به گزارش خبرگزاری شبستان از قم، حوزه علمیه نجف اشرف از دیرباز مهد علم و فقاهت در جهان اسلام و تشیع بوده است، چنانچه علما و فقهای بزرگی در این مکان شریف تربیت یافته‌اند و آثار و تألیفات ارزشمندی برای ما به یادگار گذاشته اند.
حوزه علمیه قم نیز با وجود اینکه قدمت کمتری از حوزه علمیه نجف دارد، اما علما و فضلای بزرگی نیز در این حوزه پرورش یافته اند و دستاوردهای بزرگی داشته است، از جمله پیروزی انقلاب اسلامی ایران و به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله‌العالی « تحرک ملت و تحقق انقلاب اسلامی و حدوث جامعه‌‌ای با پایههای اسلامی، به وسیله‌‌ی حوزههای علمیه انجام گرفت».
حضرت آیت‌الله خامنه ای مدظله‌العالی در 31 شهریور 1370 در آغاز درس خارج فقه به این موضوع اشاره داشتند که بقای دین مدیون تلاش علمی حوزههای علمیه است و حوزههای علمیه توانسته اند روحیه دینی مردم را تقویت کنند، ایشان در پایان سخنان خویش تصریح کردند: «حوزه علمیه از جهات مختلف برای جامعه یک نقش حیاتی دارد و این باید مورد تدبر قرار بگیرد».
حوزه علمیه نجف اشرف دارای بیش از ۹۰۰ ساله سابقه است
با توجه به آغاز سال تحصیلی و بازگشایی مراکز علمی و حوزوی از جمله حوزه علمیه قم و نجف، بر آن شدیم تا این دو حوزه علمیه بزرگ جهان اسلام و مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام را از نظر سنت علمی و اثرگذاری آنها بر جهان اسلام مورد بررسی قرار دهیم، در این باره، آیت‌الله پروفسور اسماعیل گندمکار، عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان و استاد حوزه و دانشگاه در گفتگو با خبرنگار ما به قدمت تاریخی حوزههای علمیه در عراق اشاره کرد و اظهار داشت: در عراق، حوزههای علمیه نجف، کربلا، کاظمین، سامرا و بغداد مشهور هستند که حوزه علمیه نجف اشرف در جهان تشیع مطرح است، اما وقتی حوزه علمیه نجف را مطرح می‌کنیم حوزههای علمیه دیگر عراق را نیز شامل می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه افزود: حوزه علمیه نجف اشرف دارای سابقه ۹۰۰ ساله است و مؤسس آن محمد بن حسن طوسی یا شیخ الطائفه و یا همان شیخ طوسی (متولد 385 هجری قمری) از علمای شهید ایرانی است که در قرن‌های چهارم و پنجم هجری قمری زندگی می‌کرده و معاصر سلطان محمود غزنوی و دوران حکومت آل بویه و همزمان با شیخ صدوق، شیخ مفید و سید مرتضی بوده است.
آیت‌الله گندمکار یادآور شد: بعضی معتقدند حوزه علمیه نجف قبل از شیخ طوسی وجود داشته، به نحوی که در گزارش ابن طاووس آمده زمانی که عضدالدوله دیلمی از شخصیت‌های خاندان آل بویه در سال ۳۷۱ هجری قمری از نجف اشرف بازدید می‌کند، هزار و 700 فقیه در این شهر حضور داشتند.
وی تصریح کرد: شیخ طوسی از شاگردان برجسته شیخ مفید متوفی سال 413 هجری قمری و سید مرتضی علم الهدی متوفی ۴۳۶ هجری قمری است، کار بزرگ شیخ طوسی علیه‌الرحمه سوق دادن شاگردانش به سمت فقه استدلالی و اجتهادی بوده، شیخ طوسی کسی است که در مقابل جریان اخباری‌گری در حوزه علمیه بزرگ شیعه می‌ایستد، جریانی که به صرف احادیث اتکا دارد.
