مروری بر کتاب‌ها و مقالات منتشره درباره نقش پدافند هوایی در دفاع مقدس

به گزارش خبرگزاری شبستان، تاریخ هر سازمانی شکل‌دهنده هویت آن سازمان و اثرگذار بر مسائلی همچون فرهنگ سازمانی به شمار می‌رود. معمولاً عملکرد سازمان‌ها بر اساس مأموریت و شرح وظایف ابلاغی انجام می‌شود. ثبت و ضبط عملکرد سازمان‌های نظامی منجر به تقویت هویت سازمانی و در نهایت حمیت قسمتی، به وجود آوردن امکان تجزیه و تحلیل به منظور بالا بردن بهره‌وری و پایین آوردن میزان اشتباهات، انجام تبلیغات در راستای افزایش روحیه کارکنان و پایین آوردن روحیه دشمنان، فراهم کردن زمینه انتقال تجربیات به سایر کارکنان و... می‌شود. ثبت و ضبط عملکرد سازمان‌ها به شیوه‌های مختلف صورت می‌گیرد که مستندسازی (مبتنی بر تجربیات جمعی)، تجربه‌نگاری (مبتنی بر تجربیات فردی)، انتشار کتاب و... از جمله روش‌های ثبت و ضبط تجربیات به شمار می‌رود.

ازجمله ثمرات ایجاد قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) آجا در شهریور ۱۳۸۷، توسعه و گسترش فعالیت‌های حوزه پدافند هوایی در کشور بود و یکی از این فعالیت‌ها ثبت و ضبط تجربیات دفاع مقدس پدافند هوایی است.

پس از شهریور ۱۳۸۷ تعداد کتاب‌های مرتبط با عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، سیر صعودی داشت. این در حالی است که پیش از آن تعداد کتاب‌های تألیفی و منتشره این حوزه از انگشتان یک دست فراتر نرفته بود. این مقاله بر اساس یک طرح پژوهشی و با تجزیه و تحلیل همه کتا‌ب‌ها و مقالات منتشره در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس در یک بازه زمانی یک‌ساله و با مشارکت تعدادی از پژوهشگران و نویسندگان، سعی در دستیابی به نگاهی روشن از وضعیت تألیف مقالات و انتشار کتاب‌های حوزه پدافند هواییِ دفاع مقدس دارد.

این مقاله به چگونگی وضعیت تألیف کتاب‌ها و مقالات حوزه دفاع مقدسِ پدافند هوایی پرداخته است.
 

گذری بر کتب و مقالات منتشر شده در حوزه پدافند هوایی در دفاع مقدس

جامعه آماری در این مقاله کلیه کتاب‌ها و همچنین مقالات منتشره در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس است. همچنین دقت شد که کتاب‌ها و مقالات مورد بررسی دارای ویژگی‌های زیر باشند:

الف) کتاب‌ها و مقالاتی که با استفاده از روش تاریخ شفاهی به رشته تحریر درآمده و یا متکی بر اسناد و مدارک دستِ اول باشد.

ب) کتاب‌ها یا مقالاتی که دارای اثرگذاری عمده بر فرایند پژوهش در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس بوده و بار‌ها مورد استناد پژوهشگران و دانشگران قرار گرفته باشد.

پ) کتاب‌هایی که به زبان‌های دیگر (نظیر عربی و انگلیسی) ترجمه و منتشر شده باشند.

ت) کتاب‌هایی که مورد اقبال مخاطبین قرار گرفته و حداقل یک بار تجدید چاپ شده باشند.

ث) کتاب‌ها و مقالاتی که در جشنواره‌ها و همایش‌های حوزه دفاع مقدس در سطح ملی و یا سطحِ یک نیرو‌های مسلح مورد تقدیر قرار گرفته باشند.

