بقعه های بجامانده از دوره قاجار و فرصت مغفول مانده در گردشگری گیلان

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ «چارلز فرانسیس مکنزی» در 1858 میلادی در «سفرنامه شمال»، از تکیه ای در شهر لاهیجان می نویسد که بر دیواره ی خارجی آن، صحنه های قیام امام حسین(ع) نقاشی شده بود. امروزه اثری از این نقاشی نیست.

نخستین بار و در دهه 1340 «منوچهرستوده»، در کتابش، تصاویری از دیواره نگاری‌های مذهبی بقاع شرق گیلان منتشر کرد و از نقاشان بنام این بقعه ها یاد کرد. 51 بنا را در شرق گیلان که نقاشی دیواری با موضوع مذهبی داشته، دیده است. عمده این نقاشی‌ها وقایع کربلا بود. همچنین وقایعی نظیر معراج پیامبر(ص)، بهشت و دوزخ، ضامن آهو، حضرت علی(ع) و... هم تصویرگری می‌شد.

 
بقعه‌های شرق گیلان در محدوده بیه پیش تا اوایل دوره صفوی زیر نفوذ سادات کیایی بود. این خاندان در فاصله سال‌های 769 تا 1000 قمری بر قسمت شرقی گیلان حکومت می‌کردند و آرامگاه آن‌ها بعدها به زیارتگاه تبدیل شد. سادات کیایی زیدی مذهب بودند و با ظهور صفویه بویژه در زمان شاه عباس مذهب جعفری را پذیرفتند. 

به دلیل شرایط اقلیمی، بنای بقعه‌ها بارها تجدید شده است با زلزله تابستان 1369 منجیل، متاسفانه بیشتر بقعه‌ها به سبک بناهای مذهبی فلات ایران نوسازی گردید. آنچه از معماری بقعه‌های بجامانده از دوره قاجار مشهود است، نوع معماری آن است که شبیه معماری مسکونی هر منطقه است.

بعنوان مثال، بقعه 12تن در ملاط لنگرود - که تمام ایوان و داخل بنا نقاشی‌های مذهبی داشت، بطور کامل تخریب و نوسازی شده است. برخی از این بقعه‌ها در سال‌های اخیر با قرار گرفتن در فهرست بناهای میراثی کشور از نوسازی در امان ماند ولی نیازمند مرمت اساسی است.

این گزارش بنا دارد برخی از بقعه‌های میراثی گیلان را معرفی کند؛

 

 

*بقعه میراثی امیر بنده در کلاچای
بقعه «امیربنده» در دهستان «بی بالان» در کلاچای، به‌واسطه معماری بومی چهارایوانه و داشتن ستون‌های تراش خورده و سر شیرهای چوبی یکپارچه سقف، بسیار معروف است.

ستون‌های تراش خورده این بقعه و متفاوت بودن کنده‌کاری ستون‌ها بر جاذبه میراثی این بنا می‌افزاید. بر روی سرستون یکی از ستون‌ها نام بانی نجار قید شده؛ « آستانه مبارکه استاد ابراهیم ولد استاد عباس علی نجار» و از تاریخ درج شده یعنی «سنه 1327 » می‌توان فهمید قدمت بقعه به دوران قاجار باز می‌گردد. بقعه دارای دو ورودی اصلی دولنگه است، بنا تنها یک پنجره در قسمت غربی بین دو در ورودی مقبره دارد. در مجاورت دیوارها با فواصل معین ستون‌های چوبی واقع شده که عموما یک سر تیرهای سقف بر روی این ستون‌ها قرار داشته و سر دیگر آن بر روی ستون‌های ایوان قرار دارند و طارمی چوبی اطراف ایوان بقعه که به صورت مشبک با گره هشت ضلعی و مربعی به ارتفاع 50 سانتی متر ساخته شده‌اند.

این بقعه در آبان ماه 1382 و به شماره 10588 در لیست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.

