به دنبال جای پای پیامبر (ص) در گذر از خیابان های مدینه تا مسجدالنبی(ص)

خبرگزاری شبستان: مسجد النبی که در قسمت شرقى مدینه بنا شده در واقع پس از مسجد الحرام، شریف ترین و مشهورترین مسجد در تاریخ اسلام است. مسجد النبی یا حرم محمد بن عبدالله، همچنین مسجد نَبوی یا مسجد پیغمبر، مسجد تاریخی مدینه است که در خاور شهر مدینه بنا شده‌ است. این مسجد را پیامبر اسلام در سال نخست هجری و در نخستین روزهای ورود به مدینه به دست خود و به همراهی مهاجرین و انصار ساخت. همان طور که گفتیم پیش از آن در قبا نیز مسجدی به دست آن حضرت و اصحاب بزرگشان ساخته شده بود که این اقدام نشان از اهمیت مسجد در اسلام دارد و مهم تر این که آرامگاه پیامبر اسلام، که در منزل او واقع بود نیز پس از توسعه مسجد در آن قرار گرفت.

مدینه شهر پیامبر(ص) است، شهری که حضرت محمد«ص» موسس آن است، شهر مهاجر و انصار، شهر اوس و خزرج، شهر بدر و احد و احزاب، شهر مسجد النبی، شهر بقیع، ‌شهر فاطمه(س)، شهر بنی هاشم شهری که با نزول قرآن احیاء و محل رفت وآمد فرشتگان شد، شهر گسترش دین و دینداری.

باید تمام سعی و کوشش خود را مبذول داشت و بی خیال از زرق و برق در و دیوارها، بناها، خیابان ها، سنگ فرش ها، هتل ها و بازار هایی که تا نزدیک مسجد النبی(ص) نفوذ کرده اند به دنبال جای پای پیامبر (ص) و علی (ع) و فاطمه (س) و اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و آثار باقیمانده از آنان گشت و هر گوشه را جستجو کرد.

مومنان با صدای دلنشین اذانی که از گلدسته های مسجد النبی به گوش می رسد، سر از پا نمی شناسند و ‌دل به هوای رسول الله بی قرار بی قرار می شوند و در همراهی با زائرانی که برای نماز گروه گروه به سمت مسجد روانه می شوند. زائران خود را چون قطره، همراه با دریای جمعیتی می کنند که برای نماز داخل مسجد می شوند و آرام آرام می گذرند تا جایی برای نشستن در میان این اقیانوس موحد که در انتظار آغاز نماز ایستاده اند، بیابند.

چنــــان صـــفوف نمازگزاران در هم فشرده اند که پیدا کردن جای خالی بسیار سخت است و این صحنه در هر روز پنج بار تکرار می شود .

بعد از پایان هر نماز از فرصت های به دست آمده استفاده می کنم تا به نوبت در مکان های با فضیلت مسجد که بعدها به آنها اشاره خواهم کرد چند رکعت نماز بخوانم و مسجد النبی و فضای زیبا و معنوی آن ، بهترین فرصت است تا بعد از هر نماز و یا قبل از آن دل به تلاوت آیات قرآن سپرد.

سیل جمعیتی که هر وعده برای نماز وارد مسجد و یا از آن خارج می شوند، تماشایی است . کسانی که برای نماز جماعت وارد مسجد می شوند،‌ با توجه به فاصله زمانی نماز ها با یکدیگر معمولا بعد از نماز صبح و ظهر و عصر مسجد را ترک می کنند ولی بعد از نماز مغرب ، تا زمان عشاء در مسجد می مانند و نماز مستحبی و یا قرآن می خوانند.

