اشکال مختلف مواجهه اندیشه‌های اجتماعی جهان اسلام با دنیای مدرن

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه، به نقل روابط عمومی شبکه چهار سیما: پانزدهمین برنامه «ضیافت» یکشنبه شب، ۱۲ خردادماه از شبکه چهار سیما روی آنتن رفت. موضوع این برنامه «قرآن و اندیشه اجتماعی مسلمانان» بود که با اجرا و سردبیری مالک شجاعی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با حضور مجدد حجت الاسلام «حمید پارسانیا»، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و استاد حوزه و دانشگاه روی انتن رفت.

حجت الاسلام پارسانیا در ادامه بحثی که در برنامه گذشته به آن پرداخته بود و عصر اندیشه اجتماعی مسلمانان را به سه دوره عصر نزول قرآن، عصر نزول تا مواجهه اسلام با دنیای جدید و عصر بعد از مواجهه جهان اسلام با دنیای مدرن تقسیم بندی کرد، درباره مواجهه جامعه اسلامی با دنیای جدید گفت: مرجعیت قرآن در حوزه فرهنگ اسلامی را از دوره دوم به بعد داریم؛ در این دوره، جریانهای متکثری در حوزه اندیشه اجتماعی به وجود می آید که بخش قابل توجهی از اینها ریشه در حوزه فرهنگی قبل از اسلام دارد که از فرهنگ اسلامی پوشش می گیرند و به دلیل اقتداری که اسلام در حوزه  فرهنگ پیدا کرده است، نمی توانند عریان عمل کنند. بستر بسیاری از جریان هایی که در جهان اسلام در سده های بعدی رخ می دهد ریشه در سده اول دارد و آنچه در سده اول رخ می دهد حاصل احقاد بدویه و حنینه است؛ یعنی عصبیت به صورتی می خواهد برگردد.  به قول حضرت امیر دین به اسارت گرفته می شود اما دین در فرهنگ باقی است، که این ویژگی این دوران است.

عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: اما در دوران مدرن بخشی از ذهنیت جهان اسلام از حمایتی غیر از حمایت جاهلیت اولی، بلکه حمایت جاهلیت اخری و ثانویه بهره می برد. پدیده جدیدی در جهان بشری رخ داده و یک بحث دیگری است. اندیشه های مدرن وارد می شود و در واقع، اندیشه های قبل بیشتر یک شکل اساطیری یا همان شرک داشت و باطن اسطوره، این حجاب نفس انسانی بود که عالم را در بر گرفته بود و به دنبال او این خداوندگان متعدد و متکثر بروز پیدا می کنند اما انسان هنوز هویت خودش را دنیوی محض تفسیر نمی کرد؛ اما در جهان مدرن آن بت بزرگ عریان شده و هیچ پوشش دینی و آسمانی نمی گیرد.

 پارسانیا افزود: این حوزه از اندیشه هم وارد جهان اسلام شده و تعاملی بین این قسمت رخ می دهد. این یک تفاوت جدی با اقتدار جهانی است که همه ساختارهای جهانی را شکل داده و بسته است. یعنی همه سازو کارهای نظام جهانی یعنی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی را بوجود آورده. جلسه گذشته اشاره کردیم که مقاومتی که در برابر جریان وحیانی می شد نتیجه عصبیت تاریخی و بومی و مختص همین منطقه بود؛ اما اینبار جریانی که درونی نیست و با یک تهاجم بیرونی و هیمنه و هژمونی جهانی که نه تنها جهان اسلام بلکه همه فرهنگ ها را متاثر از خودش ساخته روبرو هستیم.  این اندیشه و جریان، همه فرهنگ های دیگر را ماده خام برای حضور خود کرده و قاعدتا می خواهد به جهان اسلام نیز فشار بیاورد، اما قدرت مقاومت اسلام بوده که دیگری آن فرهنگ، اسلام شده است. یعنی خودشان متوجه این مساله شده اند گرچه در ابتدا نمی خواستند اذعان به این مسئله داشته باشند، بحث جنگ تمدن ها یا گفت وگوی تمدن ها را مطرح کردند اما چه مقدار بقیه تمدنها، دیگری شدند؟ در حالیکه هنوز کمتر از دو دهه از طرح این مسائل نگذشته که همه تمدنهای دیگر از صحنه گفت گو خارج شدند اما اسلام، ظرفیت این مواجهه را دارد که البته این مواجهه جهانی است یعنی همانطور که در ذهنیت جهان اسلام حضور به هم رساندند، از این سوی هم به دلایلی جهان اسلام هم در جوامع غربی حضور پیدا کرده و به شکلی مرزها برداشته شده است.