این پژوهشگر دینی ادامه داد: علاوه بر شیخ طوسی، علمای دیگر در حوزه علمیه نجف به نقد اخباری‌گری پرداختند، از جمله حضرت آیت‌الله وحید بهبهانی، علامه محمد مهدی بن مرتضی مشهور به علامه بحرالعلوم متوفی 1212 هجری قمری، شیخ یوسف بحرانی صاحب کتاب «الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره»، شیخ محمدتقی اصفهانی صاحب اثر «هدایه المسترشدین فی شرح اصول معالم الدین»، محمد حسین حائری اصفهانی دارای اثر «الفصول الغرویه فى الاصول الفقهیه»، سید محمد باقر شفتی بیدآبادی متوفی ۱۲۶۰ هجری قمری صاحب اثر «الزهرة البارقة فی احوال المجاز و الحقیقه» و همین‌طور علمای دیگر مانند شیخ محمد ابراهیم کلباسی متولد ۱۲۶۱ صاحب تألیف «اشارات الاصول»، سید محمد مجاهد طباطبایی دارای اثر «مفاتیح الاصول»، میرزا ابوالقاسم قمی مؤلف «قوانین الاصول»، شیخ مرتضی انصاری متوفی 1281 هجری قمری صاحب کتاب «فرائد الاصول» مشهور به «رسائل».
وی بیان داشت: حوزه علمیه نجف اشرف ضمن تأکید بر فقاهت که اصل کار است، در زمینه علم اصول و اصول فقه تأکید زیادی داشته و بزرگان زیادی را پرورش داده است، مانند محقق اردبیلی‌ها، ملا محمدامین استرآبادی‌ها، علامه کاشف الغطا، شیخ اعظم انصاری، حسینقلی همدانی، بادکوبه‌ای‌ها و شاگردان شیخ مرتضی انصاری و اساتید فقه و اصول و اساتید دوران معاصر ما و بزرگانی مانند علی بن عبدالعالی معروف به محقق ثانی و محقّق کَرَکیِ جبل عاملی متوفی 940 هجری قمری، مقدس اردبیلی متوفی 993 هجری قمری، شیخ جعفر کاشف الغطا متوفی 1228 هجری قمری، علامه بحرالعلوم متوفی 1212 هجری قمری، محمدحسن شریف اصفهانی معروف به صاحب جواهر متوفی 1266 هجری قمری و شیخ مرتضی انصاری بزرگ متوفی 1281 هجری قمری، ملامحمد کاظم خراسانی معروف به آخوند خراسانی متوفی 1329 هجری قمری، علامه میرزامحمد حسین نائینی متوفی 1355 هجری قمری، آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی متوفی 1339 هجری قمری، محمد کاظم طباطبایی یزدی معروف به «صاحب عروه» متوفی 1337 هجری قمری، آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی متوفی 1365 هجری قمری، آیت‌الله سیدمحسن حکیم متوفی 1390 و آیت‌الله ابوالقاسم خویی متوفی 1413 و بزرگان زیادی را در علم اصول و فقاهت پرورش داده است.
آیت‌الله گندمکار ابراز داشت: پارادایم غالب و اتمسفر فکری و جریانی غالب در حوزه علمیه نجف اشرف و کربلای معلی در حوزه حدیثی و حوزه فقاهتی است، چنانچه محدثین، فقها و علمای بزرگ در حوزههای علمیه نجف اشرف، کربلا، کاظمین و سامرا پرورش پیدا کردند.
عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان در ادامه به حوزه علمیه قم اشاره کرد و گفت: حوزه علمیه قم از لحاظ قدمت زمانی نسبت به حوزه علمیه نجف اشرف جدید است و در سال 1340 هجری قمری توسط آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی اراکی معروف به آیت‌الله مؤسس تأسیس شد.