تاریخچه ساخت مسجد النبی(ص)
پس از پایان بنای مسجد قبا رسول خدا (ص) و مهاجران مکی در میان استقبال پرشور انصار و یثربیان راهی مدینه شدند. همهٔ قبایل مسلمان‌شدهٔ یثرب و پیرامونش، ضمن خوش‌آمدگویی به پیامبر، از او می‌خواستند تا در خانه و قبیله و منازلشان نشست کند، ولی پیامبر ضمن اظهار مهر به لطف شیفتگان راه و رسمش، انتخاب محل سکونت را به قضای الاهی سپرده‌ بود. ستور (مرکب)، کنار خانهٔ ابوایوب انصاری زانو زد و محمد آن‌جا سکنا گزید و گفت:«رَبِّ اَنزلنی مُنزَلاً مُبارَکاً، وَاَنتَ خَیرُالمُنزلینَ» یعنی «پروردگارم! در فرودگاهی خجسته فرودم آور، و تو بهترین فرودآورندگانی.»(1)

زمین مسجد النبى از آنِ دو یتیم به نام های سهیل و سهم بود که در آن جا خرما خشک مى‏کردند. رسول خدا (ص) آن زمین را به مبلغ ده دینار از ولىّ دو طفل خرید تا در آن جا خانه و مسجدش را بنا نهد. مساحت این زمین در آن روز حدود 2071 متر مربع بوده که صحن آن را با ریگ سیاه فرش کردند و دیوارها را با خشت و گل بالا بردند.

پس از تغییر سوی قبله از بیت‌المقدس (شمال مسجد) به کعبه (جنوب مسجد)، پیامبر دربِ گشوده در دیوار جنوبی را مسدود کرد و درب دیگری گشود که شاید به گفتهٔ حافظ محمد بن محمود بن نجار با واقعیت مطابق باشد که درب در دیوار شمالی و روبه‌روی دربی بوده‌است که پس از تغییر قبله بسته شده‌بود.(2)

بیهقی از عباده روایت می‌کند که: « انصار مالی را گرد آورده به حضور پیامبر آوردند و پیش ‌نهادند که مسجد را بازساخته و بیارایند، و گفتند تا کَی باید زیر این سقف که پوشال خرما است، نماز بگزاریم؟». پیامبر فرمود: «سقف مسجد برادرم موسی نیز همچنین بود و من از روشش برنمی‌گردم».(3)

بنای این مسجد ترکیب و شکل نخستش را تا 7 سال نگه داشت و در این روزگار تغییری نکرد. در سال هفتم هجری پس از فتح دژهای خیبر به دست مسلمانان، سوی مدینه بازگشتند و کم کم ضرورت توسعهٔ مسجد به‌خاطر افزایش روزانهٔ جمعیت مسلمانان، در نظر پیغمبر و اصحابش آمد. به گفتهٔ جعفر محمد صادق در کتاب اخبار الهجره، رزین و... پیامبر مسجد را از درازا و پهنا چنان فراخ کرد که چون مربعی 100× 100 ارشی (ذرعی) درآمد. با توجه به برابری نسبی اَرَش با متر، مساحت مسجد در سال هفتم می‌بایست 2433 متر مربع شده‌باشد و این متراژ عینی از بنای مسجد، طبق معیارهای نقشه‌ای که کارشناسان ترک در اواخر سدهٔ ششم خورشیدی که 2475 متر مربع ارایه داده‌اند، مطابقت محاسباتی دارد.

مسجد النبی(ص) در زمان عمر خطاب
عمر با توجه به فراوانی و انبوهی مسلمانان در مسجد النبی و نبود جای کافی برای برگزاری فرایض و اعتکاف و نیایش و زیارت، تصمیم گرفت تعدادی از خانه‌های اطراف مسجد را برای توسعهٔ مسجد ویران کند.

خلیفهٔ دوم اهل سنت برای اجرای نقشه، لازم دید که خانهٔ عباسِ عبدالمطلب را خراب کرده به مسجد اضافه نماید، ولی عباس راضی به فروش یا بخششش نشد و این مسئله باعث درگیری میان آن دو شد. پس از این که ابی بن کعب در حکمیتش حق را به عباس بن عبدالمطلب داد، وی گفت «اکنون که فرمان خدا روشن شد خانه‌ام را به مسلمانان می‌بخشم.» در هر صورت، خلیفهٔ دوم اهل سنت پس از دست‌یابی به خانهٔ عباس و خریداری بخشی ازخانهٔ جعفرِ ابوطالب برادر علی مسجد را گسترد.