*بقعه بهشت و دوزخ در روستای متعلق محله

 

 

 

در روستای «موتار» یا «متعلق محله» در شهرستان لاهیجان دهستان لیالستان، بقعه‌ای است که به‌واسطه نقاشی دیواری معروف سردر، با موضوع پل صراط در بین اهالی معروف به

بقعه بهشت و دوزخ است. شخص آرمیده در بقعه، سید علی از بازماندگان امیران کیایی است.

 

متاسفانه ساخت مسجد در جوار بقعه موجب شده یکی از ایوان‌های این بقعه از بین رفته و به‌واسطه همان، نقاشی‌های دیواری هم آسیب جدی ببیند. اخیرا سازمان میراث فرهنگی با همکاری اهالی روستاف سازه اصلی را مرمت کرده است ولی نقاشی‌های دیواری همچنان آسیب دیده است.

سقف شیروانی و سفال‌پوش بوده و سربندی با تیرهای چوبی و از سه جهت ایوانی با تیرک‌های چوبی و با سرتیرهای تزیین شده دارد. بقعه در حال حاضر سه درب غربی، جنوبی و شرقی دارد. بر سر در ضلع غربی تصویر دو پرنده نقاشی شده که در میانه آن نام بانیان و سال نقاشی دیده می‌شود. « صفر علی فرزند کدخدا علی اکبر » و «کربلایی جعفر فرزند صفر»  در سال 1353 هزینه تزیینات بقعه را متقبل شده‌اند.

بر ازاره دیوار نزدیک سقف، دورتا دور اشعاری از ترجیع بند معروف محتشم کاشانی و نقوش یا محمد، یا علی، یا ابا عبدالله و... در شمسه‌هایی نوشته شده  و در آخرین شمسه، نزدیک به در نام نقاش هم ذکر شده است؛ «مشهدی آقاجان نقاش لاهیجانی».

در ضلع شرقی، صحنه انتقام مختار ثقفی از قاتلان شهیدان کربلا، نزدیک به در شرقی، نقش پل صراط با تصویر دو پرنده و دو فرشته قرینه وار کشیده شده است. صحنه جنگ حضرت قاسم پسر امام حسن(ع) با ازرق شامی و صحنه به میدان رفتند علی اکبر و وداع او با اهل حرم از دیگر نقاشی‌های جذاب است.

 

در دیوار غربی ایوان نیز صحنه نبرد حضرت عباس(ع) و به صحنه میدان رفتن امام حسین که علی اصغر را در بغل دارد دیده می‌شود. درب بقعه تزیینات خاصی ندارد ولی از روی نوشته کنده‌کاری شده در می‌ توان فهمید سازنده آن« میرزا محمد علی کوشال» بوده است.

*بقعه سید محمد یمنی در روستای لیچاه

«لشت نشا» اگرچه جزو بیه پس محسوب می‌شود، ولی این نقطه از گیلان گاها در تصرف امیران کیایی قرار می‌گرفت. بنابراین بقعه‌های به‌جامانده در روستاهای لشت نشا نیز دیواره نگاره‌های مذهبی داشت. یکی از این بقعه‌های سالم مانده، زیارتگاهی واقع در روستای «لیچاه» است. و متاسفانه این دیواره‌نگاره هم آسیب زیادی یافته و بخش زیادی از نقاشی‌ها زیر سنگ نمای ایوان در اثر مرمت غیر اصولی مدفون شده است.

آنچه از این دیوارنگاری‌ها باقی مانده، نشان می‌دهد آقاجان نقاش به سال 1344 قمری نقاشی‌ها را تجدید کرده و بانی آن نیز عبداله حسن جان ولد مرحوم آقا بزرگ مشهدی جعفر لیچائی است.

تصاویر معراج پیامبر اکرم (ص)، به میدان رفتن امام حسین(ع) و شهادت علی اصغر، مجلس حساب کشیدن اهل محشر و پل صراط، مجلس به اسیری بردن زنان اهل بیت، مجلس قضاوت شریح قاضی در حضور مختار ثقفی از شاخص‌ترین این دیوارنگاری‌هاست.

