فجر جهانی؛ تصویر ایران سینمایی

خبرگزاری شبستان-سرویس فرهنگی، محمد پورعلم : حالا که چند روزی از پایان جشنواره جهانی فیلم فجر می گذرد، می توان با نگاهی دقیق تر به این رویداد سینمایی نگریست و درباره آن سخن گفت. سی و هفتمین دوره این جشنواره در حالی امسال در تهران برگزار شد که چهار دوره از استقلال آن از بخش ملی فجر می گذشت و سه دوره اخیر آن به دبیری «رضا میرکریمی» برگزار شده بود.

پیش از بررسی رویکردها و شیوه برگزاری جشنواره جهانی فیلم فجر، باید از اهمیت سینما و نقش سینمای ایران در دیپلماسی فرهنگی کشور سخن گفت تا از این رهگذر جایگاه جشنواره جهانی فجر نیز روشن تر شود.

سینما؛ زبان مشترک جهانی

سینما که روزی هنر هفتم نامیده می شد با رشد و گسترش خود، در قالب صنعت سینما رخ نمود تا مرزهای سیاسی و فرهنگی را درنوردد و به زبان مشترک جهانی بدل شود.

امروز سینما از فراگیرترین و تاثیرگذارترین مدیوم های رسانه ای جهان به حساب می آید که نه تنها سرگرمی مورد علاقه جمعیت کثیری از مردم سراسر کره زمین است، بلکه به عنوان ابزاری برای القای مفاهیم در ناخودآگاه جمعی انسان ها به کار گرفته می شود.

فیلم دوستان در کشورها و قاره های مختلف و با فرهنگ ها و حتی زبان های متفاوت، در میان خود علایق مشترک سینمایی پیدا می کنند و به مدد اکران همزمان اینترنتی در یک زمان به تماشای فیلم و سریال می نشینند و درباره آن اظهارنظر می کنند. تماشاگر میلیونی فصل نهایی سریال «بازی تاج و تخت» در این روزها و هفته ها به خوبی نمایانگر این نکته است.

دیپلماسی فرهنگی با کارت سینما

با وقوع انقلاب اسلامی در ایران و رویدادهای سیاسی پس از آن، تصویری از ایران در رسانه های جهانی ارائه شد که ایرانیان نقشی در ساخت آن نداشتند. در آن سال ها ایران نه رسانه ای با برد و نفوذ جهانی داشت و نه زیرساختی مثل اینترنت وجود داشت که صداهای متفاوتی از طریق آن به مخاطبان جهانی منتقل شود. این جا بود که سینما به میدان آمد و تصویر دیگری از ایران و مردم آن در سطح جهانی ارائه کرد.

«دونده» که در سال های ابتدایی دهه 60 و با گردهمایی نام های آشنایی چون امیر نادری، بهروز غریب پور، بهرام بیضایی و نیما پتگر در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته شد، نخستین فیلم ایرانی پس از انقلاب شد که در جشنواره های جهانی به نمایش درآمد و چند جایزه دریافت کرد.

«دیده بان» ساخته ابراهیم حاتمی کیا در سال 67 نیز نخستین فیلم مرتبط با جنگ بود که به جشنواره های جهانی راه یافت تا تصویری ایرانی از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در جهان دیده شود.

نکته جالب این که سینمایی یار و مددکار کشور در آن برهه حساس شد که چند سال قبل و هنگام پیروزی انقلاب بیم آن می رفت که دیگر جایی در ایران نداشته باشد اما با جمله امام خمینی(ره) که «ما با سینما مخالف نیستیم، با فحشا مخالفیم» نجات پیدا کرد.

در سال های پس از آن سینمای ایران با همه فراز و فرودها به راه خود ادامه داد و با وجود ناملایمات، رویش های فراوانی را در عرصه جهانی تجربه کرد. «طعم گیلاس» عباس کیارستمی نخل طلای جشنواره کن را از آن خود کرد، فیلم های مجید مجیدی از جمله «بچه های آسمان»، «رنگ خدا»، «باران» و «آواز گنجشک ها» جوایز متنوع بین المللی دریافت کرد و اصغر فرهادی با «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده» دو اسکار فیلم غیرانگلیسی زبان را برای ایران به ارمغان آورد.

آن چه گفته شد در کنار موفقیت گسترده فیلم های کوتاه و مستند ایرانی در جشنواره های جهانی، سینما را در جایگاه قدرتمندترین سفیر فرهنگی کشور نشانده است؛ سفیری که البته در داخل هنوز آن چنان که باید مورد اعتماد نیست و همچنان برای اثبات خود می جنگد. در سال های اخیر البته -پس از تنش میان دولت و سینماگران در دولت دهم- نگرش حاکم بر حضور سینمای ایران در عرصه جهانی تغییر کرده و بر نقش دیپلماسی فرهنگی سینما تاکید می شود به طوری که استقلال بخش جهانی جشنواره فیلم فجر از بخش ملی آن را نیز می توان در این راستا تعبیر کرد.