نگاه جدی به کتاب و مقاله در پدافند هوایی

اگرچه پس از تفکیک پدافند هوایی از نیروی هوایی در سال ۱۳۸۷، زمینه برای انتشار مقالات و کتاب‌های مختلف در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس مهیاتر از گذشته بود، اما این واقعیت به این معنا نیست که پیش از تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌انبیاء (ص) آجا، هیچ کتابی در این خصوص تألیف نشده است.

یکی از مهم‌ترین کتاب‌های مرجع مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، مجموعه هشت جلدی «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس» به شمار می‌رود. تألیف این مجموعه کتاب‌های در زمان فرماندهی امیر سرتیپ ستاد سید محمد یمینی بر فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی شروع شد و در زمان فرماندهی امیر سرتیپ براتعلی غلامی به پایان رسید. این مجموعه هشت جلدی متشکل از اسناد و مدارک پدافند هوایی از پیش از شروع جنگ تحمیلی تا پس از پایان جنگ را در بر می‌گیرد. در مراحل تألیف مجموعه هشت جلدی «پدافند هوایی در گذرگاه هشت سال دفاع مقدس» افرادی همچون سرتیپ دوم ستاد محمود خورند، مرحوم سرتیپ دوم سعید مهر، مرحوم سرهنگ حسنعلی اسکندرلو و... نقش ویژه‌ای داشتند.

سرتیپ دوم عبدالرضا حیدری متین در رساله دکترای خود در دانشگاه عالی دفاع ملی، به تاریخچه و عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس اشاره کرد. این رساله نخستین اثرِ دانشگاهی مکتوبِ مستند بر اسناد پدافند هوایی به شمار می‌رود که حتی به تاریخچه شکل‌گیری و عملکرد پدافند هوایی نیز اشاره کرده است.

سرهنگ محمدرضا عاروان از جمله نویسندگانی است که به تاریخ پدافند هوایی کشورمان پرداخته است. در کتاب «در قلمرو آفتاب؛ خاطرات حضور کارکنان فرماندهی آموزش‌های هوایی شهید خضرائی نیروی هوایی در جبهه‌های حق علیه باطل» به تعدادی از خاطرات کارکنان پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس اشاره شده است. این کتاب توسط نشر سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش در سال ۱۳۸۶ در ۱۵۲ صفحه و با قطع رقعی منتشر شده است.

در پایان این کتاب، تصاویری از حضور خلبانان در دوران ۸ سال دفاع مقدس و زندگی‌نامه شهید سرتیپ خلبان محمود خضرایی (یکی از فرماندهان پدافند هوایی نیروی هوایی) آورده شده است.

یکی از پر استنادترین مقالات مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، مقاله «حافظان آسمان؛ بررسی عملکرد پدافندهوایی ارتش در سال‌های دفاع مقدس» به شمار می‌رود. این مقاله توسط رضا جهان‌فر در سال ۱۳۸۹ در مجله «صف» منتشر شده و یک‌سال بعد (در بیست و هشتم دی ۱۳۹۰) در دوازدهمین جشنواره مطبوعات دفاع مقدس، رتبه دوم بخش مقالات را در سطح کشور به خود اختصاص داد و نویسنده مقاله، جایزه ویژه جشنواره را توسط مادرِ گرانقدر شهید سردار سرلشکر حسن باقری دریافت کرد. این مقاله پیش از این در مجله صفِ مهر ۱۳۸۹ شماره ۳۵۹ در صفحات ۶۶ الی ۷۷ منتشر شده بود.

گذری بر کتب و مقالات منتشر شده در حوزه پدافند هوایی در دفاع مقدس

اولین کتابی که پس از تفکیک پدافند هوایی از نهاجا توسط قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا منتشر شد، «قدر تشنگی؛ بررسی موردی عملکرد پدافند هوایی در هشت سال دفاع مقدس» نام دارد. این کتاب توسط سرتیپ دوم محمود حجامی و رضا جهان‌فر و با محوریت مرکز مطالعات پدافند هوایی در سال ۱۳۹۱ و توسط نشر روناس در ۱۶۴ صفحه با تیراژ دو هزار نسخه منتشر شد، مورد اقبال مخاطبان قرار گرفت و چاپ دوم آن نیز با تیراژ دو هزار نسخه توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) و در سال ۱۳۹۳ منتشر شد.