حجت الاسلام پارسانیا در پاسخ به اینکه جهان اسلام و مسلمانان در دوره دوم فرهنگی و قبل از مواجهه با دوره جدید و چه مقدار در دوره متاخر، چقدر از قرآن بهره گرفتند، گفت: آسیب بازگشت عصبیت و به قدرت رسیدن آن، سبب پدید آمدن اسلام خلافت بود. اسلام خلافت در ذیل مفاهیم دینی و اسلامی، خودش را توجیه می کرد. یعنی در واقع به عصبیت یک تفسیر دینی می داد همانطور که پیش از اسلام به عصبیت یک تفسیر اسطوره ای از طریق بتها می داد. اما در شرایط فعلی که آن جاهلیت اولی رفته است و در دوران جاهلیت نوین، در شرایطی احتمال این «بازگشت» وجود دارد؛ اگر اقتدار فرهنگی جهان اسلام جلوه کند، این حضور عریان نخواهد شد و پوشش خواهد گرفت. پوشش گرفتن عصبیت اولی در ذیل اسلام خلافت و مفاهیم اسلامی یک نوع عصبیت به ظاهر دینی را اظهار می کرد اما پوشش گرفتن مفاهیم مدرن، دینی سکولار به دنبال خواهد داشت. الزاما ضد دین نیست اما دقیقا همان کاری که جهان مدرن با مسیحیت کرد با اسلام می کند. البته در اینجا مباحث سکولار عیان و پنهان پیش می آید و دانشمندان غربی متوجه می شوند که برخلاف دستیابی به سکولار عریان، بازگشتی شکل گرفته که حال باید برای آن تفسیری سکولار ارائه می کردند و به این نتیجه رسیده اند که در ضمن، علم و سیاستی که سکولار است برای بقایش نیاز دارد دین را در فرهنگ عمومی دین را تبلیغ فرهنگی کند تا انسجام اجتماعی تداوم پیدا کند که به نوعی تایید کننده استدلال ابوعلی سینا در بیان دلیل لزوم نبوت و دین است گرچه جامعه شناس غربی (برگر دوم) از داشتن چنین مقدماتی برای فهم چنین مفاهیمی محروم است. به هر حال آمدن ذهنیت مدرن از طریق نظام آکادمیک رسمی علمی در جهان سوم، شبیه آمدن عصبیت در صدر اسلام است که به نوعی تحریف منجر شده است.

وی در ادامه درباره تفاوت دو واژه سکولاریسم و سکولاریزایسون سخن گفت و خاطرنشان کرد: از اولین موارد در مباحثه کربن و علامه طباطبای مطرح شد. علامه طباطبایی سکولاریزاسیون را به آنچه پس از رحلت پیامبر اتفاق افتاد تعبیر می کند و سکولاریسم را به آنچه در جهان مدرن و پس از تحقق اندیشه سکولار به وقوع پیوست؛ حالا اگر دین بخواهد باشد باید تفسیر سکولار بگیرد، و نتیجه این می شود که اقتدارها دیگر قدرت قبیله بومی نیست بلکه قدرت قبیله جهانی است که مسلط شده و کاری شبیه مارکتینگ است که نیاز به همه تاریخ دارد  و کاری شبیه به صنعت فرهنگ را با دین انجام می دهد تا مخاطب داشته باشد. این حرف را هابرماس می خواست تئوریزه کند و آن را در تالار فردوسی دانشگاه تهران مطرح کرد که دین می تواند برگردد به شرط اینکه مرجعیت ساینس حفظ شود که سخن خیلی حساب شده ای بود. ساینس همان عقلانیت ابزاری است که در حال برنامه ریزی برای خودش است و این به این معنی است که دین در این چارچوب حتی در درون خودش، داعیه قدسیت نداشته باشد و در ذیل عقل عرفی هویت پیدا کند.

