خاطرات تاریخی میدان ارگ اراک/شاهکار دیگری از معماری ایرانی

خبرگزاری شبستان/ اراک: ارگ انسان را به یاد تاریخ و تمدن و مقاومت می اندازد، میدانی به نام پر مسمای ارگ در کلانشهر اراک از قدیمی ترین های این شهر است که به تازگی ثبت ملی شده است.

این میدان دوران و جریانات گذشته های دور را بخود دیده است و اگر زبان داشت برایمان تعریف می کرد از روزگاری که به خود دیده و مردمانی که در این شهر آمد و شد داشتند، خوبی ها و بدی ها، زشتی ها و زیبایی ها روزگاری که مردمانی برای ورد به شهر وارد این میدان می شدند و از این دروازه عبور می کردند.

وارد میدان ارگ که می شوی با نگاهی گذرا به اطراف میدان مبهوت معماری زیبای حجره ها و سر درها و دیوارهای می شویم که به زیبایی طراحی شده اند و نشان از فرهنگ و آداب و رسوم مردم این منطقه و معماری زیبای معماران زبر دست استان مرکزی و ایران اسلامی دارد.

شگفتزده از گل های و طرح های روی دیوار که معمار زبر دست با امکانات و تجهیزات کم آن زمان توانسته چنان طرح  نقشی زیبا را بیافریند به راستی که نگهداری از این آثار با ارزش بسیار مهم و با اهمیت است و باید بیش از پیش به آنها توجه شود.

میدان ارگ میدانی بیضی شکل است که در وسط میدان حوضچه هایی زیبا با درختان و فضای سبزی که گویا برای استراحت مسافران بوده و اطراف آن شاهد وجود حمام، برج شیشه که امروز بر اثر تخریب دیگر اثری از آن نیست و مسجدی که با مناره های بلند در این میدان خودنمایی می کند.

در محدوده گوشه جنوب غربی میدان، حمام و بنای رختشویخانه قرار داشته که این دو بنا نیز در راستای توسعه و ایجاد بناهای نوساز از بین رفته اند. خوشبختانه فضاهای واقع در شمال میدان بهتر حفظ شده اند. در این جبهه مدرسه سهام الملک بیات، عمارت بلدیه عراق، حمام چاله، دالان درازه و چند خانه مسکونی قدیمی واقع اند. 

حمام ارگ اراک خود شاهکار دیگری از معماری ایرانی است که در میدان ارگ وجود داشته و امروز به همت میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده است.

دروازه ارگ اراک، یکی از چهار دوازه و مهم‌ترین دروازه ارگ سلطنتی اراک بود. این دروازه رو به میدان ارگ در تقاطع گذر شمالی بازار این شهر قرار داشت.

مسجد و مدرسه علمیه آقاضیاءالدین واقع در میدان ارگ

بخش عمده از نمای جنوبی میدان ارگ را  نمای شمالی مسجد- مدرسه آقا ضیاء الدین تشکیل می داده است. این مسجد در سال 1287ه.ق توسط ملک التجار تبریزی برای آقا ضیاءالدین عراقی پیش نماز مسجد یاد شده در جنوب میدان ارگ ساخته شد.

هرچند بخشی از این میدان در راستای عریض شدن خیابان حصار (پاسداران) در سال 1312 همزمان با دوره پهلوی اول از بین رفت و نمای جنوبی میدان ارگ تا حدودی مخدوش گردید ودرهمین جبهه حمام و عمارتی مسکونی وجود داشته که در حدود 30سال پیش به نیت نوسازی از میان رفته اند.  

مدرسه آقا ضیاءالدین از جمله بناهای قدیمی شهر اراک و سومین مدرسه این شهر محسوب می‌شود این مدرسه که در دوره قاجار یکی از پررونق‌ترین مراکز فراگیری علوم دینی در غرب ایران محسوب می‌شده، دارای صحنی وسیع و حجره‌های متعددی بوده که مختص اقامت و تحصیل طلاب ساخته شده است و کاشیکاری‌های متعددی در بدنه و سقف آن به کار رفته است.

