بدو «امیرو»، بدو

خبرگزاری شبستان، سرویس فرهنگی- محمد پورعلم : بعضی کتاب ها، آلبوم ها، فیلم ها و تئاترها بدون این که خالق شان بخواهد، به نقطه عطفی در تاریخ یک حوزه فرهنگی هنری بدل می شوند. با نگاهی به این آثار، می توان ویژگی مشترکی میان آن ها یافت که آن، «فراتر از عادت زمانه بودن» است.

«دونده» امیری نادری یکی از این فیلم هاست که وقتی در میانه دهه شصت ساخته شد، با واکنش عموما تند منتقدان مشهور سینمای ایران روبه رو شد. نادری که پیش از دونده، با فیلم های دهه پنجاه خود، تصویر فیلمسازی قصه گو را برای مخاطبان سینما تداعی می کرد، به یکباره با این فیلم، تصویری تمام قد از کارگردانی تجربه گرا را به نمایش گذاشت و وارد دوران تازه از فیلمسازی خود شد.

گرچه نادری خود پس از ساخت «دونده» و در گفتگو با هوشنگ گلمانی در مجله فیلم از تلاش هایش اولیه اش برای رسیدن به سینمایی تازه در فیلم هایی چون «ساز دهنی» و «انتظار» سخن گفته بود، اما به اذعان بسیاری از علاقمندان به سینما در آن زمان، «دونده» را باید نقطه عطفی در کارنامه کارگردان آن به حساب آورد.

امیر نادری از ابتدای دهه پنجاه پا به عرصه کارگردانی  سینما گذاشت. او البته پیش از آن به عنوان عکاس با کارگردان هایی چون مسعود کیمیایی در فیلم های «بیگانه بیا»، «قیصر» و «رضا موتوری» و علی حاتمی در فیلم «حسن کچل» همکاری کرده بود اما نخستین تجربه فیلمسازی اش با ساخت «خداحافظ رفیق» در سال پنجاه رقم خورد. او پس از آن فیلم هایی چون «تنگنا»، «سازدهنی» و «تنگسیر» را ساخت که به طور کلی روایت هایی کلاسیک داشتند و اتفاقا مورد توجه منتقدان و علاقمندان به سینما هم قرار گرفتند، اما انگار در وجود او عطشی برای تجربه ساختارهای روایی تازه و قالب های فرمی بدیع بود که تا تولید «دونده» در سال شصت و سه، امکان بروز و ظهور پیدا نکرد.

در این میان البته، نباید از پیشینه فعالیت هنری نادری به سادگی گذشت. او که پیش از ورود حرفه ای به عرصه فیلمسازی، به طور جدی عکاسی می کرد و نقاشی می کشید و به خوبی با رویکرد نقشان و عکاسان پیشرو جهانی آشنا بود. خودش در گفتگویی آشنایی با «آنتونیونی» و تماشای فیلم های او را اتفاقی مهم در روند فیلمسازی اش توصیف کرده بود.

به هرروی، نادری با «دونده» گرایش تازه خود در فیلمسازی را نمایان کرد و موجی از واکنش را برانگیخت. بسیاری از منتقدان آن دوره که معمولا نقدهایشان در مجله فیلم منتشر می شد به فیلم تاختند. آن ها «دونده» را گریز امیر نادری از پرداختن به واقعیت اجتماعی و پوشاندن نقص های قصه فیلم با تصاویر و قاب های زبان توصیف کردند. این نقدها تا آن جا ادامه یافت که حتی نادری به نوعی فریب کاری در مقابل مخاطب متهم شد و فیلم او اثری افتاده در گرداب ایسم ها و حرف های قلمبه سلمبه معرفی شد.

خود نادری اما از ساخت «دونده» بسیار خوشحال بود. گویی آرزوی درونی و ناخودآگاهش برای ساخت فیلمی که از ساختار قصه گویی رایج فراتر رود و داستان تک خطی اش از رهگذر فرمی متفاوت با مخاطب ارتباط برقرار کند، به ثمر نشسته بود. البته در این میان نباید از تدوین فیلم از سوی بهرام بیضایی به سادگی گذشت که در ساختار روایی فیلم نقشی مهم داشت و خواسته کارگردان را به درستی محقق کرد.

«دونده» اما از منظری دیگر هم فیلم مهمی در سینمای ایران است. نخستین فیلم ایرانی پس از انقلاب که به جشنواره های خارجی راه یافت و در میان حجم انبوه اخبار منفی از ایران در رسانه های خارجی، علاوه بر آن که تصویری دیگرگونه از ایران ارائه داد، راهگشای فیلم های ایرانی پس از خود برای حضور در فضای جهانی و کسب جوایز بین المللی شد. فیلم سال 64 در جشنواره ونیز به نمایش درآمد، پس از آن نیز به کشورهایی چون انگلستان و ترکیه رفت و توانست جایزه بال طلایی جشنواره نانت و جایزه جشنواره سنگاپور را از آن خود کند. حضور بین المللی «دونده» اما نکات جالب توجهی داشت. یکی این که فیلم به خاطر امکانات محدود داخلی در چند جشنواره، بدون زیرنویس روی پرده رفت اما مخاطبان تا پایان به تماشای آن نشستند و با آن ارتباط برقرار کردند. دیگر این که بسیاری از منتقدان خارجی در مواجهه با معرفی فیلم، وقتی می دیدند تهیه کننده، نهاد حاکمیتی(کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان) است، با پیش فرض به تماشای آن می رفتند اما در نهایت با فیلمی مستقل و تاثیرگذار مواجه می شدند.

همه آن چه گفته شد، به بهانه نمایش «دونده» به مناسبت هفته کودک در موزه سینماست. قرار است این فیلم امروز یک شنبه 14 مهرماه ساعت 18 در تالار فردوس موزه سینمای ایران برای علاقمندان اکران شود. نسخه ای که امروز به نمایش درمی آید، همان نسخه ای است که از سوی فیلمخانه ملی ترمیم شده و در ماه های ابتدایی امسال در سی و هفتمین جشنواره جهانی فیلم فجر در پردیس چهارسو روی پرده رفت. علاوه بر این، پوستر فجر جهانی امسال، با تصویر معروفی از «امیرو» کاراکتر اصلی فیلم دونده -که مانی پتگر آن را عکاسی کرده- رونمایی شد تا نام امیر نادری به عنوان فیلمساز موج نوی پس از انقلاب با این دوره از جشنواره جهانی فجر گره بخورد. جشنواره ای که می خواهد نماینده سینمای آلترناتیو ایران و جهان در مقابل جریان هایی چون هالیوود باشد. حالا سال هاست که از مهاجرت امیر نادری می گذرد؛ به خاطر بی مهری مسئولان فرهنگی یا علاقه شخصی اش برای فیلمسازی در جهان. اما به هر صورت نادری و امثال او جریانی را در سینمای ایران زنده نگه داشتند که امروز علاقمندان فراوانی در جهان دارد.