این استاد حوزه و دانشگاه درباره تجربه ابن خلدون به عنوان پیشگام در اندیشه اجتماعی قرآنی، گفت: ریتزر ابن خلدون را برخی پیشگام جامعه شناسی مدرن در جهان اسلام می داند و اگر قرار باشد کسی را به عنوان پیشگام پیدا کنیم، در ابن خلدون شباهت هایی دیده می شود اما به نظر می رسد که او در زمینه ای متعلق به جهان اسلام می اندیشیده و عناصر اصلی علوم اجتماعی مدرن در او وجود ندارد. ابن خلدون به دنبال سنت الله و عادت الله با یک بستر اشعری است که خیلی زیاد از قرآن متاثر است همانند اسلام خلافت و سعی می کند همان را هم تئوریزه کند که ادامه همان عارضه ای است که در سده اول رخ داد. در سده اول هجری، جریان عثمانیه یا مذهب عثمانی پدید می آید که امروز وجود ندارد و ما اهل حدیث را می شناسیم که شکل تعدیل شده آنها هستند. آنها سب خلیفه چهارم می کردند اما به قداست خلیفه سوم بیش از دو خلیفه اول و دوم معتقد بودند. آنها جای خود را با تعدیل هایی به اهل حدیث دادند که یکی از کارهایی که می کردند ثبت حدیث بود که کتابتی که از خلیفه اول تا سوم وجود داشت را به اسم ثبت سنت کنار گذاشتند و به همین دلیل به اهل سنت هم مشهور شدند که این مفهوم در طول تاریخ تطوراتی پیدا کرد. ویژگی دیگرشان قداست بخشیدن به چهار خلیفه بود. اما ویژگی هایی نظیر قول به جبر، منع از تفکر و تدبر از جمله میراث باقی مانده از عثمانیه در آنها بود که  این هسته سختی که در عثمانیه شکل گرفته بود، ریشه در عصبیت قبل از اسلام داشت یعنی همان جریانی که در طول 23 سال حضور پیامبر 21 سال مقاومت کرد که حتی خداوند می فرمایند اینها ایمان نیاوردند بلکه اسلام آوردند.

وی افزود: این عصبیت که با احقاد بدریه و حنینیه عجین بود، نتوانست اسلام و مفاهیم اسلام را از عرصه فرهنگ به زیر بکشد، لذا خودش را در ذیل پوشش این مفاهیم آمد و از این مفاهیم کمک گرفت تا خودش را تحکیم کند و اهل بیت (ع) تلاش کردند مشروعیت بخشیدن به آن را در جامعه اسلامی زیر سوال ببرند اما بالاخره برای اینکه اقتدار و وحدت جامعه اسلامی در برابر عوامل و تهاجم بیرونی حفظ شوند حتی برای سربازان اموی دعا هم می کنند. در هر حال اسلام خلافت شکل می گیرد و تداوم پیدا می کند. گرچه امویان دوست داشتند که پا را از اهل حدیث و عثمانیه ای ها فراتر بگذارند و این که به نام خلیفه جانشین پیامبر فرزندش را شهید کنند راضیشان نمی کرد بلکه دوست داشتند عریان تر عمل کنند اما فرهنگ این اجازه را به آنها نمی داد.

پارسانیا سپس به اشاعره و بعد، تاثیر ادبیات غزالی و فخر رازی بر ابن خلدون، شباهت های تفکر او با پزیتویست ها و تفاوتش با جامعه شناسان مدرن سخن گفت و پس از آن در مورد مفهوم انحطاط جهان اسلام که برخی از متفکران اجتماعی جهان اسلام آن را مطرح کردند و اینکه چقدر از اندیشه های قرآنی برای کمک به این منظور کاربرد دارد، گفت: قرآن در تاریخ اندیشه اجتماعی جهان اسلام اثر گذار بوده. همانند مفاهیمی که ابن خلدون تحت تاثیر قرآن استفاده کرده که در واقع یک توحید افعالی با قرائت اشعری است که مورد اعتراض فیلسوفان و عرفا قرار می گیرد چون توحید ذاتی را خدشه دار می کند. یعنی احساس می شود که آنقدر که کار به مخلوقات نسبت داده می شود به خداوند نسبت داده نمی شود. قران همان طور که به دلیل تحریفات معنوی که در آن شد و عصبیت مفاهیم خودش را در ذیل مفاهیم آن پوشش داد، جریان های دیگری را هم در جهان اسلام ایجاد کرد.

