۲۹ روزه بودن ماه مبارک رمضان قطعی است/چهارشنبه، عید سعید فطر

«علیرضا بوژمهرانی» در گفت وگو با خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان درباره وضعیت رویت هلال ماه شوال، اظهار کرد: 29 روزه بودن ماه مبارک رمضان قطعی است و لذا چهارشنبه، 15 خرداد ماه عید سعید فطر خواهد بود.

 

عضو ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری با بیان اینکه شامگاه سه‌شنبه، ۱۴ خرداد ماه رویت هلال ماه شوال با چشم غیرمسلح در همه ایران اسلامی ممکن است. درباره وضعیت رویت هلال ماه شوال گزارشی ارائه کرد که در ذیل می آید:

 

«بنام خدا

با اتمام شبهای قدر و نزدیک شدن به روزهای پایانی ماه مبارک رمضان ، پرسشی که در سطح جامعه مطرح میشود این است که: عید فطر چه روزی است؟ با توجه به اینکه ماه رمضان یک روز دیرتر از تقویم شروع شد آیا عید فطر هم یک روز دیرتر از آنچه در تقویم اعلام شده خواهد بود؟

 

در این نوشتار بصورت خلاصه وضعیت رویت پذیری هلال ماه شوال در ایران و برخی کشورهای جهان را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

 

مقارنه ی ماه و خورشید (تولد ماه نو) برای هلال شوال 1440 هجری قمری در ساعت 10:02 روز دوشنبه 3 ژوئن 2019 میلادی به وقت بین المللی (ساعت 14:32 روز دوشنبه 13 خرداد 1398 هجری شمسی مصادف با 28 رمضان المبارک 1440 هجری قمری به وقت رسمی تابستانی ایران) روی خواهد داد. در غروب همین روز و بدلیل فاصله ی زمانی کوتاه بین وقوع مقارنه و غروب خورشید در پهنه ی ایران ، تحت هیچ شرایطی هلال ماه شوال قبل و یا بعد از غروب خورشید با چشم عادی و یا با استفاده از ابزار رصدی قابل مشاهده نخواهد بود.

 

برای توضیح بیشتر در این زمینه به نقشه شماره 1 توجه بفرمایید اما قبل از آن تعریف چند اصطلاح و پارامتر که در رویت هلال کاربرد داشته و در این نوشتار مورد استفاده قرار میگیرد ضروری است.

 

مقارنه یا قران نیّرین یا تولد ماه نو: زمانی است که مرکز کره ماه ، مرکز کره زمین و مرکز کره خورشید بر روی یک صفحه قرار بگیرد و این صفحه عمود بر صفحه مداری زمین بدور خورشید باشد. بر اساس ضوابط نجومی ، لحظه ی مقارنه ، زمان اتمام ماه قمری قبلی و آغاز ماه قمری جدید است.

 

سن هلال: فاصله ی زمانی بین مقارنه تا غروب خورشید در هر مکان. اگر سن هلال مثبت باشد یعنی مقارنه روی داده است و اگر سن هلال منفی باشد یعنی هنوز مقارنه اتفاق نیفتاده است و سن صفر یعنی زمان مقارنه

 

مکث هلال: فاصله ی زمانی بین غروب خورشید تا غروب ماه در افق ناظر. اگر مکث هلال مثبت باشد یعنی ماه بعد از خورشید غروب خواهد کرد و اگر مکث هلال منفی باشد یعنی ماه قبل از خورشید غروب خواهد کرد و مکث صفر یعنی ماه و خورشید همزمان غروب خواهند نمود.

 

 

نقشه شماره 1: وضعیت رویت پذیری هلال شوال در نقاط مختلف کره زمین

در روز دوشنبه 13 خرداد 1398 مصادف با 3 ژوئن 2019

)با کلیک بر روی نقشه میتواند آن را در اندازه ی بزرگتر مشاهده نمایید)

 

در نقشه شماره 1 وضعیت مقارنه ، مکث ماه ، سن هلال و اولین مناطقی که میتوانند هلال شوال را در روز دوشنبه 13 خرداد رویت نمایند نشان داده شده است.