پس از انجام این گسترش، در قرارگرفتن درب‌های بزرگ مسجد تغییراتی حاصل شد به جز درب‌های دیرینهٔ عاتکه، جبرئیل و شامی. دو درب دیگر هم بدان افزود و مسجد شش ‌دربه شد:

1. درب مروان در دیوار باختری، که به «باب السلام» مشهور است. دوباره روبه‌روی همان جهتی که پیش‌تر بوده، جلوتر کشیده شد.
2. درب عاتکه در دیوار خاوری که «باب الرحمة» نامیده می شود. علت نامگذاری آن به رحمت برگرفته از حدیث رسول خداست که به درخواست شخصی که از این در وارد شده بود از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز نیز طبق درخواست همان شخص تقاضای قطع باران شد. ( 4 )
3. درب جبرئیل در دیوار شرقی مسجد، همچنان باقی ماند. زیرا در آن سمت، توسعه یا تغییراتی صورت نپذیرفت.
4. درب زنان (نساء) ته شمالی دیوار خاوری مسجد بنا گشت که به اختلاف، آن را از ساخته‌های خلیفهٔ دوم اهل سنت گفته‌اند.
5. دو درب در دیوار شمالی یا سویهٔ شامی مسجد

در توسعه های جدید نیز ده ها در به مسجد افزوده شده است.
پس از کشته شدن عمر، او را در کنار قبر محمد و ابوبکر به خاک سپردند. امروزه نیز قبر این سه هنوز در آن‌جاست.

مسجدالنبی(ص) در زمان عثمانِ عفان
افزایش روزافزون جمعیت مسلمانان در شهر مدینه و مهاجرت قبایل مسلمان سوی مدینه، فراخ‌سازی مسجد را ضروری کرده‌بود. بنای مسجد در زمان خلیفهٰ سوم اهل سنت فرسوده و دیوارها و ستون‌هایش رو به پوسیدگی نهاد. در سال 24 ه.ق برابر 23/24 خ که شورای شش‌نفره عمر عثمان را به خلافت رساند، مردم مدینه دربارهٔ کمی جا در مسجد گفت‌وگو کردند و خواستار گسترش آن شدند؛ او نیز پس از رای‌زنی با رای‌وران، پذیرفت.

عثمان ساختمان مسجد را تغییر داد و به مساحتش اضافه کرد، دیوارهایش را با سنگ‌های نقش‌و‌نگاردار و ستون‌هایش را با سنگ‌های تراشیده و نگاشته بازساخت، و سقف را با چوب ساج ترمیم کرد. اساساً عثمان بنای مسجد النبی را از آن حالت نخستین و سادگی و بی‌آرایگی بیرون آورد. ساختمان دیرین مسجد از بن برچیده و بنای تازه ای جای‌گزینش گردید.

مسجدالنبی(ص) در زمان عمرِ عبدالعزیز
در سال 86 قمری ولیدِ عبدالملک به خلافت رسید و عمر بن عبدالعزیز را به فرمانداری مکه و مدینه گماشت. و بودجهٔ کلانی را در اختیارش گذاشت تا زمین و خانه‌هایی را که از بهر توسعه و نوسازی مسجد باید بدان پیوندد بخرد. محمد بن جریر طبری در ذیل سخن از حوادث سال هشتادوهشتم می‌گوید: «درهمین سال ولید عبدالملک بگفت تا مسجد پیغمبر خدا ویران کنند و خانهٔ همسران پیغمبر را نیز ویران کنند و در مسجد بیندازند».(5)

عمر عبدالعزیز طول مسجدالنبی را 200 ذراع و عرض آن را از قسمت جنوبی 200 ذراع و از قسمت شمالی به 180 ذراع رسانید، یعنی سرجمع آن‌چه پس از توسعهٔ عثمان به مسجدالنبی افزوده عبارت است از ضلع جنوبی خاور به باختر مسجد، حدود پنجاه ارش، و بَرِ شمالی‌اش حدود چهل ارش و درازای مسجد از قبله به شام (جنوب به شمال) حدود چهل ارش. مساحت کل مسجد در زمان عمر بن عبدالعزیز روی‌هم حدود شش‌هزارو چهارصد و چهل متر مربع بوده‌ است.
 

