تمهیدات اثری عارفانه در تشریح نظام هستی( بخش اول)

خبرگزاری شبستان، فاطمه فرامرزی: در باب سیر و سلوک عارفان، کتب و روایات متعددی وجود دارد و بسیاری بودند که تالیفات متعددی را در راستای شرح عرفان و اسلام ناب به قلم نگارش در آورده و سعی داشته اند تا عنصر وجودی هستی را در قالبی عرفانی اسلامی به بهترین نحو برای تشنگان حقیقت جویی و کمال بیان کنند، اما شاید معدود آثاری را بیابیم که به خوبی توانسته باشد این مقصود راانجام داده باشند چراکه معمولا تالیفات، شخصیت محور بوده و به ندرت می توان اثری را یافت که ویژگی و بیان حال عارف را با فلسفه هستی توأمان کرده باشد.
به عنوان نمونه کتاب تذکره الاولیا اثر ارزشمند عطار نیشابوری که در آن شرح حال بسیاری از دلدادگان حق تعالی نسبتا به تفصیل آمده و مولف به شیوه ای هنرمندانه مسائل پیرامون زندگی مردان خدا را بیان کرده است و به نوعی می توان آن را شخصیت محور به حساب آورد؛ اما کتابی مانند «تمهیدات» تالیف «ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی بن الحسن بن علی میانجی همدانی» ملقب به عین القضات همدانی، اثری است که به حق می توان آن را یگانه تالیفی به حساب آورد که توانسته است به شیوه ای متفاوت مسائل و اصول دین، اقوال صوفیان، عرفان، اسلام و قرآن را در قالب نثری روان و زیبا ارائه کند.
عین القضات که از شاگردان بی واسطه خیام نیشابوری و محمدغزالی و با واسطه احمدغزالی است آثاری گرانمایه در فلسفه و عرفان اسلامی به زبان های فارسی و عربی دارد که از مهم ترین آنها علاوه بر تمهیدات، میتوان به «رساله یزدان شناخت» و «زبده الحقایق» اشاره کرد.

شرح حال و زندگی ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی بن الحسن بن علی میانجی همدانی

در این مجال نگاهی بر زندگی کوتاه و البته پربار ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی بن الحسن بن علی میانجی همدانی ملقب به عین القضات داریم.
عین القضات در واپسین سال های قرن پنجم هجری در همدان به دنیا آمد. نیاکان او از اهالی میانه بودند؛ به این جهت او را «میانجی» و به سبب موطنش «همدانی» می خوانند. اصل خانواده عین القضات ازمیانه آذربایجان بوده است. پدر و پدربزرگ او از قضات همدان بودند، هر دوی اینان نیز در همان شهر به قتل رسیدند.
از دوران طفولیت عین القضات اطلاعاتی چندان در دسترس نیست، اما شکوفایی نبوغ فوق العاده اش از همان دوران نوجوانی بر همگان آشکار و اورا شهره خاص و عام کرد. وی در سن 14 سالگی رساله ای به نام «غایت البحث عن معنی البحث» نگاشت. این رساله بیانگر آن است که مسئله وحی، رسالت و شعور نبوی از اهم مسائل مورد توجه او بوده است.
بی پروایی عین القضات در بیان آرا و نظراتش چون حلاج، وی را به مقام شهادت نائل گردنید، هرچند که او همواره این سرنوشت را برای خودپیش بینی می کرد و البته چنین فرجامی رانیز از خداوند میخواست. بنابرآنچه گفته شد افکار و اندیشه های صوفیانه عین القضات و قدم در راه عرفان نظری نهادن سبب تنگ شدن عرصه بر او شد، او خود در این باره می گوید: «مصطلحات صوفیه دلیل کفر و الحاد من نیست و مرد عاقل منصف، سزاوار است که چون این سخنان را بشنود به معانی آن مراجعه کند و حکم بر زندقه و الحاد گوینده آنها، پیش از استفسار مراد وی، عملی دور از بینایی و دانایی است».
وی در عنفوان جوانی رخت ازجهان بر بست، چنانچه خود خواسته بود به دار آویخته شد و سپس در بوریایی به نفت آغشته، سوزانده شد و اینچنین عین القضات همدانی را که خاکسترش بر دوش باد، سراسر همدان را پیمود از گوری که خود در تأویلش نوشته بود: «یا باغی از باغ های بهشت است و یا گودالی از گودال های دوزخ»؛ بی نصیب گذاشتند.
عین القضات در این باره می گوید:
ما مرگ و شهادت از خدا خواسته ایم وان هم به سه چیز کم بها خواسته ایم
گر دوست چنین کند که ما خواسته ایم ما آتش و نفت و بوریا خواسته ایم

«تمهیدات» اثر ماندگار عین القضات همدانی

دغدغه عین القضات در کتاب «تمهیدات» به اعتقاد بسیاری از صاحبان اندیشه، بیان فلسفی وجود عالم و مخلوقات در گستره ای عرفانی است که در این سیر از آیات قرآن و روایات بهره جسته و به نوعی شور عارفانه خویش را با آن آمیخته است، در واقع اگر تمهیدات نبود، به جرات می توان گفت که نام و اقوال بسیاری از صوفیان ناشناخته می ماند، از این حیث کتاب مذکور از آثار مهم عرفان اسلامی و ایرانی پیش از ابن عربی به شمار می رود که بیش از هشتصد سال مورد مطالعه اهل تصوف در ایران و هند و دیگر نواحی جنوب آسیا بوده است.

