خبرگزاری شبستان- رشت، «حمام حاجی» تنها حمام تاریخی بجا مانده از رشت قدیم نیست، اما تنها گرمابه‌ای است که سال‌هاست وعده مرمت آن شنیده می‌شود. حمامی که تا پهلوی دوم «اکبریه» خوانده می‌شد و بعدها بنام مالک جدید، «حمام حاجی».
اگرچه از سال گذشته مرمت کاشیکاریهای زیبای سردرب حمام توسط اداره کل میراث فرهنگی آغاز شده و قرار بود از محل اعتبار پروژه‌های بازآفرینی برای مرمت اصل بنا نیز هزینه شود، اما بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد هنوز قبای مرمت به قامت «گرمابه اکبریه»، زار می‌زند.
بر اساس سفرنامه میرزا ابراهیم، رشت در حوالی سال‌های 1276 ه. قمری، 17حمام عمومی داشته است. تعداد این حمام‌ها در گزارش‌های لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، 35 باب حمام بوده است. امروز تنها چند حمام میراثی در رشت وجود دارد که با وجود آنکه به ثبت ملی رسیده، وضعیت اسفباری دارند.
در قدیمی‌ترین نقشه شهر رشت که «ذوالفقارخان مهندس» به سال 1249 خورشیدی و در زمان ناصرالدین شاه قاجار کشیده، نام حمام‌های « کیاب، امین التجار در محله کیاب دیده می شود. همچنین حمام دیوانی، حمام نصرالله خان در استادسرا و حمام صیقلان نیز به چشم می خورد.» اما ذکری از گرمابه اکبریه نیست.
اگرچه ورودی اصلی حمام حاجی جعفر از خیابان مطهری و راسته اصلی بادی اله است اما درب دیگری هم از کوچه تحویلی دارد. تابلوی کوچه تحویلی روی دیوار مخروبه حمام نصب شده است.
حمام تاریخی ساغریسازان پس از واگذاری سرقفلی آن به فردی بنام ابراهیم حج فروش تغییر نام می‌دهد. البته تا دهه 1370 همچنان مردم این حمام را بنام اکبریه می‌شناسند نه حمام حاجی.
گرمابه‌ی اکبریه، معروف به حمام حاجی در سال 1270 خورشیدی یعنی 15 سال پیش از انقلاب مشروطه، در محله‌ی قدیمی ساغریسازان رشت ساخته شده است. آنگونه که دکتر منوچهر ستوده در کتاب «از آستارا تا استرآباد» گزارش داده: « سردر این حمام نسبتا قدیمی و کار مشهدی یوسف کاشی ساز پدر مشهدی محمد و مشهدی احمد است که پس از پدر به کاشی‌سازی اشتغال داشته‌اند.
در دو طرف سردر، کاشی‌های گل و بته‌دار رنگین و بالا، صحنه جنگ رستم با دیو سفید و زیر آن مناظری از باغ و بوستان و خانه و افراد مختلفی دیده می‌شود.
بر بالای صحنه جنگ رستم «عمل مشهدی یوسف کاشی‌ساز بتاریخ بارس ئیل 1308 و سمت راست قسمت پایین نیز این عبارت دیده می‌شود.»
به گفته اهالی ساغریسازان، حمام اکبریه تا سال ۱۳۷۹ دایر بود ولی با گازکشی منازل و ایجاد حمام‌های خصوصی حمام حاجی بی‌استفاده ماند.
تا همین یک سال پیش جلوی حمام ساغریسازان داربست‌هایی نصب بود که نشان می‌داد کاشی کاری‌های سردر حمام از سوی اداره کل میراث فرهنگی درحال مرمت است. حالا داربست‌ها جمع شده و از تفاوت رنگ و لعاب کاشی‌ها می‌توان بخش‌های مرمت شده را از کاشی‌های قدیمی تشخیص داد.
درب این حمام دوره قاجار چوبی است و تزیینات آن در اثر رطوبت نشست کرده و گل‌های چهار پر آن مشبک شده است. اما هنوز درب این گرمابه روی پاشنه چوبی خود می‌چرخد.
خوشبختانه ورثه مرحوم حاجی جعفر- که جلوی حمام بساط سیگار فروشی دارد- اجازه می‌دهد از داخل بنا بازدید کنم اگرچه پنجره‌های چوبی و بزرگ روبه خیابان، هنوز رنگ پریده و شیشه شکسته است، اما برخی از پنجره‌های چوبی رختکن با آن رنگ فیروزه ایش را از جا بدرآورده و در گوشه‌ای نهاده‌اند. بخشی از رختکن تخته‌کوب شده و خبری از ادامه مرمت نیست، هنوز تلی از خاک و کثافت و ضایعات در بخش‌های داخلی حمام قرار دارد.
گنبد مرکزی سقف حمام و دیگر گنبدهای کم ارتفاع‌تر حمام با آن نورگیر مشبک فلزی‌اش، زنگار سال‌ها بخود گرفته و شبکه‌های آهنی زنگ زده خبر می‌دهد که سال‌ها گنبدهای حمام بی‌حفاظ شیشه‌ای رها شده است.
ریزش نزولات جوی از همین قسمت به داخل بنا سرعت تخریب ناشی از رطوبت را بالا برده و رشد گیاهانی که بسمت داخل آویزان شده‌اند، سرعت تخریب را بالا می‌برد.
هرچند بخش‌هایی از کاشیکاریهای فیروزه‌ای و گل و بوته بخش رختکن از زمان قاجار باقی مانده، اما بخش‌های داخلی حمام نشان می‌دهد که کاشی‌ها احتمالا اوایل دهه 1360 تعویض شده است.