 

توضیح نقشه:

 

خطوط منحنی سفید رنگ که بشکل "حرف S کشیده" هستند نشان دهنده ی سن هلال میباشند. فاصله ی بین هر منحنی با منحنی بعدی معادل 1 ساعت بوده و عدد سن صفر ، 5 ، 10 ، 15 و 20 ساعت روی منحنی های سفید رنگ مربوطه نوشته شده است. اولین خط منحنی سفید در سمت راست نقشه قرار دارد و روی آن عدد صفر نوشته شده است. مقارنه ی ماه و خورشید برای تمام مناطق کره زمین که روی این خط واقع شده باشند همزمان روی خواهد داد و این زمان تولد ماه نو است.

در سمت راست منحنی سن صفر ، نقاطی از کره زمین واقع شده اند که در روز 3 ژوئن برای این نقاط مقارنه ماه و خورشید (تولد ماه نو) قبل از غروب خورشید روی نخواهد داد. این مناطق بر روی نقشه دارای دو رنگ قرمز و بنفش هستند. رنگ بنفش به این معنا است که مقارنه رخ نداده (سن منفی) و غروب ماه دیرتر از غروب خورشید است (مکث مثبت) و رنگ قرمز قبل از منحنی سن صفر یعنی مقارنه رخ نداده (سن منفی) و ماه در این مناطق زودتر از خورشید غروب خواهد کرد (مکث منفی). چون تولد ماه نو در این بخش از کره زمین تا پیش از غروب خورشید روی نداده اصولا" موضوع رویت هلال ماه نو نیز در این مناطق منتفی خواهد بود.

 

در حد فاصل منحنی سن صفر تا منحنی سن 14 ساعت ، برخی از نقاط شمالی کره زمین با رنگ قرمز مشخص شده اند. استانهای خراسان شمالی ، خراسان رضوی ، گلستان و بخشهایی از استان سمنان ایران نیز به همین رنگ است. این مناطق قرمز رنگ نشان دهنده ی مناطقی است که در آنها مقارنه ی ماه و خورشید روی داده (سن مثبت) اما بدلیل جنوبی بودن عرض دایرة البروجی ماه ، هلال ماه در این مناطق زودتر از خورشید غروب میکند (مکث منفی). در این مناطق نیز بدلیل عدم وجود هلال در افق پس از غروب خورشید ، موضوع رویت هلال ماه نو منتفی است. ضعیف بودن پارامترها و مختصات هلال همچنین باعث میشود هیچ شانسی برای رویت هلال پیش از غروب خورشید (رویت در روز) نیز وجود نداشته باشد.

 

در حد فاصل منحنی سن صفر تا منحنی سن 14 ساعت ، مناطقی از نقشه که خارج از رنگ قرمز هستند بخشهایی از کره زمین است که در آن مقارنه رخ داده (سن مثبت) و غروب هلال بعد از غروب خورشید است (مکث مثبت) اما بدیل ضعیف بودن مختصات هلال ، امکان رویت آن با چشم غیر مسلح و یا با استفاده از ابزار وجود ندارد. مشاهده میشود که تمام منطقه ی خاور میانه ، اروپا ، افریقا ، امریکای شمالی و امریکای جنوبی در این قسمت واقع شده اند. بنابراین میتوان گفت در شامگاه دوشنبه 13 خرداد برابر با 3 ژوئن ، هلال شوال در هیچیک از خشکیهای کره زمین با چشم غیر مسلح و یا با استفاده از ابزار قابل رویت نخواهد بود. در این تمام این مناطق نیز بدلیل ضعیف بودن پارامترها و مختصات هلال باعث میشود هیچ شانسی برای رویت هلال پیش از غروب خورشید (رویت در روز) وجود نداشته باشد.