این بقعه  به شماره 13638 و در تاریخ 22/5/1384 در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.

*بقعه آقا سید حسین در فشکالی محله لنگرود

شاید بتوان گفت سالم‌ترین بقعه بجامانده با معماری بومی که نقاشی‌های آن نیز بیش از بقیه سالم مانده، بقعه آقا سید حسین در شهر لنگرود  و پشت بازار ماهی‌فروشان است.

این بقعه مدفن دو تن از سادات کیایی،(ابراهیم و حسین) است. ورودی بقعه تصویر به میدان رفتن امام حسین (ع) و تیر خوردن گلوی حضرت علی اصغر(ع) است.

از دیگر نگاره‌های داخل بقعه، بارگاه شام و سخنرانی حضرت زینب، معراج پیامبر(ص)، بهشت و دوزخ، ضامن آهو، حضرت علی(ع) و... است. صندوق چوبی و درب نفیس چوبی کنده‌کاری شده، از دیگر جلوه های این بقعه است.

در گوشه حیاط این بقعه، یک سقاخانه میراثی هم هست که بانی آن بر اساس کتیبه موجود، «حاج علی آشپز قزوینی» بوده است. و دیوارهای این سقاخانه نیز کاشی‌های نفیس با مضامین مذهبی عاشورا دارد. درب این سقاخانه تنها 10 روز اول ماه محرم باز می‌شود. بنایی الحاقی با پنج مجلس مذهبی که به گفته متولی این بقعه، امتداد مجالس نقاشی‌های مذهبی بقعه آسید حسین است.

موضوع  مجالس  و سال ساخت و بانی و سقاخانه در حاشیه انتهایی کاشی‌ها دیده می‌شود. بر مجلس سمت راست ردیف بالا این عبارات کاشی کاری شده است: « قتلگاه و نعش شهدا- آمدن شیر سر بالین کشته‌ها- حضرت سید الشهدا- سر نعش علی اکبر- عرب شتر سوار- قاصد مدینه- بانی خیر حاج علی آشپز.»

 

بر روی کاشی دیگر این عبارات نوشته شده است:« هوالله رقم عبدالله سنه 1320» بر مجلس سمت چپ ردیف بالا این عبارت نوشته شده است:« ماه بنی هاشم- ابوالفضل العباس- خیمه گاه حسین- امام زین العابدین.»

بر مجالس پایین این عبارات خوانده می‌شود: رفتن سلطان قیس به شکار عمل استاد آقائی- شمایل سید الشهدا و درویش کابلی- عمل استاد آقائی نقاش.» لباس های سلطان قیس اروپایی است و این کتیبه بنظر همخوانی با بقیه ندارد. بر دو کاشی دیگر: « بانی سقاخانه غلام حضرت عباس حاجی علی آشپز بتاریخ یوم یکشنبه غره ذی القعهده لوی ئیل 1341.»

در بخش جنوبی سقاخانه- که جدیدتر است- یک مجلس کاشی‌کاری دیگر وجود دارد. این مجلس به لحاظ ابعاد بزرگ‌تر بوده و از تصاویر می‌توان فهمید بارگاه یزید است و اسرای کربلا و  سرهای بریده شهدای کربلا را به نمایش گذاشته است.

*بقعه آقا سید کریم در شهر شلمان

در شهر شلمان نیز دو بقعه میراثی در «بیجار پشت محله» از محلات قدیمی شلمان، وجود داشت که امروزه یکی بکلی تخریب و نوسازی شده است و «بقعه آقا سید کریم»، با وجود آنکه توسط سازمان میراث فرهنگی ثبت شده، تغییرات اساسی یافته و بخش عمده‌ای از نقاشی‌های دیواری نیز از بین رفته است.