حال که پتانسیل های جهانی سینمای ایران روشن تر شد می توان به سراغ ویژگی های کلی جشنواره جهانی فیلم فجر رفت.

سینماگران مسئول

ویژگی متفاوت جشنواره جهانی فیلم فجر نسبت به سایر جشنواره های سینمایی حضور پررنگ اهالی سینما در سمت های مدیریتی و اجرایی جشنواره است؛ به طوری که از دبیر جشنواره گرفته تا مدیران کاخ جشنواره و روابط عمومی همگی سینماگرانی شناخته شده هستند که یا حضور جهانی را با فیلم هایشان تجربه کرده اند و یا از آن بی خبر نیستند.

همین مساله در چهار دوره اخیر برگزاری جشنواره جهانی فجر موجب شده تعامل مثبتی میان مسئولان جشنواره با میهمانان خارجی شکل بگیرد.

از سوی دیگر مدیریت سینماگران بر جشنواره به حضور پررنگ آن ها در فضای کاخ و دسترسی آسان در روزهای برپایی جشنواره منجر شد که در جشنواره های دولتی امری معمول نیست.

ثبات مدیریت

ثبات مدیریت در چهاردوره گذشته جشنواره جهانی فیلم فجر شاخصه مهم دیگر این رویداد سینمایی است. این رویداد سینمایی حداقل در چهارسال گذشته توانسته همچون جشنواره های سینمایی معتبر جهان از ثبات مدیریت و همچنین ثبات نسبی قوانین و مقررات بهره ببرد که در امری مبارک است. اگرچه امسال بیش از هر زمان دیگری شائبه تغییر ساختار جشنواره جهانی و تلفیق دوباره آن با بخش ملی شنیده شد؛ تصمیمی که بالطبع با تغییر مدیریت آن نیز همراه خواهد شد چراکه رضا میرکریمی دبیر جشنواره مخالفت کارشناسی خود را به این تصمیم اعلام کرد.

جشنواره بین المللی

سال های سال است جشنواره ها و نمایشگاه های داخلی، عنوان بین المللی را یدک می کشند اما غالبا به معنای واقعی کلمه بین المللی نیستند. جشنواره جهانی فیلم فجر اما رویدادی فرهنگی است که بین المللی بودن آن در همان روزهای برپایی جشنواره نمود روشنی دارد.

حضور سینماگران خارجی در ایران به واسطه فجر جهانی، علاوه بر آن که به تبادل سینمایی میان سینماگران خارجی و ایرانی در قالب نشست ها و کارگاه های دارالفنون منجر شده، تصویری تازه از کشورمان ارائه می داده که با فضاسازی عمومی درباره ایران تفاوت بسیار دارد؛ نکته ای که بسیاری از میهمانان خارجی جشنواره به آن اذعان دارند.  

از سوی دیگر حضور چهره های شاخص سینمایی چون «الیور استون» و «پل شریدر» در جشنواره جهانی فجر، موضوعی است که نباید به سادگی از کنار آن گذشت.

جشنواره جهانی فجر امسال با حضور ۲۵۰ مهمان از ۵۸  کشور جهان برگزار شد که البته به خاطر تحریم ها و مشکلات مالی نسبت به سال گذشته با کاهش روبرو بود.  

از سوی دیگر حدود ۲۰۰۰ فیلم از ۶۴ کشور متقاضی حضور در سی و هفتمین دوره فجر جهانی بودند که از این میان ۱۶۳ فیلم به نمایش درمی آمد. همچنین دو فیلم بلند و ۱۰ فیلم کوتاه حاضر در جشنواره نخستین بار بود که در جشنواره ای جهانی روی پرده رفتند.  

در این جا توجه به این نکته ضروری است که جشنواره جهانی فجر در سال های همراهی با بخش ملی، هیچ گاه فعالیتی به گستردگی سال های گذشته نداشت؛ چرا که از سویی تحت الشعاع بخش ملی قرار می گرفت و از سوی دیگر در برگزاری آن  تنها به چند کنفرانس و بخش بازار بسنده می شد.

به هرروی فجر جهانی در این سال ها رویه ای متفاوت از گذشته در پیش گرفته؛ رویکردی که تداوم آن می تواند ایران را در کنار کشورهای صاحب جشنواره جهانی در حوزه سینما قرار دهد.