آمار صحیح، پلکانی برای توسعه

خبرگزاری شبستان: آمار و برنامه ریزی از مهم ترین اصول تعیین شده برای هر کشوری است که به دنبال پیشرفت و صعود است. لزوم تبیین آمار و برنامه ریزی برای آینده نه تنها در حال حاضر بلکه در صدر اسلام نیز جز اصول اساسی برای پیشبرد اهداف بوده است.
 

امام علی‏علیه السلام در حدیثی بر پایه تاکید بر برنامه ریزی در امور می فرمایند: «قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدِیرِ و مِلاکُهُ حُسنُ التَّدبیرِ» پایداری زندگی به برنامه‏ریزی درست و وسیله رسیدن به آن ، مدیریّت صحیح است. (غررالحکم و دررالکلم ، ح 6807 )
 

رشد و توسعه اقتصادی مبتنی بر برنامه ای است که بر پایه تغییر و تحول در ساختار اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی جامعه ای شکل می گیرد تا زمینه های رشد و پیشرفت در یک کشور شکل بگیرد. یکی از مباحث مهم و تاثیر گذار در حوزه توسعه اقتصادی توجه سیاست گذاران به مبحث آمار و برنامه ریزی است. هرچند فواید و لزوم توجه به آمار و برنامه ریزی بر کسی پوشیده نیست، اما کارشناسان، سیاست گذاران و اقتصاددانان همواره دلایلی برای قبول یا رد برنامه ریزی در مباحث توسعه ارائه می کنند. اما بهتر است ابتدا نگاهی بیندازیم به موضوع آمار در ایران و نحوه بررسی آن.
 

آمار علمی است که بر اساس اطلاعات و داده های به دست آمده از یک جامعه یا نمونه، اعداد و ارقامی به دست آمده و نتایج حاصله از آن عاملی می شود برای طرح ریزی برنامه های آتی در جامعه و استفاده در راستای سیاست گذاری های کلان، تا روند پیشرفت و توسعه یک جامعه در مسیر صحیح خود قرار بگیرد. میزان صحت و درستی آمار به دست آمده از یک جامعه با میزان بازدهی برنامه های طرح ریزی شده نسبت مستقیمی دارد. هر مقدار آمار ارائه شده و بیان شده توسط سازمان های مسئول آمار از صحت بیشتری برخوردار باشد، برنامه ریزی ها ارائه شده و سیاست های اتخاذ شده، نتیجه بهتری را به دنبال خواهد داشت. این نکته ضرورت قرار گیری نام آمار و برنامه ریزی در کنار همدیگر را بیان می دارد.
 

متولیان آمار در ایران سازمان آمار و اطلاعات و بانک مرکزی هستند که وظیفه آمار گیری در حیطه های مختلف را برعهده دارد. سازمان آمار و اطلاعات ایران زیر نظر دولت اداره می شود. یکی از وظایف سازمان های آمار گیری در جوامع مختلف این است که در آمار گیری و ارائه اطلاعات خود استقلال داشته باشند و به دولت ها و سازمان ها و احزاب در جامعه وابسته نباشند تا اعداد و ارقام ارائه شده دستخوش تغییرات جناحی قرار نگیرد. آمار به دست آمده باید بدون دخل وتصرف باشد تا برنامه ریزی های صورت گرفته نتیجه ای صحیح به دنبال داشته باشد.
 

تعاریف ارائه شده در اصول آمارگیری باید ثابت و غیر متغیر باشند. یکی از دلایل استقلال نهادهای آمار این است که تعاریف زیربنایی آمار در برخی موارد دستخوش تغییر می شود. همچنین چند گانگی در منابع آماری باعث می شود آمارهای مختلفی ارائه شود و هر نهاد بر پایه اطلاعات خود یک آمار ارائه کند. این مشکل برنامه ریزی ها را با مشکل روبرو خواهد کرد.
 

مشکلات آمار ارائه شده در جوامع مختلف شکل های نوینی به خود پیدا می کند. در کشوری موجب پیشرفت می شود و در کشوری دیگر مسیر رسیدن به توسعه را طولانی تر می کند. مطالعه در سیر تحول و توسعه کشورهای توسعه یافته به خوبی نشان می دهد یکی از دلایل عمده توسعه کشورها تلاش در دستیابی به آمارهای درست بوده است، درحالی که در کشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته روش های غلط در آمارگیری باعث عدم پاسخگویی برنامه ریزی های صورت گرفته بوده است. به همین دلیل در کشورهای توسعه یافته نظام آماری جوامع جوامع و کیفیت آن یکی از شاخص های توسعه یافتگی و از زیرساخت های توسعه یافتگی به حساب می آید. بر این اساس، آمار و برنامه ریزی دو پدیده همگرا هستند که در تعامل با هم معنا و مفهوم می یابند.
 