وی افزود: میرزا محمد فیض قمی که در سال 1333 هجری قمری از سامرا به قم بازگشته بود، در سال 1336 هجری قمری مدارس دارالشفا و فیضیه را که از کاربری علمی خارج شده بودند، بازسازی می‌کند و طلاب را اسکان می‌دهد، در ادامه، با پافشاری مرحوم آیت‌الله شیخ محمدتقی بافقی از علمای مجاهد و شهید قم و با وساطت میرزامحمد ارباب قمی و شیخ محمدرضا شریعتمدار ساوجی از مرحوم آیت‌الله حائری دعوت می‌کنند که از اراک به قم بیایند و حوزه علمیه قم را ساماندهی کنند.
آیت‌الله گندمکار اظهار کرد: آیت‌الله حائری در سال 1340 هجری قمری مقارن با سال 1300 هجری شمسی در قم مستقر شدند و حوزه علمیه قم جدید را بنا نهادند؛ چنانچه طلاب حوزه علمیه قم در سال 1313 هجری شمسی به 700 نفر و بنا به نقلی به 900 نفر رسیده بودند.
وی ادامه داد: ریاست حوزه علمیه قم بعد از ارتحال حائری به صورت شورایی به آیات ثلاث شامل آیت‌الله سیدمحمد حجت کوه کمره ای، آیت‌الله سیدمحمد تقی خوانساری و آیت‌الله سید صدرالدین صدر می‌رسد و در فاصله زمانی وفات حضرت آیت‌الله حائری تا مهاجرت حضرت آیت‌الله بروجردی به قم، فاصله و برزخی وجود دارد. چنانچه حضرت امام خمینی و آیت‌الله روح الله کمالوندی از علمای خرم آباد واسطه می‌شوند و آیت‌الله العظمی بروجردی از زعمای بزرگ شیعه را که از نجف به لرستان تشریف آورده بودند، به قم دعوت می‌کنند.
استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: پس از ارتحال آیت‌الله العظمی بروجردی، شورایی متشکل از حضرت امام خمینی(ره)، آیت‌الله العظمی سیدمحمدرضا گلپایگانی، آیت‌الله شریعتمداری و آیت‌الله العظمی سیدشهاب الدین مرعشی نجفی به عنوان مرجعیت حوزه علمیه قم شکل می‌گیرد.
وی تصریح کرد: حوزه علمیه قم با وجود اینکه استمرار جریان اصولی حوزه علمیه نجف اشرف است، اما سنت‌های علمی خاصی دارد، به ویژه پس از دوران حضرت آیت‌الله بروجردی، جریان و سنت فلسفی توسط حضرت امام خمینی در حوزه علمیه قم بنا نهاده می‌شود و توجه به مسائل کلامی به ویژه کلام جدید، نقد مارکسیست، نقد جریان فکری معاند اسلام و قرآن و اهل بیت علیهم‌السلام و نقد جریان‌های انحرافی مانند بهاییت و رد آنها در این حوزه مورد توجه قرار می‌گیرد.
آیت‌الله گندمکار یادآور شد: هرچند سنت فلسفی در دوران ملاصدرا در قم مدتی سابقه داشته است و به صورت پراکنده توسط علمایی چون ملامحسن فیض کاشانی، حاج ملاهادی سبزواری و غیره در ایران پررنگ بوده، اما در حوزه علمیه قم توسط حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی و برخی شاگردان این دو بزرگوار توسعه پیدا می‌کند.
وی عنوان کرد: در حوزه علمیه کربلا به جز بحث فقاهت، حدیث و جریان‌های اصولی‌گری و اخباری‌گری که قبلا مطرح بوده و ملاامین استرآبادی و شیخ احمد احسائی این جریان را ادامه می‌دادند، بحث مکتب تفکیک نیز به شکلی در این حوزه مطرح است، همچنین جریانی به نام جریان عرفان‌گرایی حوزوی با محوریت آیت‌الله ملاحسینقلی همدانی، شیخ محمد بهایی همدانی، آیت‌الله سیدعلی قاضی طباطبایی در حوزه علمیه کربلا وجود دارد.
عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان بیان کرد: حضرت آیت‌الله قاضی طباطبایی شاگردانی همچون علامه طباطبایی، سیدهاشم حداد، علامه محمدحسین تهرانی و حضرت آیت‌الله بهجت تربیت می‌کنند و یک نوع طریقت عرفانی طبق روش اهل بیت علیهم‌السلام با روش و اذکار، اوراد و سیر و سلوک خاصی که به شکلی منتسب به علامه بحرالعلوم و ملاحسینقلی همدانی است، در حوزه علمیه کربلا شکل می‌گیرد و بعد به حوزه علمیه قم هم سرایت پیدا می‌کند. البته حضرت امام خمینی به عنوان یک شخصیت حکیم ذواطراف و جامع، نقطه عطف جریانی حوزه علمیه نجف و حوزه علمیه قم می‌شوند.
وی اظهار داشت: حضرت امام خمینی در حوزه علمیه نجف اشرف بحث دکترین ولایت مطلقه فقیه را در کتاب «البیع» که کتاب فقهی است، مطرح می‌کنند و بحث حکومت اسلامی و ولایت فقیه به صورت کامل در درس خارج ایشان مطرح می‌شود؛ حضرت امام سپس در ایران «کشف الاسرار» را می‌نویسند که حول محور ولایت فقیه است و با معماری انقلاب اسلامی مهندسی بزرگی را ایجاد می‌کنند که از دل ولایت فقیه، امروز هزاران حوزه و مدرسه علمیه ایجاد می‌شود.
آیت‌الله گندمکار افزود: پس از امام خمینی، حوزه علمیه قم بسیار رشد کرد و توسط رهبر معظم انقلاب امام خامنه ای مدظله‌العالی با نگاه بین‌المللی توسعه پیدا کرده است. چنانچه امروز رشته‌های فقه مقارن که در گذشته در حوزههای علمیه عراق سابقه داشت، در حوزه علمیه قم پا می‌گیرد و همچنین فقه مضاف که تعبیری است که برای اولین بار مطرح می‌شود، فقه با انواع گرایش‌ها و نیازها از جمله فقه سیاسی، فقه مدرن، فقه حکومتی، فقه اقتصادی، فقه هنری، فقه ورزشی، فقه تغذیه و غیره مطرح می‌شود.
وی ادامه داد: تشکیل حکومت اسلامی در ایران و نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) سمت و سوی خاصی به رفع نیازهای جامعه مسلمان در سطح جهان توسط حوزههای علمیه داد و این نوع نگاه در عراق هم اتفاقا اثرگذار بود. در حوزههای علمیه توجه ویژه‌ای به حوزههای بین‌الملل می‌شود و فقه جدیدی به نام «فقه بین‌الملل» توسط حضرت آیت‌الله خامنه ای مدظله‌العالی متولد می‌شود.
این نویسنده و پژوهشگر دینی گفت: رهبر معظم انقلاب مدظله‌العالی در ارائه فقه بین‌الملل که منشعب از فقه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فقه قرآنی و اهل بیتی است، توجه به مسائل جهانی و بین‌المللی و شناخت قدرت‌های سیاسی و تعامل با جهان را در دستور کار قرار دادند و این فقه بین‌الملل در سیره علمی امام خامنه ای مدظله‌العالی بسیار اثرگذار بوده، چنانچه امروز تمدن نوین اسلامی بر پایههای فقه نوین در حوزه بین الملل که زیرشاخه‌های فقه مضاف است، شکل گرفته است.
