمات آن‌ها، نقش مهمی است. بر اساس روایات موجود در منابع حدیثی شیعه و اهل‌سنّت، در میان نقش‌آفرینان رُخداد ظهور و قیام، نقش سرزمین ایران و ایرانیان، پررنگ و اساسی است؛به‌طوری که روایات «رایات السود» ـ که گزارشگر حرکت‌ها و نهضت‌های ایرانیان در آستانه ظهور می‌باشد ـ به جایگاه و نقش بی‌بدیل ایرانیان، به‌ویژه نقش رهبران رایات السود؛ یعنی سید خراسانی و شعیب بن‌صالح در نهضت جهانی امام زمان(عج) به‌عنوان فرماندهان و سران لشگر حضرت اشاره می‌کند. نکته آخر این‌که، رایات السود، برای رُخداد ظهور و قیام دو کاربرد دارد: کاربرد اول، زمینه‌ساز ِظهور و قیام و کاربرد دوم، از نشانه‌های ظهور و قیام، تلقی می‌شود.

«بررسی ظرفیت‌های روش‌شناختی عقل و نقل در تولید علم اجتماعی اسلامی با تأکید بر اندیشه آیت‌الله جوادی‌آملی»

نوشته قاسم ابراهیمی‌پور و سید روح‌الله سیدی آقاملکی

نگاه متفاوت فلاسفه مسلمان به مبانی معرفتی، ظرفیت‌های متمایزی برای تولید علوم اجتماعی فراهم آورده است. ظرفیت‌های روش‌شناختی عقل و نقل در سه عرصه: موضوع و غایت، مبانی معرفتی و نظریه‌های علوم اجتماعی از منظر استاد جوادی‌آملی، مورد توجه قرار گرفته است. چارچوب مفهومی پژوهش حاضر، روش‌شناسی بنیادین و روش آن، تحلیلی است. توجه به پدیده‌های اجتماعی خُرد و کلان در عرصه موضوع، عدم إنحصار علم به روش تجربی و کثرت‌گرایی تداخلی روشی، پذیرش وجود جامعه در کنار اصالت فرد و قانون‌مندی جامعه و همچنین پذیرش انواع انسان از جمله ظرفیت‌های روش‌شناختی رویکرد مذکور است که طرح سه گونه تعاملات اجتماعی: استثماری، قراردادی و عاقلانه؛ تقسیم فرهنگ به سه مُدل: استثماری، قراردادی ـ که تحت عنوان فرهنگ سکولار از آن نام برده می‌شود ـ و فرهنگ متعالی؛ تقسیم جامعه به استبدادی، دموکراتیک و متمدن، در زمره ظرفیت‌های مبانی انسان‌شناختی آن است. امکان دستیابی به انواع نظریه‌های عقلی شامل: نظریه‌های تجریدی، نیمه‌تجریدی، تجربی، شهودی و نظریه‌های نقلی در تولید علم اجتماعی اسلامی نیز از جمله ظرفیت‌های عقل و نقل در عرصه نظریه‌پردازی است.

«پساسکولاریسم، سبک زندگی و آموزه‌های دینی (مورد مطالعه دبیرستان‌های شهر قم)»

نوشته محمدحسین پوریانی، مصطفی علیزاده آرند و رحمان انصاری

پساسکولاریسم، به‌معنای گرایش دوباره به دین و تأثیر آن در زندگی مردم است. پژوهش حاضر، به بررسی ارتباط آموزه‌های دینی بر سبک زندگی دبیرستان‌های ناحیه چهار قم به روش پیمایشی و با استفاده از پرسش‌نامه پرداخته است. برای محاسبه حجم نمونه از جدول مورگان، استفاده و برای هر دو گروه (دختر و پسر) به‌صورت مستقل، نمونه‌ای متشکل از ۳۶۰ نفر به‌طور تصادفی انتخاب شد. تجزیه‌وتحلیل اطلاعات، با استفاده از آمار استنباطی است که از طریق محاسبه ضریب آلفای کرونباخ، رگرسیون خطی ساده به‌دست‌آمده است. در این پژوهش، پرسش‌نامه سبک زندگی، شش عامل را که با هم ارتباط درونی داشتند، بررسی کرده است. نتایج پژوهش، نشان می‌دهد که آموزه‌های دینی در چهار بُعد از سبک زندگی، رابطه معناداری دارند که بیشترین تأثیر در بُعد درک از زندگی و سپس به ترتیب، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، مدیریت إسترس و حمایت اجتماعی بود. نتایج مقایسه‌ میان دو گروه پسران و دختران، نشان‌دهندۀ برتری گروه پسران در دو بُعد؛ حمایت اجتماعی و مدیریت إسترس نسبت به دختران و در مقابل، برتری ناچیز گروه دختران در دو بُعد؛ مسئولیت‌پذیری اجتماعی و درک از زندگی نسبت به گروه پسران است.

«الگوی رقابت رسانه‌ای جبهه انقلاب اسلامی با جبهه غربی در فتنه ۸۸ با محوریت فضای مجازی»

نوشته غلامرضا خواجه سروی و کمیل خجسته

انقلابِ فناوری اطلاعات، سبب تحول در نشانگرهای قدرت شده است. این تحولِ تکنولوژیکی، باعث شده تا عصر جدید مبتنی بر تکنولوژی ارتباطی را عصر اطلاعات بنامند. یکی از مسائلی که جمهوری اسلامی در این عصر با آن روبه‌رو است، طراحی الگویی برای مقابله با آرایش رسانه‌ای و تاکتیک‌های رسانه‌ای غرب با توجه به عصر اطلاعات است. دولت امریکا بارها با انواع روش‌های رسانه‌ای از تولید محصول تا ساختن زیرساخت‌های اینترنتِ ‌پایه، تلاش کرده تا افکار عمومی جهانی از جمله ایرانیان را تحت تاثیر قرار دهد. فتنه سال ۸۸، آغازی بر گستره‌شدن سپهر مجازی بر جغرافیای ایران بود. در این تحقیق پس از کُدگذاری‌های باز، محوری و گزینشی بر روی مجموعه اسناد و مصاحبه‌ها، مفاهیم نظری «ظهور جامعه شبکه‌ای بر بستر وب۲» و «اتصال رسانه‌های فراملی و شکل‌گیری فضای خودمختاری» رویش کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد، الگوی مطلوب تقابلی در مقابل رسانه‌های رقیب بر دو پایه تولید محتوا و برقراری اتصال شبکه‌ای استوار است که با ایجاد آرایش چندلایه‌ای تلاش می‌کند تا محتوا و پیام موردنظر خود را به عملیات و کُنش تبدیل کند. این لایه‌ها بر اساس ماموریت خود به لایه‌های: تولید و توزیع محتوا، لایه عملیات شبکه و لایه عملیات حقیقی تبدیل می‌شوند. تمام تلاش این لایه‌ها آن است که ابتدا پیام خود را تولید و توزیع کنند و سپس با جذب اکانت‌ها بتوانند شبکۀ خود را بسازند. در نهایت، شبکه‌ای را که ایجاد شده است بتواند تبدیل به یک کُنش حقیقی شود و بر محیط حقیقی تاثیر گذارد.

گفتنی است، علاقه‌مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر می‌توانند به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرسhttp://jiss.isca.ac.ir/مراجعه کنند و یا با شماره ۳۱۱۵۲۸۴۲-۰۲۵ تماس بگیرند.