 

پهنه هایی که با رنگهای نارنجی ، زرد ، سبز فسفری و سبز چمنی در سمت چپ نقشه مشخص شده اند اولین مناطق کره زمین هستند که میتوان هلال ماه شوال را در شامگاه 13 خرداد در آن رویت کرد. تمام این بخشها در شرق اقیانوس آرام قرار گرفته است. رنگ آمیزی مناطقی که رویت هلال در آن مقدور است بر اساس لزوم و یا عدم لزوم استفاده از ابزار برای رویت هلال است بدین ترتیب که :

 

در پهنه ی نارنجی رویت هلال فقط با ابزار قدرتمند مقدور است

در پهنه ی زرد رویت فقط با ابزار (دوربینهای دوچشمی و تلسکوپهای معمولی ) مقدور است

در پهنه ی سبز فسفری رویت ابزار به سادگی مقدور بوده و احتمال رویت با چشم غیر مسلح نیزوجود دارد

در پهنه ی سبز چمنی تحت شرایط مناسب جوی و رصدی رویت با چشم غیر مسلح قطعی است.

 

ذکر این نکته ضروری است که برخی مدل ها و معیارهای پیش بینی رویت پذیری هلال، بخش های کوچکی از جنوب غربی امریکا و نیز بخشهایی از مناطق غربی امریکای جنوبی را نیز در زمره ی مناطقی که هلال در آن با ابزار قدرتمند رصدی قابل رویت است عنوان نموده اند لکن حتی اگر چنین پیش بینی قرین به صحت باشد ، باز هم در تعیین عید فطر هیچیک از کشورهای اسلامی تاثیری نخواهد داشت. حال به نقشه ی شماره 2 توجه فرمایید:

 

 

نقشه شماره 2: وضعیت رویت پذیری هلال شوال در نقاط مختلف کره زمین

در روز سه شنبه 14 خرداد 1398 مصادف با 4 ژوئن 2019

 

مشاهد میشود که اکثر مناطق کره زمین با رنگهای سبز فسفری ، سبز چمنی و سبز پر رنگتر (محدوده ی رویت آسان با چشم غیر مسلح) قرار دارند. ایران نیز در منطقه سبز پر رنگتر است که نشان میدهد هلال شوال در شامگاه روز سه شنبه 14 خرداد در تمامی پهنه ی ایران به راحتی با چشم غیر مسلح قابل رویت خواهد بود و روز چهارشنبه 15 خرداد مصادف با اول شوال و عید سعید فطر است.

 

مختصات هلال شوال در لحظه ی غروب خورشید سه شنبه 14 خرداد در شهر اصفهان که تقریبا" در مرکز ایران قرار دارد بشرح زیر است:

 

سن هلال: 29 ساعت و 36 دقیقه از مقارنه گذشته است

 

مدت مکث هلال: هلال ماه تا 1 ساعت و 4 دقیقه پس از غروب خورشید در آسمان حضور دارد

 

موقعیت هلال ماه نسبت به موقعیت غروب خورشید: حدود 9 درجه در سمت چپ محل غروب خورشید

 

ارتفاع هلال از افق: کمی بیش از 11 درجه بالاتر از افق

 

اگر ابر و غبار در افق غربی آسمان محل استقرار شما نباشد و موانعی نظیر کوه و ساختمان و درخت مزاحمتی برای دیدن افق بوجود نیاورند ، حدود 10 الی 15 دقیقه پس از غروب خورشید خواهید توانست هلال شوال را با چشم غیر مسلح مشاهده نمایید. با سپری شدن زمان و تاریکتر شدن آسمان ، رویت هلال ساده تر خواهد شد.