بنای اصلی بقعه از  خارج چهار ضلعی به ابعاد  525 در500 سانتی متر است. ضریحی مشبک چوبی به درازای 260متر و پهنای 185 و بلندی 175 سانتی‌متر مرقد را پوشانده است.

 

سقف ضریح مسطح و چوبین است. بقعه دارای دو در ورودی در ایوان شرقی و جنوبی است. طرف غربی بقعه ایوانی ندارد. سایر ایوان‌ها به درازای 9متر و پهنای 160 سانتی متراست.

 

ایوان شرقی شش ستون، ایوان شمالی پنج ستون و ایوان جنوبی نیز پنج ستون دارد. سقف بقعه و ایوان‌ها واشان‌کشی  و پل‌کوبی است.»

متاسفانه بدلیل گچ‌کشی جدید، بخش اصلی نقاشی‌ها زیر گچ مدفون شده است.

 

از ویژگی‌های ممتاز این بنا، صندوق چوبین بقعه است که دستان هنرمند خراطان گیلانی را در خود به یادگار گذاشته است.

 

اشعار و نوشته‌هایی در رثای اباعبدالله حسین (ع) دورتا دور ایوان را هم به‌صورت کتیبه فراگرفته که متاسفانه بخش‌های زیادی از آنها یا فروریخته و یا در اثر مرمت‌های غیر اصولی زیر رنگ‌های جدید پنهان شده است.

این بقعه در تاریخ 2/11/1382 و به شماره 10788 در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده است.
 

چهلستون لاهیجان مدفن یکی از سادات مورد احترام اهالی است و بخاطر وجود چهل ستون چوبی تراش خورده و نفیس از درخت کیش( شمشاد محلی) به چهلستون معروف شده است.

بجز ستون‌های تراش خورده، نصب شاخ گوزن بر دیوار بقعه و درختان تنومند اطراف، بسیار مورد توجه است.

 

در گذشته شکارچیان شاخ گوزنی که شکار می‌کردند، به تنه این درخت نصب کرده و مردم هم به شاخ‌های گوزن پارچه‌های سبز گره می‌زدند. این نوع جانگرایی بازمانده اسطوه سیاگالش در بین چوپانان و شکارچیان است که معتقد بودند ایزد نگهبان چهارپایان مراقب حیوانات است.

بنای بقعه با معماری بومی شرق گیلان چهار ایوانه است. و مزار در وسط ایوان در یک اتاق چهار ضلعی آینه‌کاری شده قرار دارد.

 

ایوان بقعه چهلستون، همچون دیگر بِقاع شرق گیلان، نقاشی‌های دیواری با بن‌مایه‌های مذهبی داشت که متاسفانه نه تنها روی آن را گچ  کشیده‌اند، بلکه کتیبه‌های گچی جدیدی بر روی آن ساخته‌اند.  دیدن 40 ستون چوبی خراطی شده دورتا دور ایوان و سرستون‌های تراش‌خورده و منقش نیز رنگ و اصالت قدیم را نداشته و رنگ خورده است.

درب چوبی بقعه  بر پاشنه می‌چرخد و در نهایت زیبایی تزیین شده است. پنجره‌های چوبی، سرشیرهای چوبی ایوان و ستون‌های تراش خورده دست نخورده باقی مانده است.

به استناد کتیبه موجود بر یکی از ستون‌های ایوان، نام مرمتگر و سال تعمیر بقعه حک شده است:« اتمام کرد کار تعمیر آستانه سید ابراهیم میرزا را استاد خلیل بن حمزه علی در بارس ئیل سنه 1322». ستون تراش‌خورده و سرستون‌های خراطی شده این بقعه از چوب درخت شمشماد است. درخت شمشماد یا به زبان محلی «کیش» چوب بسیار سخت و محکمی دارد. بحدی که نمی‌ توان اتصال‌ها را با میخ انجام داد.

بقعه در شهریور ماه سال 1396 و به شماره 31787 در فهرست بناهای میراثی کشور ثبت شده است.