روزشمار هفته اول دفاع مقدس از منظر پدافند هوایی، بررسی عملکرد پدافند هوایی نیروی دریایی در روز‌های اول دفاع مقدس، بررسی عملکرد پدافند هوایی در عملیات فتح‌المبین، مروری بر عملکرد پدافند هوایی در عملیات بیت‌المقدس ازجمله بخش‌های آغازین این کتاب است.

رضا جهان‌فر در سال ۱۳۹۱ کتاب «اولویت اول» را در ۱۹۹ صفحه توسط نشر آجا در دو هزار نسخه منتشر کرد. این کتاب نیز مورد توجه مخاطبان قرار گرفت و در چاپ دوم آن در یک‌هزار نسخه در سال ۱۳۹۴ منتشر شد. موضوعات اصلی این کتاب، پدافند هوایی، دفاع مقدس و جنگ نامتقارن است.

جهان‌فر در مقدمه کتاب با اشاره به گذشت فقط یک قرن از آغاز رسمی استفاده از جنگنده در جنگ جهانی اول می‌نویسد: «پدافند هوایی اولین پشتوانه تامین امنیت در هر کشوری محسوب می‌شود، زیرا در هر جنگی که بر اساس نبرد هوا زمینی طراحی شده باشد، پدافند هوایی اولین سنگر دفاع است. بر این اساس، پدافند هوایی را در اولویت اول نیروی نظامی کشور در حوزه دفاع برمی‌شمارند».

جهان‌فر در سال ۱۳۹۲ کتاب «دفاع معجزه آسا؛ بررسی نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر ۸» را در دو هزار نسخه توسط نشر آجا در ۱۹۲ صفحه و دو فصل اصلی و چهار پیوست منتشر شده است. جهان‌فر با همکاری فرامرز روح افزا و محمود حجامی کتاب «یک کوله بار از خاطرات سبز» را برای چاپ اول در دو هزار نسخه در نشر روناس و برای چاپ دوم در سال ۱۳۹۴ توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) منتشر کرد.

کتاب «یک کوله بار از خاطرات سبز» ازجمله موفق‌ترین کتاب‌های حوزه دفاع مقدس منتشر شده توسط مرکز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) به شمار می‌رود. این کتاب پس از تجدید انتشار، به زبان انگلیسی ترجمه و با عنوان «Resistance narration green memories» توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) منتشر شد. در سال ۱۳۹۷ نیز این کتاب با نام «حدیث الصمود؛ باقه من الذکریات خضراء» به زبان عربی ترجمه و توسط نشر میراث اهل قلم منتشر شد.

خبرگزاری کتاب در روز دوشنبه دهم تیر ۱۳۹۲ در مصاحبه‌ای با رضا جهان‌فر از وی به عنوان «فعال‌ترین پژوهشگر حوزه دفاع مقدس مرکز مطالعات قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا» نام برده و مصاحبه مفصلی از وی منتشر کرد. محتوای مصاحبه جهان‌فر به گونه‌ای است که گویی به تبیین نقشه راه پدافند هوایی در حوزه نشر دفاع مقدس می‌پردازد. وی در این مصاحبه گفته بود که «کتاب‌های پدافند هوایی ابعاد دفاع مقدس را به دنیا نشان می‌دهد. در واقع تالیف آثار در حوزه پدافند به دلیل شناخته شده بودن رشته‌های علوم هوانوردی در دنیا، بهتر می‌تواند ابعاد دفاع مقدس را به کشور‌های دیگر نشان دهد.»