 

پاسخ به چند پرسش احتمالی

 

پرسش اول: طبق اطلاعات این نوشتار ، هلال شوال در شامگاه دوشنبه 13 خرداد در خاورمیانه غیر قابل رویت است. با این حال آیا امکان دارد در عربستان سعودی سه شنبه را عید فطر اعلام کنند؟ پاسخ : بله. احتمال دارد.

 

به دو دلیل این احتمال وجود دارد. اولا" در استخراج تقویم رسمی عربستان سعودی (تقویم ام القری) ملاک اول ماه ، قابل رویت بودن هلال در شب اول ماه نیست. در استخراج این تقویم چنانچه در افق مکه مکرمه مقارنه ی ماه و خورشید قبل از غروب خورشید روی داده باشد (سن مثبت) و غروب ماه پس از غروب خورشید روی دهد (مکث  مثبت) حتی اگر هلال غیر قابل رویت باشد روز بعد را اول ماه قرار میدهند. در شامگاه دوشنبه 13 خرداد چنین شرایطی در افق مکه مکرمه وجود دارد بنابراین بر اساس تقویم محاسباتی ام القری سه شنبه 14 خرداد اول شوال و عید فطر است. ثانیا" تجربه ی سالهای متمادی گذشته نشان داد که در عربستان سعودی چنانچه دو نفری که به عدالت شناخته بشوند شهادت به رویت هلال دهند ، شهادت آنها پذیرفته میشود حتی اگر این شهادت با ضوابط علمی و تجربیات رصدی مغایرت داشته باشد. این موضوع بارها تکرار شده و مورد ایراد منجمین و متخصصین رویت هلال عرب نیز قرار گرفته است. برای کسب اطلاع از نظر منجمین کشورهای عربی در خصوص زمان عید فطر امسال ، به اطلاعیه ی ذیل این نوشتار مراجعه کنید.

 

پرسش دوم: بارها شاهد بوده ایم که کشورهای واقع در شرق و غرب ایران عید فطر را اعلام کرده اند اما در ایران یک روز دیرتر عید اعلام شده است. مگر ممکن است کشورهای واقع در شرق ایران هلال را ببینند و در ایران هلال دیده نشود! آیا این نشان از اعلام اشتباه عید فطر در ایران و یا توجه به مسائل سیاسی نیست؟ پاسخ: خیر

 

بسیاری از کشورهای شرق و غرب ایران که برادران و خواهران محترم مسلمان از اهل تسنن در آن سکونت دارند به دلایل مختلف از اعلام عید فطر در عربستان سعودی تبعیت میکنند. این تبعیت به معنای قابل رویت بودن هلال در این کشورها نیست. به نقشه ی شماره 1 مجددا" نگاه کنید. تمامی کشورهای تاجیکستان ، ازبکستان ، ترکمنستان ، قزاقستان و افغانسان (که در شرق و شمال شرقی ایران هستند) در منطقه ای قرار دارند که در شامگاه دوشنبه 13 خرداد هلال ماه در آن زودتر از خورشید غروب خواهد کرد و فارغ از ضعیف بودن پارامترهای حدی هلال ، بعد از غروب خورشید ، ماهی در آسمان نیست که کسی بخواهد برای رویت آن تلاش کند. اما اگر در عربستان سعودی سه شنبه عید فطر اعلام شود خواهید دید که در همین کشورها نیز به تبعیت از عربستان عید فطر اعلام خواهد شد. اکثر کشورهاری عربی (به استثناء لیبی و مراکش) نیز در اعلام عید فطر از عربستان سعودی تبعیت میکنند. مجددا" تاکید می نمایم که این روش ، هیچ ارتباطی با قابل رویت بودن هلال ماه ندارد بلکه عموما" چون مکه مکرمه را ام القرای کشورهای اسلامی میدانند بر اساس اعلام عید در افق مکه عمل میکنند.

 

پرسش سوم: حال که در ایران ماه رمضان یک روز دیرتر از تقویم آغاز شده است آیا نباید عید فطر هم یک روز دیرتر از تقویم باشد؟ پاسخ: خیر. لزوما" چنین نیست.