وی عنوان کرد: علمای ایران و عراق از دیر باز در حوزههای علمیه قم، نجف و کربلا تعامل داشتند و حتی علمای بزرگ نجف، کربلا و دیگر حوزههای علمیه عراق اکثرا ایرانی و از کشورهای دیگر از جمله لبنان، پاکستان، هندوستان و افغانستان و غیره هم بودند. امروز حضور ملیت‌های گوناگون در حوزههای علمیه نجف، قم و کربلا فرصت بزرگی را برای جهان تشیع و جهان اسلام فراهم آورده است. البته حوزه علمیه نجف از زمان رؤسای جمهور و حاکمان عراق از جمله عبدالکریم قاسم، احمد حسن البکر و صدام حسین، دوران رخوتی به همراه داشته، چنانچه برخی علمای حوزه علمیه نجف از جمله شهید علامه محمدباقر صدر را که از متکلمین حوزه علمیه نجف بود، به شهادت رساندند. سادات صدر در عراق به مسائل جدید و حادث توجه جدی داشتند و در مباحث روشنفکری صاحبنظر بودند.
آیت‌الله گندمکار یادآور شد: نوع نگاه روشنفکری در حوزههای علمیه قم پررنگ است، چنانچه به مباحث فلسفه غرب، نقد فلسفه غرب و نقد مبانی فلسفه علوم انسانی غرب ورود پیدا کردند و این پدیده جدید در حوزه علمیه قم شکل گرفت. امروز حضور علمای حوزه علمیه قم، مبلغان در سطح بین الملل و ایجاد حوزههای علمیه در خارج از کشور از جمله در اروپا و آمریکا نشانگر به‌روز بودن حوزه علمیه قم است.
وی ابراز کرد: تعامل علمی، تألیفات و تأثیر و تأثر بین حوزه علمیه قم و حوزه علمیه نجف از قدیم مطرح بوده و این امر می‌تواند فرصت بسیار مناسبی برای جهان اسلام و تشیع باشد تا به واسطه این تعامل و برگزاری جلسات مشترک بین فقها و مجتهدین دو حوزه علمیه، مسائل روز دنیا مورد توجه قرار گیرد.
عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان تصریح کرد: امروز حوزههای علمیه عراق به مسائل یادگیری زبان‌های خارجی رغبت نشان نمی‌دهند و یک نوع روش کاملا سنتی در این حوزه‌ها حاکم است، اما در حوزه علمیه قم به مسائل جدید حساسیت نشان می‌دهد و سعی می‌کنند به‌روز باشند و بتوانند به صورت آنلاین پاسخگوی مسائل روز باشند.
وی تأکید کرد: امروز برخی علمای حوزه در فضاهای جدید مانند فضای مجازی فعالیت دارند و این فرصت را باید غنیمت شمرد؛ علمای قم و نجف باید به مسائل حادث بین‌المللی و جهانی ورود پیدا کنند و کارهای مشترکی در جهت گسترش علوم و معارف اسلامی انجام دهند. همچنین تعامل بین حوزههای علمیه عراق و ایران با دانشگاه‌ها می‌تواند فرصت مناسبی را برای جهان تشیع و مذهب اهل بیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام به همراه داشته باشد.
آیت‌الله گندمکار گفت: در حوزه علمیه نجف اشرف، فقهایی مانند حضرت آیت‌الله خویی و حضرت آیت‌الله سیستانی قائل به ولایت مقیده فقیه بودند و حضرت امام خمینی(ره) به ولایت مطلقه فقیه معتقد بودند؛ یعنی آنان معتقد بودند که حوزه اقتدار و حیطه فرد فقیه سه مقام افتا، قضا و امور حسبیه است اما پس از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، حکومت اسلامی و ولایت فقیه در ایران، مسائلی در عراق ایجاد شد و با بحث جنایات داعش، ایستادگی علمای بزرگ جهان اسلام در مقابل داعش و حمایت و اثری که انقلاب اسلامی ایران بر جریان‌های اسلامی کشور عراق و جریان مقاومت گذاشته، امروز حضرت آیت‌الله سیستانی هم یک ولی فقیه تام الاختیار در عراق است و عملا نقش ولایت فقیه را انجام می‌دهد.