چهل کارگر رومی با یکصدهزار مثقال طلا، چندین بار کاشی‌های رنگارنگ، قندیل‌های درزنجیر زرین‌کشیده، بازسازی را به دوش داشتند و عمر عبدالعزیز در طول کار از پاداش و خلعت بی‌بهرهٔشان نمی‌گذاشت. ستون‌های سنگی تراشیده با روکش‌های فلزی، دیوارهای بلند و گچ‌کاری‌شده و کاشی‌کاری آن‌ها و برپایی دیواربست‌ها، نگارگری سقف و زیورآرایی‌اش به چوب ساج و جای‌گزینی بنای استواری سنگی به‌جای خانه‌های گلی پیغمبر(ص) و… چنان مسجدی بنا نهاده شد که تا آن هنگام بنایی همانند آن در جزیره عرب نبود. این بازسازی‌ها و نوسازی‌ها به گفتهٔ محمدِ جریر طبری، ابن زباله و ابن نجار از سال 88 تا 91 ه. ق برابر 85 تا 89 ه. خ به درازا کشید.(6)

نخستین‌بار آیات قرآن بر کاشی‌ها و دیوارهای مسجدالنبی نوشته شد. ابن نجار تصریح کرده‌است که کل سوره‌های والشمس تا ناس را بر دیوارهای مسجد نگاشتند و چهار گلدسته در چهار گوشهٔ مسجد کردند که به گفتهٔ ابن زباله و دیگر مستندات، بزرگ‌ترین آنها 60 ارش درازا داشت و کوچک ترینشان منارهٔ باختری شامی بود.(7)

حدود مسجد مدینه النبی(ص)
مورخان مدینه عموماً با توجه به حدیث پسر عمر که گفته‌ است: «مسجدالنبی پس از توسعه در زمان خلیفهٔ دوم، درازایش از قبله به شام، 140 ارش (ذراع) و از شرق به غرب 120 ارش بوده‌است.» چنین نتیجه گرفته‌اند که عمر حدوداً به سمت جنوبی مسجد 20 ارش افزوده و به سمت شامی یا شمالی مسجد 40 ارش. چون قسمت خاوری دیوار مسجد، حجره‌های همسران قرار داشته، عمر در آن‌جا تصرف و تغیری به‌وجود نیاورد، پس مجموع کل مساحت توسعه‌یافته، حدود 1216 مترمربع بوده‌است و این مساحت بر اساس ذرع ید با آن‌چه را که مهندسان با متراژ بنای فعلی جهت تعیین حدود مسجد در زمان خلیفه دوم ارائه داده اند، یعنی 1100 مترمربع چندان اختلافی ندارد و می توان آن مستندات تاریخی را درست دانست.

مکان های مسجدالنبی
صُفّه‏
در داخل مسجد النبى صفه یا ایوانچه مانندى آماده ساخته بودند که مهاجران بى‏سر پناه در آن جا به سر مى‏بردند. اینان همان دسته از مسلمانان‏اند که به «اصحاب صُفه» معروف گشتند. پیش از آن که قبله از بیت المقدس به طرف کعبه تغییر کند محراب رسول خدا (ص) در ناحیه شمال مسجد بود. پس از تغییر قبله به دستور پیامبر، آن قسمت را مسقف کردند و آن مکانى براى استراحت و سکونت مسلمانان مهاجر و بى پناه گردید که در توسعه مسجد در سال هفتم هجرى داخل مسجد قرار گرفت. آن چه امروزه به صفه معروف است، روزگارى «دکة الاغوات» و جایگاه خواجه‏‌هاى حرم بوده که وظیفه‏ حراست و خدمتگزارى حرم را به عهده داشته‏اند.

