خبرگزاری شبستان - رشت، مهری شیرمحمدی، سال 53 پیش از میلاد بود که"سپاهیان خسته رومی در واپسین نبرد با ایرانیان در شام، هنگامی دست از نبرد برداشتند که ایرانیان درفش‌های خود را که از پارچه‌های زربافت و به رنگ‌های درخشان دوخته شده بود گشودند."(شرح فلوروس، تاریخنویس)
ایران علا فیروز، طی مقاله مصوری در کتاب مبسوط «سیری در صنایع دستی ایران»، به معرفی انواع سوزن‌دوزی در ایران و اقوام مختلف می‌پردازد. اما تنها اشاره کوتاهی به رشتی‌دوزی دارد که آن هم ذیل قلابدوزی معرفی شده است. (قلاب دوزی بیشتر اقوام در این مقاله معرفی شده است).
در این کتاب - که احتمالا دهه ۵۵ منتشر شده - تصویر پسر نوجوانی را منتشر کرده که بر روی یک کتل نشسته و جریده را لای زانو و پارچه ماهوت قرار داده و رشتی‌دوزی می‌کند. نویسنده زیر نویس عکس طرز کار در قلابدوزی رشت را اینگونه نوشته است:" قلاب‌دوز، پارچه را به روی تخته‌ای متکی به یک زانو نگاه می‌دارد و تخته را از زیر پای دیگرش می‌گذراند. قلابدوزی با قلاب آهنی انجام می‌گیرد."
سوزن‌دوزی یا گلدوزی اگرچه یکی از روش‌های دیرینه آرایش جامه است، اما قدمت رشتی‌دوزی هنوز بر هنرمندان و پژوهشگران معلوم نیست و تنها بر اساس یافته‌های باستان شناسی قدمت این هنر ویژه گیلان را به هشت هزار سال پیش از میلاد نسبت می‌دهند.
هنرمندان رشتی‌دوز در گذشته تنها مردان بودند. راسته گلبندان، در خیابان شریعتی (شیک) در ابتدای بازار بسمت میدان صیقلان، راسته ویژه کارگاه‌های رشتی‌دوزی بود که مردان بر پارچه‌های ماهوت، زنجیره‌های الوان ابریشم را با قلاب می‌دوختند.
«کبری گلبندی حقیقت» از هنرمندان مطرح رشتی دوزی است که ادعا دارد نام اصلی این هنر نه قلاب دوزی و یا رشتی دوزی بلکه گلبندی دوزی است.
وی در گفتگویی اظهار کرد: گلبند به کلاف های سفید و رنگ نخورده ابریشم می گفتند که تجار ابریشم، کلاف‌های ابریشم را بصورت گل لوله می کردند و در پارچه های سفید برای فروش و صادرات بسته بندی می‌کردند، زیرا عقیده داشتند ابریشم حرمت دارد. اما از زمانیکه صادرات ابریشم در دوره پهلوی اول دولتی شد، نه تنها کلاف‌های گلبند بی‌حرمت شد، بلکه درختان توت را هم سربریدند. تولید ابریشم که افول کرد، رونق اقتصادی از هنر رشتی‌دوزی هم رخت بست.
اگرچه برادران "فرودی" رشتی دوزان مطرح رشت بودند، اما درحال حاضر مطرح ترین هنرمند مرد "عباسعلی بیپناه"، است که بدلیل کهولت سن، دوخت این هنر را به دخترانش سپرده است.
حالا اما بانوان هنرمند رشتی‌دوز گوی سبقت را از مردان ربوده‌اند. عالیه صادقی که خود رشتی‌دوزی را از "کبری گلبندی حقیقت" آموخته، ضمن حفظ اصالت هنر، یک نوع آوری در رنگ و طرح بخرج داده است.
به‌مناسبت روز جهانی صنایع دستی کافه موزه رشت میزبان نمایش آثار هنری عالیه صادقی بود که مهر اصالت یونسکو را دریافت کرده و پنج نشان ملی مرغوبیت و درجه هنری دو رشتی‌دوزی را دارد.