برنامه ریزی
مفهوم کلی برنامه ریزی، تلاش جهت تعیین قوانین و مقررات یا مشخص نمودن اصولی جهت اجرای صحیح و منطقی عواملی معین جهت نیل به اهدافی تعیین شده می باشد.
 

برنامه ریزی اقتصادی
مجموعه سیاست گذاری هایی که به صورت آگاهانه و مطالعه شده، در جهت دادن و کنترل نوسان متغیرهای کلان اقتصادی نظیر تولیدملی، پس انداز، سرمایه گذاری، اشتغال، واردات، صادرات و .... جهت دستیابی به اهداف تعیین شده، برنامه ریزی اقتصادی گفته می شود.
 

یک برنامه ریزی اقتصادی مفید، سبب استفاده بهینه از منابع و تخصیص صحیح آنها رسیدن به هدف مطلوب اقتصادی وتوسعه جامعه می شود که این برنامه ریزی می تواند سبب تغییراتی اساسی در سیستم های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شود.
 

انواع برنامه ریزی اقتصادی
الف) برنامه ریزی متمرکز(centerl planning )
برنامه ریزی متمرکز یا مرکزی در کشورهایی ایجاد می شود که مالکیت تمامی ابزار و امکانات تولید و بیشترفعالیت های اقتصادی در اختیار دولت باشد. برنامه ریزی در کشور های سوسیالیستی نظیر چین و شوروی سابق و کشورهای اروپای شرقی ( قبل از تغییرات ) جدیدشان از نوع متمرکز بوده است.
 

ب) برنامه ریزی دموکراتیک ( Democratic planning)
درجوامعی که مالکیت امکانات تولید به طور کامل در اختیار دولت نیست و به صورت مختلط از سمت دولت و بخش خصوصی اداره می شود، برنامه ریزی به صورت غیر متمرکز یا دموکراتیک یا مختلط ارائه می شود. در این جوامع دولت سیاست ها و رئوس برنامه ها را تعیین و بخش خصوصی این سیاست ها را دنبال می کند. در این اقتصاد ها ( به طور مثال کشور فرانسه ) برنامه ریزی به جای کنترل و نظارت واجرای متمرکز، به صورت ارشادی از طریق ایجاد انگیزه های مناسب عمل می کند. در این جوامع رفاه اجتماعی بر رفاه بخش خصوصی اولویت داشته، اما باز بخش خصوصی آزاد است، تا بر اساس حداکثر کردن سود خود بر اساس برنامه عمل نماید.
 

ج) برنامه ریزی ضد ادواری یا ضد سیکلی(Anti cyclical planning)
هدف از ایجاد این برنامه ریزی مقابله با مشکلات ادواری ناشی از نوسانات نرخ رشد مانند افزایش قیمت ها و تورم در زمان رونق و کاهش نرخ بیکاری در زمان رکود می باشد. هدف از ایجاد این برنامه ریزی دخالت در اقتصاد بازار بر اساس سیاست های عمومی جهت برقراری ثبات در اقتصاد توسعه یافته می باشد.
 

د) برنامه ریزی توسعه(Development planning)
هدف از این برنامه ریزی متحول کردن ساختار اقتصادی جهت دستیابی به رشد و توسعه به وسیله دگرگونی های اقتصادی – اجتماعی و به طورکلی دگرگونی در ساختار اقتصاد بیمار جوامع می باشد. این برنامه نیز به نوعی به دنبال کاهش نرخ بهره و کاهش نرخ تورم می باشد.
 

برنامه ریزی توسعه در کشور های در حال توسعه درحال حاضر از حالت جزیی ( برنامه ریزی جهت پروژهای مشخص یا برنامه ریزی در بخشی خاص ) پا را فراتر نهاده و به صورت جامع و کامل ( کلان ) در آمده تا بیشتر عرصه های اقتصادی را در بر گیرد.
 

برنامه ریزی از لحاظ بعد زمانی
از نظر افق زمانی برنامه ریزی به سه دسته کوتاه مدت (یک تا دو ساله)، میان مدت (سه تاهفت ساله)، بلند مدت (ده ،پانزده تا بیست ساله ) تقسیم می شود.
 