«فهیمه کرمی» که در سال ۱۳۹۱ به همراه رضا جهان‌فر کتاب «خاطرات و خطرات؛ خاطرات کارکنان پدافند هوایی و رزمندگان ۸ سال دفاع مقدس» را در ۲۵۰ صفحه و در قطع رقعی توسط نشر ایران سبز (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) به زیور نشر آراسته بود، وی در سال ۱۳۹۲ به همراه رضا جهان‌فر و محمود حجامی، کتاب «چشمان آسمان؛ خاطرات کارکنان پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس» را تألیف و توسط نشر روناس منتشر کرد. در این کتاب ذکر شده است که بر اساس شرح وظایف پدافند هوایی و دشواری وظایف کارکنان پدافند هوایی، نگاه دائم کارکنان این نیرو به آسمان است و سامانه‌های پدافند هوایی همواره آماده به‌کارند. از همین رو، عنوان کتاب «چشمان آسمان» انتخاب شده است.

یک سال بعد و در سال ۱۳۹۳ کتاب «با دوست بسر رفت...» از سوی فهیمه کرمی و رضا جهان‌فر تالیف و توسط نشر ایران سبز (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) در دو هزار نسخه منتشر شد. این کتاب به خاطرات سربازان ارتش به ویژه سربازان پدافند هوایی از سال‌های دفاع مقدس اختصاص دارد. بخشی از این کتاب به خاطرات مربوط به تنها شهید ارمنی پدافند هوایی در دفاع مقدس، «شهید رازمیک خاچاطوریان» اختصاص دارد. پس از انتشار این کتاب و در اواخر همان سال و در تاریخ هجدهم دی ۱۳۹۳ (همزمان با سال نو میلادی)، خانواده «شهید رازمیک خاچاطوریان» افتخار میزبانی امام خامنه‌ای (مدظله العالی) رهبر معظم انقلاب اسلامی را به دست می‌آورند.

فهیمه کرمی در سال ۱۳۹۵ در کتاب «ده مرد؛ نگاهی بر زندگی و عملکرد ده تن از فرماندهان و امیران شهید ارتش جمهوری اسلامی ایران» به زندگی و عملکرد شهید سرلشکر منصور ستاری، شهید سرتیپ فرهاد دستنبو و شهید سرتیپ عبدالله عیسی‌پور پرداخت. این کتاب در ۲۹۲ صفحه و قطع رقعی توسط نشر ایران سبز منتشر شد.

در ششمین همایش اندیشه و قلم ارتش در سال ۱۳۹۶، لوح تقدیر اثر شایسته تقدیر در حوزه خانواده ارتش توسط سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، به پاس تلاش‌های خانم فهیمه کرمی در پژوهش و نویسندگی حوزه دفاع مقدس ِ. پدافند هوایی به ایشان اهدا شد.

از دیگر نویسندگان پیشکسوتِ پدافندهوایی که اقدام به تألیف خاطرات و مشاهدات خود در جنگ تحمیلی، سرهنگ خسرو جهانی است. وی در کتاب «قهرمان پدافند» که در سال ۱۳۹۲ توسط نشر آتشبار (سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش) منتشر شده است، ذکر کرده است که در آغاز انقلاب با پیوستن به موج انقلابی مردم عهدی ناگسستنی با امام امت بستند و با شروع جنگ تحمیلی نیز همچنان به عهد خود با امام و شهدای انقلاب ایستاده و در راه استقلال و سرفرازی کشور جان خویش را فدا کردند. خسرو جهانی که افسر عملیات سامانه موشکی «هاوک» بوده است، ضمن اشاره به اصابت قراردادن هواگرد‌های عراقی توسط سامانه پدافند هوایی هاوک، به اسارت درآوردن خلبانان عراقی نیز اشاره می‌کند.

خسرو جهانی که از راویان دفاع مقدس به شمار می‌رود، در بیان خاطرات خود به ایجاد جذابیت نگارشی و فرم‌دهی داستانی نیز توجه کرده است. فرم دهی داستانی، منجر به این می‌شود که گاهی باورپذیری خاطرات به سختی امکان پذیر باشد.