روضه شریفه
روضه شریفه قسمتی از مسجد النبی(ص) است که در ناحیه جنوب شرقی قرار دارد. حدود روضه 330 متر است و طول آن 22 متر و عرض آن 15 متر است و در محدوده آن سه مکان مقدس دیگر با نام های مرقد مطهر پیامبر، منبر و محراب نیز وجود دارد.

1. مرقد مطهر رسول خدا
یکی از بهترین نقاط مسجد، مدفن رسول خداست. در کناره شرقی مسجد، پیامبر حجره هایی برای زندگی همسران خود ساخته بود که تا قریب نود سال پس از رحلت آن حضرت برپا بود. مورخان نوشته اند رسول خدا در حجره ای که وفات یافت دفن شد. ( 8 )
2. منبر
در روایات آمده است که پیامبر در آغاز با تکیه بر درخت خرما خطبه می خواند. یکی از اصحاب پیشنهاد ساختن منبری را داد که رسول خدا روی آن بنشیند تا هم مردم او را ببینند و هم آن حضرت از ایستادن خسته نشود. منبری که در حال حاضر وجود دارد در سمت غربى محراب مسجد قرار گرفته که سلطان مراد عثمانی آن را در محرم‏ سال 998 هجرى به مسجد هدیه کرده است. این منبر دارای دوازده پله است که یک اثر ارزشمند هنری می باشد.(9)
3. محراب
محراب جایگاه نماز پیامبر بوده است که در جریان توسعه مسجد در زمان ولیدبن عبدالملک اموی، در محل نماز پیامبر ساخته شد.
توضیح:
به جز محراب اصلی، دو محراب دیگر هم در سمت قبله مسجد با عنوان های محراب عثمانی در دیوار جنوبی مسجد و محراب سلیمانی در سمت مغرب محراب پیامبر قرار دارد. به علاوه در انتهای دیوار شمالی ضریح پیامبر، « محراب تهجد» قرار دارد که رسول خدا در برخی شب ها نماز شب را در آن جا اقامه می کردند. (10)

ستون های مسجدالنبی(ص)
ستون‏هاى مسجد النبی‏ ستون‏هایى است که هر یک نامى خاص دارد. هشت ستون از زمان پیامبر (ص) هنوز در مسجد باقى است که با رنگ سفید مشخص شده‏اند و عبارتند از:
1. ستون حنانه: ستونی است که پیامبر در هنگام خواندن خطبه بر آن تکیه مى‏کرد و پس از آن که براى آن حضرت منبرى ساختند از آن ستون ناله‏اى برخاست و به‏ همین دلیل به آن ستون «حنّانه» مى‏گفتند.
2. ستون توبه: آن را ستون « ابولبابه» نیز مى‏نامند. پس از شکست بنوقریظه ابولبابه به خاطر گناهى که مرتکب شد، مورد بى توجهى پیامبر (ص) و یاران آن حضرت قرار گرفت و سرانجام خود را به ستون مسجد بست تا آن که آیه‏اى در پذیرفته شدن توبه او به رسول خدا (ص) نازل شد.
3. ستون مَحرَس: در کنار این ستون، على (ع) مى‏ایستاد و از رسول خدا(ص) محافظت مى‏کرد. این ستون را به نام « استوانه على (ع)» نیز مى‏شناسند؛ زیرا جایگاه نماز آن حضرت بوده است.
4. ستون وُفُود: در کنار این ستون، رسول اللَّه (ص) با سران قبایل و هیأت‏هاى نمایندگى و سیاسى دیدار می کردند و آنان را به حضور مى‏پذیرفتند.
5. ستون سریر: رسول خدا (ص) در کنار این ستون تختى از شاخه‏هاى خرما مى‏گذاشت و شب بر روى آن استراحت مى‏کرد.
6. ستون مربعه القبر (مقام‏ جبرئیل امین) : این ستون چسبیده به ضلع شمالی ضریح مطهر است و در خانه حضرت فاطمه از آن جا گشوده می شده است. این همان دری است که به روایت ابن عباس، حضرت محمد هر روز پنج بار در وقت نمازهای پنج گانه به مدت نه ماه کنار آن می ایستاد و می گفت: السلامُ علیکم و رحمه اللهِ وَ برکاتُهُ انما یُریدُ الله لیذهبَ عنکمُ الرجسَ اهلَ البیتِ و یطهرَ کُم تَطهیراً.(11)
زمانى که مسجد النبى ساخته شد، سه در براى ورود و خروج مردم ساختند، برخى از اصحاب نیز در حاشیه مسجد خانه ساخته و درى به درون مسجد باز کردند. در سال سوم هجرت، قبل از غزوه احد، به دستور پیامبر (ص) همه درهاى خانه‏ها به جز در خانه على (ع) به مسجد بسته شد.