وی با برشمردن آنچه بر سر راه عقل در جهان اسلام از اشاعره به بعد اتفاق افتاد، بیان کرد: چالش های نظری جدی که بعد از خواجه نصیرالدین طوسی، توسط متکلمین شیراز بوجود می آید بسیار قوی تر از چالش های هیوم و کانت است و اصلا با مشکلاتی که امثال دکارت با آن مواجه بودند، قابل مقایسه نیست. از لوازم تا علم خوداوند باید مفهوم علم طوری بیان شود تا بتواند اینها را تبیین کند. مفاهیمی همچون علم به جزییات، علم اگر یک کیف نفسانی است یا یک عرض است، علم به جوهر، مباحث سوژه و ابژه، بحث عاقل و معقول و ... از مسائل مطرح شده در میان آنها است. اصلا آیات و روایات ما اجازه سوبژکتیو شدن را نمی دهد. لذا فیلسوفان ما برای اینکه چگونه عقل به این وادی انحطاط پیدا نکند مدام در تلاشند و این یک میراث عقلی است.

وی تاکید کرد: قرآن را در مواجهه با جهان مدرن، بدون این میراثی که در حاشیه خودش به وجود آورده، نمی توانید ببینید و ظرفیت بی نظیری در این حیطه وجود دارد.

حجت الاسلام پارسانیا در پایان درباره طبقه بندی نوع مواجهه های قرآن با جهان مدرن و جریان های سنتی و متجدد توضیح داد: تا قبل از مواجهه جهان اسلام با جهان مدرن، عمدتاً مقاومت در مقابل اسلام، تحت تاثیر بازگشت عصبیت بوده است که عمدتا در شبه جزیره عربستان یا هر جایی که اسلام رفت، شکل می گیرد؛ اما آن چیزی که در متن شبه جزیره و سده اول اتفاق افتاد، تاثیر بیشتر و عمیق تری داشت. این مساله تنوعی به وجود آورد و با تحریف همراه شد و جایی هم که تحریف نیست تکثر فهم هایی که همه درست باشند را بوجود آورد. محیط های مختلف پاسخ های مختلف داشتند که می توانست این تکثر را بوجود بیاورد. در نهایت متناسب با مراتب فهم قرآن و یا تحریف ها، جریان هایی در عرض و طول هم، حدود 15 مدل اندیشه و روش داریم که برخی از آنها ترویجی و سرشار از اندیشه های اسلامی هستند اما روش استدلالی علمی به حساب نمی آیند.

عمده انحطاط در روابط قدرت رخ می دهد و برخی از جریان های فکری در اوج خود هستند که به دلیل آن انحطاط و ضایعه، مانند قلعه ای که بخشی از حصارش قرو بریزد، همه بخش ها آسیب می بیند. بعد از مواجهه با نفوذ، حضور، استعمار مستقیم که بخش های وسیعی از جهان اسلام را در بر گرفت، آسیب هایی وارد شد. اما جریان های موجود توانستند به دلیل حضور فرهنگی در فرهنگ عمومی خودشان ادامه مانند جریان های فقهی و کلامی بقا دهند. سنت متکثر جهان اسلام را در مواجهه با جهان مدرن به دو بخش منفعل و فعال می توان تقسیم کرد. اندیشه های مدرن را هم به همین نحو می شود تقسیم بندی کرد.

برنامه گفتگو محور«ضیافت»محصول گروه فرهنگ و اندیشه شبکه چهار سیما است که در ماه مبارک رمضان،هرشب  ساعت 23 از شبکه چهار سیما پخش می شود.