خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: به مناسبت فرا رسیدن دهه فجر و ۴۰ سالگی انقلاب اسلامی و به منظور بررسی اخلاق سیاسی در بستر این نهضت بزرگ قرن، با حجت الاسلام «سید کاظم سیدباقری» عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت وگویی داشته ایم که در ادامه مشروح آن تقدیم حضورتان می شود:
اخلاق سیاسی در انقلاب اسلامی و جمهوری برخاسته از آن چه تعریف و اهمیتی دارد؟
یکی از اهداف کلان و قطعی و حتمی انبیای الهی و به ویژه پیامبر گرامی اسلام(ص)، اخلاق و پایبندی به آن و فراگیرسازی این مهم در جامعه اسلامی است، پیامبر(ص) فرمود: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» (به‌راستی که من مبعوث شدم تا شرافت‌های اخلاقی را کامل و تمام کنم).
با توجه به این امر، اخلاق در اندیشه دینی ما از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و باید عرصه های مختلف و متفاوتی از آن مورد توجه قرار گیرد. در این میان یکی از مهمترین انواع این اخلاق مربوط به عرصه سیاسی است، چراکه دامنه گسترده ای دارد و حوزه های مختلفی از جامعه را در خود جای می دهد.
قرآن کریم به تاکید، بحث خود را بر سازندگی اخلاقی و تهذیب نفس و افزایش ضریب نفوذ ارزش های الهی در جامعه می‌گذارد و هدف بعثت پیامبران را پاک ساختن جامعه و تعلیم و تربیت آن نام می‌برد، آن سان که در دعای حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع)، پس از بنای خانۀ کعبه چنین آمده است که: «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِکَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ يُزَکِّيهِمْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزيزُ الْحَکيمُ؛ پروردگارا ، در میان آنان ، فرستاده‌ای از خودشان برانگیز ، تا آیات تو را بر آنان بخواند ، و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و پاکیزه شان کند ، زیرا که تو خود ، شکست ناپذیر حکیمی».
همچنین جایگاه بلند پیامبر اسلام (ص) نیز به دلیل اخلاق نیک و برتر است: «واِنَّكَ لَعَلى خُلُق عَظيم» و در سوره مبارکه شمس پس از ۱۱ سوگند پیاپی، بر پاکی جان تاکید می‌گردد: «قَدْ افْلَحَ مَنْ زَكَّيها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّيها».
یعنی اخلاق از اولین توصیه ها و بدیهیات اسلام است؟
بله؛ در اندیشۀ اسلامی هماره بر اخلاق نیک، پافشاری و مردم به آن ترغیب شده اند، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در بیانی، محبوب ترین افراد نزد خداوند را خوش اخلاق ترین آنان معرفی می‌کند: «اَحَبُّکُمْ اِلَى اللّه اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقا» و در بیانی دیگر، امیرالمومنین امام علی(ع) فرمود: «حُسْنُ الْخُلْقِ رَأْسُ کُلِّ بِرٍّ؛ خوش اخلاقی، بنیاد همۀ خوبی‌ها است».
به تعبیر دیگر از آنجا که اخلاق سیاسی با قدرت و با همه عرصه های حاکمیت و زندگی عمومی و حتی شاید خصوصی زندگی مردم مرتبط است، لذا پردازش به ساحت های آن مهم است و بایسته است که به آن بپردازیم.
انقلاب و نظام چقدر در تحقق و عملیاتی کردن اخلاق سیاسی توفیق داشته اند؟
واقعیت آن است که با همه تلاشی که پس از انقلاب اسلامی، انجام شد، به آن نقطه مطلوب نرسیده ایم یعنی دانش اخلاق سیاسی، دارای کاستی های متعدد و گوناگونی است، آن چنان که در عرصه عمل و اجرای آن نیز با مشکلات متعددی مواجه بوده ایم، انبوه بداخلاقی هایی که در جامعه اتفاق می افتد حکایت از این امر دارد.
به تعبیر دیگر، پیش از انقلاب، اخلاق بیشتر وارد عرصه خصوصی و مربوط به زندگی فردی و شخصی مردم می شد اما پس از انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی، اخلاق وارد عرصه سیاسی و اجتماعی شد و در نتیجه مولفه هایی نظیر اخلاق شهروندان، اخلاق فرمانروایان و اخلاق کارگزاران مورد بررسی قرار گرفت؛ با این وجود نمی توانیم بگوییم که دانش اخلاق سیاسی در این مدت شکل گرفته است.
به تعبیر دیگر اخلاق سیاسی با آنکه در گذشته تمدن اسلامی، مهم بوده و کتاب های بسیاری مانند «نصحیۀ الملوک»، «سیاست نامه» و «پندنامه»ها در باب اندرز و نصیحت به پادشاهان نوشته شده، اما با این وجود هرگز این قالب ها به صورت دانش سیاسی در نیامده اند.