اصل در بیان جهان، عشق، عرفان و خوشناسی

«تمهیدات»  از فصل هایی به نام «تمه» تشکیل شده است.به بیان دیگر هر فصل یا هر تمه ای به بیان موضوعی از موضاعت عرفانی که نسبت میان انسان یا خود و انسان با جهان و انسان با خدا است می پردازد. تمه اصل اول این کتاب به «فرق علم مکتسب با علم لدنی»، تمه اصل دوم به «شرط های سالک در راه خدا»، تمه اصل سوم به «آدمیان بر سه گونه فطرت آفریده شده اند»، تمه اصل چهارم به «خود را بشناس تا خدا را بشناسی»، تمه اصل خامس به «شرح ارکان پنج گانه اسلام»، تمه اصل ششم به «حقیقت و حالات عشق»، تمه اصل هفتم به «حقیقت روح و دل»، تمه اصل هشتم به «اسرار قرآن و حکمت خلقت انسان»، تمه اصل نهم به «بیان حقیقت ایمان و کفر» ونهایتا تمه اصل دهم بر «اصل حقیقت و آسمان و زمین نور محمد(ص) و ابلیس آمد» اختصاص دارد.

سرفصل های این اثر نشان دهنده تحلیل موشکافانه عین القضات از ابعاد مختلف عالم به حساب می آید، به نحوی که در سطور نخستین فصل اول چنین بیان می کند: «بدانکه در حق صورت بینان و ظاهر جویان با مصطفی-صلعم- خطاب این آمد: «وتراهم یَنظُرون إِلَیْک وَ هُمْ لایُبصِرون». ای عزیز میگویم: مگر این آیت در قرآن نخواندهای و یا نشنیدهای که «قُد جاءَکم مِنَ اللّهِ نورٌ و کتابٌ مُبین»؟ محمد را نور می خواند و قرآن را که کلام خداست نور میخواند که «واتّبعوا النورَ الذی اُنْزل مَعَه». تو از قرآن حروف سیاهی میبینی بر کاغذ سفید، بدانکه کاغذ و مداد و سطرها نور نیستند، پس «القرآنُ کلامُ اللّهِ غیرُ مخلوق» کدامست؟
خلق از محمد صورتی و تنی و شخصی دیدند، و بشر و بشریَّتی به بینندگان مینمودند که «قُلْ إِنما أنا بَشرٌ مِثلُکم یوحی إِلی» تا ایشان درین مقام گفتند که «وقالوا مالِهذا الرسولِ یأکُل الطعامَ و یمشی فی الأَسواق». اما او را با اهل بصیرت و حقیقت نمودند تا بجان و دل، حقیقت او بدیدند. بعضی گفتند: «اللهُمّ اجعَلْنا من اُمةِ محمد»، بعضی گفتند: «اللهم لاتَحْرِمنا من صحبة محمد» و قومی گفتند: «اللهم ارزُقْنا شفاعةَ محمد». اگر در این حالت و درین مقام ولایت او را بشر خوانند و یاوی را بشر دانند، کافر شوند. بر خوان: «و قالوا أَبشَرٌ یهدوننا فکَفَروا» تاوی بیان کرد که «لَسْتُ کأحدِکم».
آنچنان که در نمونه فوق از تمه فصل اول کتاب، آمده است، عین القضات به اصل دریافت و درک انسان و باطن اش اشاره کرده است که همانا این مسئله میزان قوت و ضعف اندیشه آدمی را تعیین می کند.
این مسئله را در بخش های دیگر کتاب و در سرفصل های دیگربه شکلی متفاوت و درهر فصل با مطالبی تازه می یابیم و شاید اگربگوییم که عین القضات در کتاب تمهیدات سعی برتشریح اثر باطن انسان بر سیر و سلوک خداوند داشته است، سخنی گزاف بر زبان نرانده باشیم. او همچنین در کتاب تمهیدات هر مرحله از سلوک عارف را تشریح می کند و آنچه در تفسیر و تبیین وی بیش از هر عاملی خودنمایی می کند، شور وپویایی متن است، به نوعی گویی نویسنده اث،قدم به قدم با نوشتن این اثر با عارف پیش می رود و حالات روحی راتجربه کرده و آن را به خواننده القا می کند.همچنین سخن گفتن از دین مبین اسلام، در گستره ای عرفانی با بهره جستن از روایات و آیات حاکی از تعلیمی نوین در قالب کتابی عرفانی از اسلام ناب است که به در بیانی شیوا در کتاب تمهیدات وجود دارد.
ادامه دارد...

پایان پیام/