چون برنامه ریزی کوتاه مدت نسبتا غیر عملی بوده و برنامه های بلند مدت نیز به دلیل طولانی بودن نتیجه گیری در جلب مشارکت های مردم با مشکلاتی روبرو هستند، به همین علت بیشتر کشورها از برنامه ریزی کوتاه مدت که عملی تر بوده و نتیجه گیری آن نیز سریع تر خواهد بود، استفاده می کنند.
 

مواردی در قبول یا رد برنامه ریزی اقتصادی
کارشناسان، تحلیل گران و سیاست گذاران اقتصادی درقبول یا رد برنامه ریزی اقتصادی نظریاتی را بیان کرده اند که در زیر به برخی از این نظریات اشاره می شود.
 

مهم ترین نظرات در قبول برنامه ریزی عبارتند از:
الف) به دلیل نقص بازار محصول و بازار عوامل تولید در کشور های در حال توسعه، عوامل بازار در تخصیص بهینه منابع به طور صحیح عمل نمی کنند. به همین جهت دخالت دولت در بازار جهت تخصیص صحیص منابع به کمک برنامه ریزی لازم است.
 

ب ) در جریان توسعه امکان اختلاف بین خالص منفعت نهایی اجتماعی (MNSB=Marginal net social benefit) و خالص منفعت نهایی خصوصی (MNPB=Marginal net private benefit) وجود دارد، که بخش خصوصی توجه زیادی به این اختلاف که به آن خالص صرفه های اجتماعی گویند ، ندارد . پس به کمک یک برنامه ریزی مناسب و کارا می توان مانع از ایجاد این اختلاف یا باعث از بین رفتن آن شوند .
 

ج ) سرمایه گذاری بخش خصوصی به طور معمول در جهاتی است که بازدهی سود آن در کوتاه مدت حداکثر شود ، که امکان دارد صنعت خصوصی ایجاد شده کارایی لازم را در بلند مدت نداشته باشد، که این مشکل به کمک برنامه ریزی آینده نگرانه قابل مرتفع شدن می باشد.
 

د ) دستیابی به رشد اقتصادی به کمک عوامل بازار می تواند طولانی باشد، جهت نیل به نرخ رشد اقتصادی در زمانی کوتاه تر نیاز به یک برنامه ریزی مدون جهت شتاب بخشیدن به قطار توسعه ، ضروری به نظر می رسد.
 

ه ) لازمه دستیابی رشد اقتصادی، تغییر و تحولات در ساختارهای اجتماعی ،فرهنگی و اقتصادی می باشد و ممکن است تغییر در یک مورد باعث شود تا زمان رسیدن به توسعه به تاخیر بیفتد. به همین علت ایجاد برنامه ریزی جهت ایجاد اصلاحات در زمینه های مختلف به صورت هماهنگ لازم است.
 

در مقابل موارد قبول برنامه ریزی نظراتی نیز وجوب ایجاد برنامه ریزی را رد می کنند.
الف ) اگر گفته می شود بازار نیروها و عوامل تولید دچار نقص هستند، بهتر است به جای ارائه برنامه ریزی در جهت رفع نقایص آن گام بردارند تا مسیر توسعه سریع تر انجام پذیرد.
 

ب ) بهترین راه برای از بین بردن اختلاف میان خالص منفعت نهایی اجتماعی و خالص منفعت نهایی خصوصی برقراری مالیات یا اعطای یارانه بر کالاها یا دادن اطلاعات به تولید کنندگان است.
 

ج ) همانطور که در تعریف برنامه ریزی گفته شد، برنامه ریزی نیازمند داشتن حجم وسیعی از اطلاعات درباره متغیرهای کلان اقتصادی می باشد که در کشورهای کمتر توسعه یافته کمبود اطلاعات و عدم آمار دقیق مشکلی اساسی در این مسیر می باشد، همچنین لازمه تدوین و اجرای یک برنامه ریزی معین وجود نیروی کار ماهر و آموزش دیده می باشد که در کشورهای کمتر توسعه یافته به دلیل عدم داشتن چنین نیروهایی ممکن است برنامه ریزی اقتصادی ناکارآمدی تهیه و در اجرای آن نیز با مشکل مواجه خواهند شد.
 