در سال ۱۳۹۲، رضا جهان‌فر به همراه محمود حجامی و عباس فرجپور کتاب «شانه به شانه با خورشید» را در تیراژ دو هزار نسخه و در قطع رقعی توسط نشر روناس منتشر کرد. این کتاب به برخی خاطرات پیشکسوتان پدافند هوایی و نحوه عملکرد آن‌ها در هشت سال دفاع مقدس می‌پردازد.

این کتاب در سال ۱۳۹۴ توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) مورد تجدید انتشار قرار گرفت.

مهدی دین‌پناه در سال ۱۳۹۳ اقدام به تدوین کتاب «آتش به اختیار: خاطرات و ناگفته‌های فرماندهان دفاع مقدس پدافند هوایی اصفهان» کرد. این کتاب توسط انتشارات دارخوین اصفهان در ۲۸۰ صفحه، و در دو نوبت منتشر شده است که نوبت اول در سال ۹۳ و نوبت دوم، در سال ۹۴ با تیراژ هزار نسخه است. قطع و نوع جلد، رقعی (شومیز) است. با توجه به اینکه گروه پدافند هوایی اصفهان در سال‌ها یدفاع مقدس به عنوان یکی از گروه‌های پدافندی اصلی کشورمان دارای مأموریت‌های مهمی همچون حفظ و حراست از آسمان مناطق اقتصادی نظیر پالایشگاه‌های اصفهان را بر عهده داشت، این کتاب حاوی خاطرات ارزشمندی از عملکرد پدافند هوایی محسوب می‌شود.

این کتاب، پنج فصل دارد: فصل اول؛ نگاهی گذرا به جنگ هوایی ایران و عراق، فصل دوم؛ حملات عراق به اصفهان، فصل سوم؛ تاریخچه گروه پدافند هوایی اصفهان، فصل چهارم؛ دو روز مهم پدافند هوایی اصفهان، فصل پنجم؛ خاطرات و دیدگاه‌های پیشکسوتان پدافند هوایی اصفهان.

منابع اصلی این کتاب عبارتند از: مصاحبه‌های تصویری انجام شده با تعدادی از پیشکسوتان منطقه پدافند هوایی اصفهان می‌باشد. پیشکسوتان عرصه پدافند هوایی اصفهان که در این کتاب، خاطرات خود را بیان کرده‌اند، عبارتند از: امیر بازنشسته محمدعلی رضوانی حبیب آبادی، امیر بازنشسته اکبر آقاجان دستجردی، امیر بازنشسته حسین روستایی، امیر سرتیپ دوم اباذر جوکار، سرهنگ عزیزالله معین فارسانی، سرهنگ بازنشسته محمدرضا عاروان، سرهنگ علی دهقانی تفتی، سرهنگ بازنشسته اصغر پژونیا، سرهنگ بازنشسته احمدرضا خوش اخلاق، سرهنگ بازنشسته اصغر یزدانی و سرهنگ بازنشسته بهنام شبیه.

در پایان، متن سخنان فرماندهی منطقه پداه مرکزی اصفهان در جمع فرماندهان دفاع مقدس اصفهان، به همراه عکس‌هایی از فرماندهان مذکور و سایر پیشکسوتان عرصه پدافند هوایی در دوران دفاع مقدس و پس از آن آورده شده است.

در سال ۱۳۹۳، دافوس ارتش اقدام به انتشار کتاب «پرونده‌ای برای میگ-۲۵» کرد. این کتاب در قطع رقعی بر اساس اسناد و مدارک مربوط به اقدامات دفاع هوایی کشور در برابر هواپیما‌های میگ-۲۵ عراقی در سال‌های دفاع مقدس و همچنین تاریخ شفاهی مربوط به این موضوع تألیف شده است.