 

بطور معمول تغییر در آغاز یک ماه قمری (بویژه در مورد ماههایی که 30 روز هستند) تاثیری در اتمام آن ماه ندارد. ماه رمضان امسال اینگونه است. البته در موارد خاص و استثنائی ممکن است که تغییر در آغاز یک ماه قمری ، روز آغاز ماه قمری بعدی را نیز تغییر دهد اما قطعا" موضوع از این فراتر نرفته و به ماه سوم کشیده نخواهد شد.

 

پرسش چهارم: در عصر کنونی محاسبات نجومی بسیار دقیق و اطمینان بخش است. از هم اکنون میتوان پیش بینی کرد که چند سال آینده خورشید گرفتگی در کجا و به چه صورتی روی خواهد داد. سفینه های فضایی بر اساس همین محاسبات دقیق ، ماورای زمین را کاوش کرده و میکنند. چرا با این همه پیشرفت ، محاسبه را جایگزین رصد نمیکنید؟ مگر زمان تولد ماه نو را نمیتوان بر اساس محاسبه بدست آورد؟

 

پاسخ: با اینکه محاسبات نجومی بسیار دقیق هستند اما در موضوع آغاز ماه قمری ، محاسبات به تنهایی نمیتواند راهگشا باشند زیرا علاوه بر محاسبات ، نیازمند یک قرارداد یا توافق (که میتواند دستوری الهی باشد) نیز هستیم. برای اینکه لزوم وجود چنین دستور ، قرارداد و یا توافقی را متوجه شوید به نقشه شماره 3 نگاه کنید:

 

 

نقشه شماره 3: وضعیت رویت پذیری هلال ربیع الثانی 1441 در نقاط مختلف کره زمین

در روز سه شنبه 6 آذر 1399 مصادف با 26 نوامبر 2019

 

این نقشه وضعیت مقارنه و رویت پذیری هلال ربیع الثانی 1441 را نشان میدهد. برای این هلال و بر اساس زمان مقارنه کشورها به 4 گروه تقسیم میشوند:

 

در شرق و جنوب شرق آسیا ، شبه قاره هند و اقیانوسیه مقارنه هنوز روی نداده (سن منفی) و غروب هلال زودتر از غروب خورشید است (مکث منفی)

 

در خاور میانه، آسیاس میانه ، روسیه ، شرق اروپا و کشورهای اسکاندیناوی مقارنه هنوز رخ نداده (سن منفی) و غروب هلال دیرتر از غروب خورشید است (مکث مثبت)

 

در شرق و جنوب افریقا مقارنه رخ داده (سن مثبت) و غروب ماه زودتر از غروب خورشید است (مکث منفی)

 

در شمال ، مرکز و غرب افریقا ، نیمه ی غربی اروپا ، امریکای شمالی و امریکای جنوبی مقارنه رخ داده (سن مثبت) و غروب هلال دیرتر از غروب خورشید است (مکث مثبت)

 

در هیچیک از این 4 دسته هلال قابل رویت نیست. حال اگر بخواهیم فقط با اتکاء بر محاسبه زمان تولد ماه نو ، اول ماه را تعیین کنیم در کدامیک از 4 دسته باید اول ماه اعلام شود؟ همچنین آیا باید به این نکته توجه کرد که مقارنه در چه ساعتی از شبانه روز روی داده یا نه؟

 

هر پاسخی که بدهید مبنایی توافقی و قراردادی داشته و فراتر از محاسبه است. یعنی چون اتکاء صرف به محاسبه ، گزینه ها و حالتهای مختلفی پیش روی ما میگذارد چاره ای نداریم جز اینکه توافق کنیم و قرارداد ببندیم که مثلا" اگر فلان بود اینگونه تصمیم میگیریم و اگر بهمان بود بگونه ای دیگر.