د) هزینه تدوین برنامه در کشورهای کمتر توسعه یافته نسبتا بالا می باشد، که هزینه تدوین و اجرای برنامه باعث افزایش هزینه های دولت می شود. همچنین باعث افزایش هزینه واقعی تولید در این کشورها نسبت به قیمت های جهانی خواهد شد.
 

ه) همچنین لزوم ایجاد تغییرات در ساختارهای فرهنگی- اجتماعی نیازمند پذیرش تغییرات توسط افراد جامعه می باشد. در صورت عدم پذیرش این اصلاحات هزینه های تعیین و اجرای برنامه تلف خواهدشد.
 

روش های برنامه ریزی اقتصادی
یکی از مهم ترین روش ها جهت تخصیص بهینه منابع که توسط سیاست گذاران و برنامه ریزان ارائه می شود، جدول داده - ستانده می باشد. جدول داده- ستانده ویژگی های منحصر به فرد ساختار یک نظام اقتصادی را بیان می کند.
 

جدول داده - ستانده فعالیت های اقتصادی هر کشور را به چند فعالیت اصلی تقسیم می کند، که هر کدام از این فعالیت ها به نوبه خود شامل فعالیت های دیگر نیز می باشد. این فعالیت ها بر تولید محصول خود نیازمند دیگری نیز هستند . هر صنعت محصول خود را به عنوان کالای واسطه ای به صنعت دیگر می فروشد. جدول داده - ستانده چارچوب مناسبی برای اندازه گیری بین داده ها و ستانده های جاری بین بخش های مختلف یک اقتصاد است. از این جدول در کشورهای با برمانه ریزی متمرکز استفاده می شود.
 

روش دوم، روش برنامه ریزی الگوی رشد کلی است. این الگو کل اقتصاد را بر حسب دسته محدودی از متغیرهای اقتصادی که در تعیین نرخ رشد تولید ملی نقش اساسی دارند را در بر می گیرد.
 

روش سوم برنامه ریزی روش ارزشیابی پروژه و تحلیل هزینه منفعت اجتماعی است. اگر چه بیشتر موسسات برنامه ریزی در کشورهای کمتر توسعه یافته از روش های قبلی استفاده می کنند، ولی غالب تصمیم گیری های عملی با توجه به محدودیت مبالغ سرمایه گذاری دولتی بر اساس روش تحلیلی مبتنی بر اقتصاد خرد به نام ارزشیابی پروژه انجام می پذیرد.
 

البته این سه روش با پیوندی نظری و عملی با یکدیگر در ارتباطند. چون الگوی رشد کلی تعیین کننده استراتژی کلان رشد، تحلیل داده - ستانده تضمین کننده عدم تناقض درونی مجموعه هدف های سنجش و ارزشیابی پروژه نیز بیانگر کارایی برنامه ریزی طرح های خاص در داخل هربخش می باشد.
 

نتیجه گیری
به طور کلی هدف نهایی برنامه ریزی افزایش منظم و متعادل سطح زندگی مردم و برآوردن نیازهای اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی جامعه به طور نسبتا متوازن می باشد و دستیابی به این هدف علاوه بر برنامه ریزی مناسب نیازمند افراد کاردان، برنامه ریز، آماردان، دقیق و مجرب می باشد، تا با تعیین دقیق اهداف، زمینه را به طور مناسب جهت نیل به این اهداف به کمک دولت، نهادهاو بخش خصوصی و مردم جامعه آماده سازد.
 

با توجه به موارد گفته شده در نکات بالا ارائه آمارهای صحیح و مبتنی بر روش‌های علمی از اهمیت بسیاری در در برنامه ریزی و توسعه پایدار کشور برخوردار است. در این مورد لزوم اقدامات بجا و متناسب از سوی متولیان سازمان های آماری کشور لازم و ضروری به نظر می آید تا فرآیند تولید آمار و اطلاعات در کشور با نگرشی جهانی و توسعه گرا، افق توسعه کشور را روشن جلوه دهد.

منابع و ماخذ:
روزبهان ، محمود ؛ 1388 ؛ مبانی توسعه اقتصادی ؛ چاپ سیزدهم ؛ انتشارات تابان
طاهری ، شهنام ؛ 1376 ؛ توسعه اقتصادی و برنامه ریزی ؛ چاپ اول ؛ انتشارات آروین
گریفین ، کیت ؛ 1382؛ راهبردهای توسعه اقتصادی ؛ حسین راغفر ، محمد حسین هاشمی ؛ نشر نی