این کتاب در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۳۹۳ مورد رونمایی قرار گرفت که با اقبال مخاطبان مواجه شد. این کتاب توانست به عنوان پرفروش‌ترین کتاب غرفه دافوس در بیست و هفتمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران معرفی شود.

ترجمه انگلیسی کتاب پرونده‌ای برای میگ-۲۵ نیز با عنوان «A case for Mig-۲۵» توسط نشر دافوس در سی و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۳۹۸ به مخاطبان عرضه شد. مترجم این کتاب، محمد جواد ترکیان است.

سرتیپ سید محمود یمینی که از سال ۱۳۶۴ تا سال ۱۳۷۴ فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی را برعهده داشت، در سال ۱۳۹۷ به همراه سرتیپ دوم محمود خورند و سرتیپ دوم سید محمد رفیع رضوی کتاب «پدافند هوایی نهاجا در هشت سال دفاع مقدس: سال دوم جنگ تحمیلی» را توسط مرکز انتشارات راهبردی نهاجا در ۴۴۲ صفحه منتشر کرد. این کتاب مبتنی بر اسناد و مدارک پدافند هوایی در دفاع مقدس به همراه تحلیل‌های تألیف کنندگان می‌باشد. خورند و رضوی از جمله فرماندهان پدافندی هستند که دارای سابقه فرماندهی در گروه‌های پدافند هوایی حساسی همچون دزفول، خارک و بوشهر را دارند.

سرتیپ براتعلی غلامی که سال‌ها عهده‌دار فرماندهی پدافند هوایی نیروی هوایی بود در سال‌های اخیر اقدام به نگارش چند کتاب در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس کرد. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به «پدافند هوایی در ۳ عملیات: جزیره خارک، والفجر ۸، مرصاد» منتشر شده توسط نشر ایران سبز (هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی) در سال ۱۳۹۶ اشاره کرد. این کتاب در ۱۲۰ صفحه به نقش و عملکرد پدافند هوایی در حفظ و حراست از جزیره خارک و فرایند صدور نفت از این جزیره، همچنین نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات والفجر ۸ و در نهایت نقش و عملکرد پدافند هوایی در عملیات مرصاد اشاره می‌کند. با توجه به مسئولیت غلامی در عملیات‌های والفجر ۸ و مرصاد و همچنین جزیره خارک، روایت براتعلی غلامی در این کتاب روایتی دست اول محسوب می‌شود.

عاروان در مجموعه ۱۴ جلدی در دست انتشار «مدافعان آسمان» از تاریخچه پدافند هوایی تا تشکیل قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا را مورد بررسی قرار می‌دهد. بخش‌هایی از این مجموعه ۱۴ جلدی به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس و شهدای پدافند هوایی اختصاص یافته است.

محمدرضا عاروان در مصاحبه‌ای، در این خصوص گفت: گردآوری اطلاعات و تدوین این کتاب، حدود ۲۰ سال طول کشیده و علاوه بر وضعیت پدافند هوایی از جنگ جهانی اول و دوم و تاریخچه این نهاد نظامی، نقش آن در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و خاطرات پرسنل آن از سال‌های دفاع‌مقدس را هم در بر گرفته است.

وی درباره منابع تدوین کتاب «تاریخچه پدافند هوایی» گفت: من از منابع مختلفی ازجمله آرشیو اسناد قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع‌مقدس و گفت‌وگو با کارکنان پیشکسوت پدافند هوایی برای تدوین کتاب استفاده کرده‌ام.

در فهرستِ کتاب‌های دریافت‌کننده فیپا از کتابخانه ملی که مجوز نشر را نیز از وزارت ارشاد دریافت کردند نام چهار کتاب «یاد ایام؛ زندگی و عملکرد امیر سرتیپ براتعلی غلامی فرمانده اسبق پدافند هوایی» اثر مشترک فهیمه کرمی و رضا جهان‌فر، «سوباشی؛ پدافند هوایی در سال آخر جنگ»، «دفاع از خارک» و «آسمان ایران در دو روز؛ اشاره‌ای کوتاه به دفاع هوایی ایران در دو روز اول جنگ تحمیلی» همگی اثر رضا جهان‌فر به چشم می‌خورد. گویا این چهار کتاب هنوز رونمایی و به مخاطبین عرضه نشده است.