 

آیین اسلام هم در 14 قرن پیش همین کار را کرده و یک روش قراردادی بسیار ساده را بیان نموده که مبنای آن رویت شدن هلال است. وقتی مبنا از محاسبه به قرارداد تغییر کند دیگر نمیتوان گفت که یک قرارداد بر قرارداد دیگر ارجحیت دارد و مثلا" بگوییم محاسبه بهتر از رویت است یا رویت بهتر از محاسبه. هر کدام از این قراردادها مزایایی و پیچیدگیهایی دارد.

 

محاسبه اطمینان آور بوده و به شرایط جوی و دید بصری وابسته نیست اما همه نمیتوانند آن را انجام دهند و ایجاد یک توافق جمعی در مورد چگونگی مبنا قرار دادن آن نیز دشوار است. رویت هلال ساده بوده و همه میتوانند انجام دهند اما در مواقعی که مانعی مانند گرد و غبار و ابر وجود داشته باشه کار پیچیده و سخت خواهد شد ضمن اینکه وجود عامل انسانی (رصدگر) همیشه احتمال خطا و اشتباه را افزایش خواهد داد.

 

چاره چیست؟ به کدام قرارداد عمل کنیم که مناسبتر باشد؟ به نظر بنده چون نیاز ما به تقویم قمری برای اعمال عبادی و مذهبی است وقتی گزینه ها و قراردادهای مختلفی را برای نحوه ی تعیین روز اول ماه قمری پیش روی داریم بهتر است قرارداد و توافقی را مورد پذیرش و در دستور کار قرار دهیم که مورد تایید شارع مقدس نیز باشد. این انتخاب به هیچ عنوان مغایرتی با علوم روز ندارد و صرفا" عمل به یک قرارداد برای انجام یک تکلیف شرعی است.

 

استفاده از روشهای قراردادی فقط مختص تقویم هجری قمری نیست. در استخراج تقویم هجری شمسی هم پس از انجام محاسبات ، از توافق و قرارداد استفاده میشود ؛ آن هم نه یک قرارداد بلکه دو قرارداد. ما قرارداد کرده ایم محاسبات تحویل سال شمی را برای نصف النهار 52.5 درجه انجام دهیم. این نصف النهار تقریبا" (و نه دقیقا") ایران را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم میکند و شهرهای آمل و شیراز در نزدیک آن هستند. آیا نمیتوانستیم نصف النهار دیگری را برای اینکار انتخاب کنیم؟ بله ؛ میتوانستیم. اما به هر حال قرارداد و توافق کردیم نصف النهار 52.5 درجه ملاک عمل باشد.

 

توافق و قرارداد دوم مربوط به زمان تحویل سال است. توافق کردیم اگر تحویل سال پیش از ظهر این نصف النهار بود آن روز ، اولین روز فروردین باشد و اگر تحویل سال بعد از ظهر این نصف النهار بود آن روز آخرین روز اسفند. ایرانیان سراسر جهان نیز بدون توجه به این نکته که لحظه ی تحویل سال در نصف النهار محلی آنان چگونه است ، به این توافق و قرارداد ملی و میهنی پایبند هستند و ما ایرانیان در یک زمان واحد حلول سال نو را جشن میگیریم. به هر حال توافق و قرارداد در هر تقویمی وجود دارد و نمیتوان صرفا" با اتکا به محاسبات محض ، تقویم را استخراج نمود.

 

سخن پایانی

ماه رمضان رو به پایان است. امید آنکه طاعات و عبادات تمامی بندگان الهی از هر نوعی و با هر دین و آیین و مسلکی که هستند در این ماه شریف مورد قبول حضرتش واقع شده باشد و توانسته باشیم با سوزاندن هر چه غیر خداست، روحی تازه و جانی دوباره به کالبد خود بدمیم. انشاءالله تقدیرمان اینگونه باشد که توفیق درک ماه رمضانی دیگر نصیبمان شود.