خانه/ مرقد حضرت فاطمه
خانه حضرت فاطمه که در سمت شمال مرقد منور پیامبر اکرم و متصل به ضریح مقدس است از همان صدر اسلام و در زمان پیغمبر باقی مانده و به مرور زمان ساخته شده و تغییر پیدا کرده است. بنا بر قولی حضرت فاطمه(س) در منزل خودش به خاک سپرده شد. طبق روایات متعدد مستند و مورد اعتمادی که از ائمه معصومین در مورد محل دفن حضرت زهرا در منابع شیعه نقل شده، آن حضرت در داخل خانه خودش در کنار مسجد که در جوار خانه رسول خدا قرار داشت دفن شده شده است.(12)

در روایتی از امام صادق آمده است که از حضرت سوال شد:
اَلصلاهٌ فی بَیتِ فاطمهٌ مَثل الصلاهٍ فِی الروضَه؟ قالَ: وَ افضلِ.
« آیا نماز خواندن در خانه فاطمه مانند نمازخواندن در روضه است؟ حضرت فرمود: بلکه افضل است.» (13)
خواندن نماز، دعا، قرآن و توسل به آن حضرت نیز در مرقد حضرت فاطمه توصیه بسیار می شود.

درهای مسجدالنبی
تعداد درهاى مسجد در امتداد زمان تغییراتى یافته است. مشهورترین آن ها عبارتند از:
1. باب الرحمه
2. باب جبرئیل
3. باب السلام
4. باب النساء
مسجد النبى هم اکنون 7 در دارد. در توسعه زمان ولید بن عبدالملک بر چهار گوشه مسجد النبى چهار مناره ساخته شد، پس از آن مناره دیگرى نیز ساخته شد که مناره اصلى مسجد عبارت بود ازمناره‏هاى سلیمانیه، مجیدیه که در دو سوى ضلع شمالى قرار داشت و مناره‏هاى قایتباى و باب السلام که در دو سوى ضلع جنوب شرقى و ضلع غربى مسجد واقع بود.
در افزوده‏هاى جدید مسجد، 6 مناره دیگر ساخته شده و بدین ترتیب مجموع آنها به 10 عدد مى‏رسد.

منابع:
1. سوره مومنون. آیه 19.
2. حافظ محمد بن محمود بن نجار، اخبار مدینه الرسول، ص 69.
3. ابوبکر احمد بیهقی، دلائل النبوة، جلد1، ص158.
4. سامعی، احمد، راهنمای زائران مکه و مدینه، ص275.
5. محمدبن جریر طبری، تاریخ الرسول و الملوک، ج 9، ص 3815.
6. همان، ص 3816.
7. همان، ص 3818.
8. سامعی، احمد، راهنمای زائران مکه و مدینه، ص 268.
9. همان، ص269.
10. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 222.
11. سوره احزاب/ آیه 33.
12. نجفی، محمد صادق، مدفن حضرت زهرا از دیدگاه روایات، میقات شماره 7، ص 94.
13. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، به نقل از کافی، ج 4، ص 556.
پایان پیام/