حوض کوچک پاشویه حمام سال‌هاست تری آب به خود ندیده و سقف بی‌حلب بنا که با نی خیزران و سفال پوشیده شده، سال‌هاست سعی باد و باران را دوام آورده است.
گشتی در حمام، هنوز بقایایی از تاریخ حمام را در مکاتبات اداری نشان می‌دهد. دو عدد دفترچه تلفن رسمی برای سال های 1351 و 1354 که شماره تماس برخی از شخصیت‌های مهم رشت در آن درج شده است. یک نشریه متعلق به وزارت کار و امور اجتماعی با عنوان: «قانون کار» که مرداد ماه سال 1345 چاپ شده است.
براساس مکاتبات رسمی، نام حمام « گرمابه اکبریه» بوده و یک نامه از آقای حج فروش (مالک بعدی) به شهرداری رشت برای آنکه بتواند سرقفلی حمام را از مالک بخرد. و دو فقره واریز نقدی دریافت حق بیمه نقدی در وجه بانک رفاه کارگران که نشان می‌دهد حج فروش مبلغ 10 هزار و 388 ریال و 11 هزار ریال بعنوان کارفرما به شعبه تامین اجتماعی واریز کرده است. و یک فقره فرم اعلام بازرسی سازمان تامین اجتماعی شعبه رشت خطاب به محمد جعفر حج فروش.
در یک مکاتبه دیگر بدون امضا، خطاب به ریاست مسکن و شهرسازی گیلان، ابراهیم حج فروش پیشنهاد اداره مذکور را پذیرفته و آمادگی خود را برای فروش سرقفل گرمابه اکبریه ساغریسازان به مسکن و شهرسازی را اعلام می دارد. و عنوان کرده حاضر است از ارث پدری که دو سهم از هفت سهم از یک دانگ و نیم گرمابه بنام پدر محمد جعفر حج فروش را که فوت کرده به مسکن و شهرسازی بفروش.
و یک نامه رسمی از شریعت پناهی مدیر تامین اجتماعی شعبه رشت به تاریخ 18/2/2536 خطاب به کارآمای یعنی گرمابه اکبریه ساغریسازن که بدهی حق بیمه از فروردین 35 لغایت اسفند 35 و مبلغ تاخیرها را هم به حج فروش اعلام کرده است.
از بخش رختکن پلکان مخروبه‌ای وجود دارد که می‌توان بر بام گنبدی گرمابه رفت. از بالای بام می‌توان محله ساغریسازان را دید که رنگ عوض کرده، سال 1356 با مصوبه دولت مقرر شد هیچگونه ساخت و سازی به سبک جدید در این محله صورت نگیرد و محور ساغریسازان هم سنگ فرش شود. مصوبه‌ای که هیچگاه عملی نشد و حالا سیلاب نوسازی، آپارتمان‌های جدید را به جای خانه‌های سفال‌پوش نشانده است.
سقف رختکن حمام نیز سفال پوش است. از تغییر رنگ برخی از سفال‌ها می‌توان فهمید که سفال سقف مرمت و یا تعویض شده است. آنچه در زیر دامنه سقف خودنمایی می‌کند، کبوترخانه‌ای است که مالک ایجاد کرده و لابه‌لای سقف‌های گنبدی- که مامنی برای رشد گیاهان شده است- کبوترخانه دیگری هم به‌صورت یک سازه چوبی مجزا ساخته شده است.
در انتهای سقف حمام حوضچه مانندی است که پر از ماهیان قرمز است. دلمشغولی حج فروش یا کاسبی عیدانه!
یادم آمد که چند سالی است در دفترچه بودجه شهرداری رشت برای مرمت حمام حاجی از ردیف کدهای بازآفرینی و تملک اعتبار درنظر گرفته می شود. اعتباری که البته هیچگاه از سوی مسکن و شهرسازی برای مرمت و شهرداری در حوزه تملک تخصیص نیافت و در بودجه امسال نیز این کد بودجه حذف و بجایش خرید خانه ابتهاج ردیف دار شده بود!
حالا پس از چند سال وعده مرمت 3 اداره یعنی اداره کل میراث فرهنگی، شهرداری و مسکن و شهرسازی آنچه مشهود است، رخت احیایی است که به قبای گرمابه اکبریه دوخته نشده است.
معاون اداره کل میراث فرهنگی گیلان با اشاره به ویژگی های معماری حمام حاجی می گوید: حمام اکبریه ساغریسازن در تاریخ مهر 1383 با شماره ثبت 11148 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
ولی جهانی با اشاره به آغاز مطالعات طرح مرمت این حمام از سوی میراث فرهنگی می فزاید: سال‌ها قبل سقف حمام فروریخته بود و سازمان میراث فرهنگی توانست با اعتبارات این سازمان، استحکام بخشی بنا را انجام داده و سقف حمام را تعمیر و سفال چینی کند.
وی ادامه می‌دهد: سال گذشته در راستای تداوم مرمت، 18 میلیون تومان بودجه برای مرمت و بهسازی کاشی‌های سردر هزینه شد و امسال نیز 50 میلیون تومان اعتبار از محل اعتبارات بازآفرینی برای این حمام تخصیص یافته است که باید سازمان برنامه و بودجه برای تخصیص آن از اعتبارات مسکن و شهرسازی همکاری کند.
جهانی در پاسخ به این سوال که چرا به وضعیت حمام به‌ویژه در بحث نظافت بر بام رسیدگی صورت نمی‌گیرد، اظهار کرد: این حمام چون ملک خصوصی است، میراث فرهنگی نمیتواند بر نوع کسب و کار داخل فضای حمام دخالت کند. شهرداری رشت می‌تواند در این زمینه ورود نموده و به لحاظ رسیدگی به بهداشت عمومی مانع از گسترش پرنده فروشی در این مکان گردد.
گزارش از مهری شیرمحمدی
نظر شما