نکته جالب این است که پژوهشگران این مقاله در بررسی خود در منابع کتابخانه ملی ایران متوجه شدند که در مخزن منابع غیرکتابی کتابخانه ملی ایران، فیلمی با نام «دهم شهریور؛ روز پدافند هوایی» وجود دارد که با نویسندگی رضا جهان‌فر و کارگردانی حمید مطهری ثبت شده است. در آرشیو صدا و سیما نیز چند مستند تلویزیونی در خصوص پدافند هوایی در دفاع مقدس وجود دارد که نویسندگی متن آن بر عهده این نویسنده پدافندی است.

جهان‌فر در سال ۱۳۹۵ و در جشنواره تجلیل از پژوهشگران قرارگاه پدافند هوایی خاتم الانبیاء (ص) آجا عنوان «پژوهشگر برتر دفاع مقدس پدافند هوایی» را کسب کرد و از سوی فرمانده وقت قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) مورد تقدیر قرار گرفت. در همان سال مجله صف در گزارشی از جشنواره دانش و پژوهش نیرو‌های مسلح (امام علی (ع)) ذکر کردکه جهان‌فر به عنوان «مؤلف برتر ارتش» در جشنواره دانش و پژوهش نیرو‌های مسلح دست یافت. (تحریریه صف، ۱۳۹۵: ۲۲ الی ۲۶)

محمدرضا فرزان به همراه مهدی روشندل و موسی رضا یگانه جم در سال ۱۳۹۳ کتاب «قصه شیرین» را در ۵۰ صفحه روانه بازار نشر کردند. این کتاب که در قطع وزیری توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا منتشر شد. این کتاب به خاطرات پیشکسوتان و کارکنان پدافند هوایی شاغل در منطقه پدافند هوایی جنوب شرق (خلیج فارس) اختصاص دارد.

در سال ۱۳۹۴ انتشارات سوره مهر کتاب ارزشمند «همافر» را در ۴۳۲ صفحه منتشر کرد. این کتاب که خاطرات خودنوشت سرهنگ بازنشسته پدافند هوایی مهدی (ایرج) نوروزی است به فعالیت‌های انقلابی کارکنان پدافند هوایی به ویژه در گروه پدافند هوایی مشهد و همچنین گروه پدافند هوایی اصفهان می‌پردازد. اگرچه این کتاب به خاطرات مهدی نوروزی پیش از انقلاب می‌پردازد، ولی پیشنهاد می‌شود که علاقمندان به تاریخ پدافند هوایی این کتاب را مطالعه کنند؛ زیرا ریشه برخی از تصمیمات حوزه پدافند هوایی در سال‌های دفاع مقدس، در این کتاب مشخص شده است. بین آشنایی کارکنان پدافند هوایی با رهبر معظم انقلاب اسلامی در کلاس‌های معظم له در مشهد و حضور کارکنان پدافند هوایی در سوسنگرد برای یاری رساندن به ایشان، ارتباطی وجود دارد که در این کتاب مشخص شده است. حوادث مندرج در این کتاب، مربوط به اتفاقاتی است که در ایستگاه رادار جزیره‌ی کیش، پایگاه هوایی مشهد، ایستگاه رادار بابلسر و مکان‌های مختلفی از تهران در در ارتباط با انقلاب رخ داده است.