لابه لای دید و بازدید هنرمندان نوآموزی که سوالات خود را از عالیه صادقی می‌پرسند، تلاش من هم برای گفتگو تکمیل و گزارش به نتیجه می‌رسید.
«عالیه صادقی» می‌گوید: رشتی‌دوزی فقط مختص رشت نبود. شهرهای لاهیجان و فومن که عمده‌ترین مراکز تولید ابریشم بودند، در قلابدوزی سرآمد بودند.
این هنرمند رشتی‌دوز می‌افزاید: اگرچه خانم صبا در کتاب منتخب صبا می‌گوید این هنر متعلق به 550 تا 350 سال پیش از میلاد است اما باستان‌شناسان می‌گویند، قدیمی‌ترین نمونه قلاب دوزی مربوط به هشت هزار سال پیش است که در اطراف بهشهر پیدا شده و بوسیله استخوان و با نخ‌های پشمی بافته می‌شد. با کشف آهن، قلاب‌های آهنی شبیه درفش ساخته شد . اکنون هم قلاب‌ها شبیه گذشته است، یعنی شماره بندی ندارد.
این هنرمند ادامه می‌دهد: بدلیل رطوبت بالا در گیلان نمونه‌های بازمانده قدمت زیادی ندارد. اکنون قدیمی‌ترین نمونه قلابدوزی مربوط به دوره ساسانی و با نقش خروس است که در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شود.
صادقی توضیح می‌دهد: رشتی‌دوزی هنر مختص مردان بود و در دکان‌ها و کارگاه‌ها، کارگران مرد بیشماری مشغول کار بودند و استادکار همه کاره محسوب می‌شد و بطور مستقیم در کار ساخت و اجرا دخالت نمی‌کرد. بلکه مالک یا مدیر کارگاه بر کار طراحی نظارت داشت و در کارگاه کار طراحی نقوش، ابریشم تابی و رنگرزی انجام می‌شد. اواخر قاجار و پهلوی اول، ابتدای خیابان شریعتی راسته گلبنددوزان بود. رضا شاه به افرادی که سوزن دوزی می‌کردند، لقب گلدوز باشی داد. و این حرفه بقدری رونق داشت که هر نوعروسی در جهیزیه خود حتما رشتی دوزی داشت. نقش رشتی دوزی فتحعلیشاه قاجار اکنون در موزه نگهداری می‌شود.
وی با اشاره به رجعت هنرمندان رشتی‌دوز از گیلان به اصفهان و آموزش به اصفهانی‌ها در دوره قاجار یادآور می‌شود: اگرچه قلابدوزی اصفهان شباهت‌هایی با رشتی‌دوزی دارد، اما در اصفهان روی پارچه نخی یا کتان و به‌صورت زنجیره ساده و ترکیب با دیگر دوخت‌ها انجام می‌شود، درصورتی‌که رشتی دوزی علاوه بر تنوع در رنگ، طرح و فراوانی ابریشم، از تنوع در تکنیک نیز برخوردار بوده و عمدتا روی پارچه ماهوت دوخته می‌شود.
مولف کتاب" آموزش رشتی‌دوزی و انتخاب رنگ"، نقوش رایج در رشتی دوزی را اینگونه نام می‌برد؛ لاله عباسی، هشتی، نوک تیز، هلالی، بشقابی، تاجی، جفتی، بته جقه، ترنجی، طرح های اسلیمی و... .
صادقی همچنین می‌گوید: نقوش رشتی‌دوزی همانند تذهیب پیچ و تاب دارد، حلقه‌های دور تا دور نقوش با ظرافت خاص با قلاب زنجیره زده می‌شود و مانند نقوش پارچه‌های چادرشب قاسم آبادی نیست که عمدتا نقوش هندسی و زاویه‌دار است.
اگرچه با تلاش‌های اساتید رشتی‌دوزی، این هنر رو به گسترش است، اما بسیاری از گیلانیان و حتی رشتی‌ها نمی‌دانند چنین هنر زیبایی با تنوع رنگ و طرح به حیات خود ادامه می‌دهد.
نظر شما