وی اظهار داشت: امروز حضرت آیت‌الله سیستانی با توجه به اثری که سخنان ایشان به عنوان فقیه و مرجع تقلید در عراق دارند و حمایتی که از دولت عراق انجام می‌دهند، عملا نقش ولایت فقیه را دارند و یک نوع تأثیر از انقلاب اسلامی ایران را در سیره سیاسی ایشان ملاحظه می‌کنیم؛ چنانچه دیدگاه‌های ایشان به دیدگاه‌های حضرت امام خمینی و رهبر معظم انقلاب اسلامی مدظله‌العالی نزدیک شده است و نشان می‌دهد که دیدگاه‌های ولایت مطلقه فقیه حضرت امام فقط مختص حضرت امام نبوده بلکه فقهای معاصر عراق مانند آیت‌الله سیستانی در عمل دیدند که این روش کارایی دارد و جواب می‌دهد.
استاد حوزه و دانشگاه افزود: حضرت آیت‌الله سیستانی طبق روش سنت علمی قائل به ولایت مقیده فقیه بودند، یعنی منصب ولایت را مطلق شامل شمول نفوذ و حکم در همه عرصه‌ها نمی‌دانستند اما امروز با توجه به مسائل پیش آمده در عراق و فتواها و موضع گیری‌های سیاسی ایشان، مشاهده می‌شود که امر فقاهت ایشان بر کل ارکان کشور عراق اثرگذار است، ایشان عامل وحدت ملی، اقتدار و امنیت ملی در عراق شدند و همه جناح‌های سیاسی در عراق از ایشان تبعیت می‌کنند و همه اینها تحت تأثیر نظریه ولایت مطلقه فقیه امام خمینی(ره) و نظریه حکومت اسلامی امام است.
آیت‌الله گندمکار تصریح کرد: امروز نظریه ولایت مطلقه فقیه امام خمینی(ره) نه تنها در عراق بلکه در حوزههای علمیه لبنان اثرگذار بوده به نحوی که باعث وحدت جهان مسیحیت با جهان اسلام شده است؛ ما نقش و اثرگذاری دیدگاه حکومت اسلامی حضرت امام (ره) را در بحرین، مصر و در جهان اهل سنت نیز مشاهده می‌کنیم.
وی با بیان اینکه امروز با بیان اینکه جهان تشنه معارف اهل بیت علیهم‌السلام است و فقها، مجتهدین و بزرگان حوزههای علمیه نجف و قم باید به مسائل حوزه بین‌الملل توجه ویژه داشته باشند، تأکید کرد: جهان مسیحیت، جهان ادیان، جهان عرفان، جهان فرهنگ‌ها و همه اقوام و ملیت‌ها می‌خواهند ببینند معارف اهل بیت علیهم‌السلام و اسلامی چگونه می‌تواند جوابگوی مسائل آنان باشد و این امر، تعامل گسترده و مستمری را بین حوزههای علمیه ایران با حوزههای علمیه عراق می‌طلبد.
این پژوهشگر دینی بیان داشت: بدون شک برگزاری نشست ها، سمپیوزیوم ها، کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی مشترک بین حوزههای علمیه می‌تواند راهگشا باشد، فضای همدلی و وحدت رویه باید بین حوزههای علمیه قم و نجف شکل بگیرد؛ تعامل گسترده حوزههای علمیه ایران وعراق حول محور تعامل با حوزههای علمیه برادران اهل سنت از جمله الازهر مصر در جهت اهداف اتحاد مسلمانان و امت پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم به نفع جهان اسلام خواهد بود و همه مسلمانان از این پتانسیل وحدت رویه بهره مند می‌شوند.
نظر شما