یکی از کتاب‌های مرجع در خصوص عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس، کتاب «حافظان آسمان عشق (نقش پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران) در هشت سال دفاع مقدس» به شمار می‌رود. این کتاب که در قطع وزیری در سال ۱۳۹۴ توسط نشر قرارگاه پدافند هوایی خاتم‌الانبیاء (ص) آجا منتشر شده است، توسط محمود حجامی و رضا جهان‌فر به رشته تحریر درآمد. در نگارش این کتاب از اسناد و مدارک مربوط به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس بهره گرفته شده اتست. یکی از مهم‌ترین منابع این کتاب، پروژه تحقیقاتی «بررسی عملکرد پدافند هوایی (سامانه زمین به هوا و رادار) در سال‌های دفاع مقدس و مقایسه تطبیقی آن با پدافند هوایی عراق و درس‌های گرفته شده از آن جهت ارتقاء توان رزمی سازمان» است. این پروژه تحقیقاتی پیش از این و در سال ۱۳۹۳ در مرکز مطالعات پدافند هوایی توسط پژوهشگر نام‌آشنای پدافند هوایی، رضا جهان‌فر به ثمر رسیده بود.

در سال ۱۳۹۶ انتشارات سوره مهر، کتاب دیگری در خصوص پدافند هوایی منتشر کرد. کتاب «شلیک به آسمان» خاطرات سروان محمد مصطفوی‌فر.

سروان مصطفوی‌فر نامی بزرگ در تاریخ پدافند هوایی است که عملکرد شگفت‌انگیزش در عملیات والفجر ۸ منجر به اهدای درجه تشویقی به وی از سوی شهید عباس بابایی شد. خاطره‌نگار این کتاب ابراهیم زاهدی مطلق است. این کتاب در ۳۹۸ صفحه به وقایع جالب مورد تجربه مصطفوی‌فر پرداخته است. مصطفوی‌فر در پایان این کتاب ذکر کرده است که «در طول جنگ تحمیلی حدود ۵۰۰۰ نوبت درگیری با هواپیما‌های دشمن داشتم.» (زاهدی مطلق، ۱۳۹۶: ۳۸۸)

 هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی؛ ۵۰ مقاله علمی ترویجی

در سال‌های گذشته هیئت معارف جنگ شهید صیاد شیرازی با برگزاری جلساتی برای نویسندگان و پژوهشگران ارتشی، سعی در راهبری تألیف ۵۰ مقاله علمی- ترویجی در خصوص عملکرد ارتش در سال‌های دفاع مقدس داشت. از میان این ۵۰ مقاله تعدادی مقاله نیز به عملکرد پدافند هوایی در دفاع مقدس اختصاص دارد. هیئت معارف جنگ اقدام به بارگذاری این مقالات در پایگاه اطلاع رسانی خود کرد که مورد اقبال مخاطبین به ویژه پژوهشگران واقع شد. ازجمله مقالات پدافندی منتشر شده در این پایگاه اطلاع رسانی می‌توان به مقاله «پدافند هوایی در خارک» و «پدافند هوایی در سال اول جنگ تحمیلی» اشاره کرد. امیر سرتیپ سید ناصر حسینی در اقدامی ارزشمند در تلاش است تا مقالات برگزیده را در قالب چند کتاب منتشر کند و البته مطالعه مقالات پدافند هوایی این کتاب‌ها خالی از لطف نخواهد بود.

فصلنامه الماس ایران؛ انقلابی در انتشار مقالات حوزه دفاع مقدس ارتش

انتشار «فصلنامه مطالعات تخصصی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس: الماس ایران» از سال ۱۳۹۵ با رویکرد دانشی و پژوهشی به دفاع مقدس، منجر به رونق نگارش مقالات و تولید محتوا در حوزه مربوطه شده است. این فصلنامه که تنها نشریه تخصصی حوزه دفاع مقدس ارتش محسوب می‌شود، توانسته است جایگاه خود را در پژوهشگران و نویسندگان حوزه دفاع مقدس پیدا کند. تقریباً در هر شماره این فصلنامه، یک مقاله با رویکرد پدافند هوایی منتشر شده است. شیوه نگارش مقالات در این فصلنامه، عموماً علمی- ترویجی است./