در نتیجه معتقدم امروزه از یک سو باید تلاش کنیم که اخلاق سیاسی را تبدیل به یک دانش کنیم و عرصه ها و حوزه های دانشی و گرایشی آن را مورد کاوش قرار دهیم و مهمتر از آن باید از درون کوشش کنیم که همه امور و کنش ها و واکنش های شهروندان و کارگزاران، به عرصه اخلاق وارد شود و پس از آن، آموزه ها و دستورهای دانش اخلاق، به سوی رفتار و کنش های سیاسی جامعه جریان یابد.
بعد از انقلاب اسلامی با همه تلاش هایی که شده است و با آنکه رهبران و کارگزاران برجسته نظام، غالبا دارای روحیه اخلاقی بودند اما در سطح بعدی یعنی در سطوح میانی و پایین دستی و حتی در جامعه شاهدیم که در عرصه اخلاق سیاسی و عمل به آموزه ها و دستورهای اخلاقی اسلامی کاستی ها و چالش های فراوانی وجود دارد.
مصادیقی از این کاستی ها را بیان کنید.
برای مثال نوع برخوردها میان کارگزاران و یا گاه رفتاری که کارگزاران حکومت اسلامی با مردم دارند از جمله این موارد است. فسادها، اختلاس ها، رشوه ها و بداخلاقی های سیاسی، مطبوعاتی، رسانه ای، که گاه در انتخابات ظهور و بروز بیشتری دارد، نشان می دهد که ما تا رسیدن به نقطه مطلوب، راه طولانی در پیش داریم.
راه حل برون رفت از این مشکلات چیست؟
باید به یک نگاه واقع بینانه برسیم و همه مسایل و عرصه ها و ساحت های مثبت و منفی یک مساله را در نظر بگیریم. آنچه که اشاره داشتم در واقع فاصله بسیار دارد با آن جامعه آرمانی و مطلوبی که اخلاق سیاسی اسلام طراحی می کند اما این به معنای آن نیست که کارگزاران و مردم، فرمانروایان و فرمانبران هیچ التزامی به اخلاق سیاسی نداشته اند، به هر صورت در موارد متعددی از التزام مسئولان و کارگزاران نظام به آموزه های اخلاقی و دستورهای دینی وجود دارد که در واقع از آن نگاه انسانگرای سکولارِ فایده محور و سودانگار فاصله گرفته اند.
زمانی که به خوبی موضوع را بررسی می کنیم، در می یابیم که بر اساس اندیشه دینی ما، قدرت برای قدرت نیست بلکه قدرت برای اخلاق است. برای آن است که حدود الهی و ارزش های دینی و اسلامی در جامعه پیاده شود. بسیاری از شهیدان بزرگوار و برخی کارگزاران در سطوح عالی و حتی پایین دست، همواره این سخن شهید بهشتی را در اعمال خود نهادینه کردند که «ما شیفتگان خدمتیم نه تشنگان قدرت».
بنابر این، اولاً تا رسیدن به نقطه مطلوب در اخلاق سیاسی فاصله بسیار داریم، ثانیاً نسبت به قبل از پیروزی انقلاب، مدیران ارشد و برجسته جمهوری اسلامی و حتی بسیاری از مدیران میانی و سطوح پایین به دستورهای اخلاقی التزام داشته و آنها را رعایت می کنند و سوماً، این به معنای آن نیست که حکم کلی صادر شود که بگویم همگان این امر را رعایت کردند و به دستورت اخلاقی اسلامی التزام داشتند.
لذا با این نگرش واقع بینانه امروز بیش از هر زمان باید تلاش کنیم تا دستورات اخلاقی در روابط میان کارگزاران و مردم نهادینه شود و این کلام حضرت رسول(ص) را به یاد آوریم که فرمود: خداوند سبحان اخلاق را وسیله پیوند میان خود و بندگانش قرار داد. پس برای شما کافی است که هر یک از شما به اخلاقی نیک، چنگ زنید تا شما را به خداوند وصل کند.
لذا باید برای رسیدن به آن نقطه تلاش های بیشتری شود و حتی شاید گاهی لازم باشد که برخی دستورهای اخلاقی که با حقوق شهروندان ارتباط مستقیم دارد، وارد قانون شود و افراد اگر به آن التزام نداشتند و به آن عمل نکردند در مقابل آن بی اخلاقی ها پاسخگو باشند.
برای مثال، امروزه در اخلاق پزشکی، برخی مسایل هست که تبدیل به قانون شده است، این مسایل مربوط به اخلاق است اما به پزشک گفته می شود که اگر شما فلان کار را انجام ندادید و مسئولان متوجه شدند که شما فلان کار غیراخلاقی را انجام دادید، مجازات می شوید، با آن که امر اخلاقی است، اما مجازات دارد. در اخلاق پژوهش هم این مطلب مطرح است.
و نتیجه بحث؟
پیامبران الهی به تعبیر قرآن آمدند که غل و زنجیرها را از پای آدمی باز کنند، «وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتي کانَتْ عَلَيْهِمْ» و بزرگترین غل و زنجیر در یک جامعه، بی اخلاقی و بداخلاقی است و بزرگ ترین جلوه آن در عرصه سیاسی است.
امروز بیش از هر زمان دیگر باید تلاش کنیم که اخلاق و آموزه های اخلاق سیاسی در جامعه فراگیر شود.
نظر شما