برج شیشه و ارگ حکومتی اراک

ارگ حکومتی اراک یکی از بناهای تاریخی شهر اراک است که در سال ۱۲۳۱ هجری قمری ساخته شد. ارگ حکومتی در اصل مرکز حکومتی شهر نهادهای حکومتی و محل سکونت حاکم و دیوانیان شهر بود.

امروزه از ارگ حکومتی جز قسمتی از بنای منزل سپهدار چیزی باقی نمانده است. این مجموعه به مباشرت یوسف خان گرجی و همزمان با احداث نخستین پایه‌های شهر اراک در زمان فتحعلی شاه ساخته شد.

برج شیشه، به صورت دوازده ترکی متشکل از سه طبقه جدا از هم تشکیل شده بود. دو طبقه بالای برج دارای تزئینات کاشی کاری و آجری و کف برج به صورت بیضی شکل ساده شده که قطر بزرگ آن ۱۲ متر و قطر کوچک آن ۸ متر بوده‌است.

این برج به دلیل وجود تزئینات کاشی معقلی با طرح‌های لوزی شکل که در طوق آن وجود داشته‌است، در هنگام تابش آفتاب از دور درخشندگی خاصی داشت، بنابراین به برج شیشه معروف شد.

مجموعه ارگ به سبب اهمیت تاریخی و فرهنگی، توسط سازمان میراث فرهنگی در سال ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۱۰۷۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

میدان ارگ قدیمترین میدان شهر اراک  و یکی از  قدیمترین پدیده های معماری  این شهر بحساب می آید که با توجه به جایگاه تاریخی، معماری، اجتماعی و تاریخ شفاهی شهر حائز اهمیت است.

این میدان شاهد حضور مشروطه خواهان و تجمعات ملی شدن صنعت نفت بوده است و بعد از آن نیز شاهد انقلاب و حضور نیروهای حکومت شاهنشاهی به مسجد میدان ارگ هجوم می آورند ومانع از برگزاری نماز جماعت می شدند.

میدان ارگ اراک ثبت ملی شد

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی با اشاره به اینکه این میدان  علی رغم گذشت زمان و تغییر نام شهر سلطان آباد به اراک و توسعه و تحول شهری، کاربری اولیه خود را  به عنوان یکی از میادین اصلی شهر حفظ کرده و در پیوند با بافت و بازار تاریخی به عنوان شالوده اصلی بافت قدیم شهر قرار گرفته، افزود: این بنای تاریخی باعث انسجام بافت شده و ارزشهای تاریخی و فرهنگی آنرا دو چندان ساخته است.

علیرضا ایزدی افزود: میدان ارگ به عنوان قدیمترین میدان شهر، مرکزی برای تجمع های مردمی و انجام فعالیت های سیاسی بحساب می آمده است.

وی ادامه داد: بر اساس شواهد تاریخی تجمع مشروطه خواهان سلطان آبادی در دوره مظفر الدین شاه قاجار در این میدان صورت گرفته است و همچنین در دوره پهلوی نیز اجتماعاتی از جمله تجمع مردم اراک در ارتباط با ملی شدن صنعت نفت در این میدان به وقوع پیوسته است.

این مقام مسئول اضافه کرد: محدثات مهم آموزشی و مدیریتی همانند تاسیس دومین مدرسه مدرن، پس از دبیرستان صمصامی، ساختمان اولین بلدیه (شهرداری)، وجود سه باب حمام  و مدرسه مسجد آقا ضیاء الدین واقع در لبه های این میدان و همچنین از آنجا دسترسی آسان به دروازه طرف شمال قلعه عراق، بنام دروازه راهزان، دال بر اهمیت میدان است که در نتیجه یادمانها و تجربیات و خاطرات فراوان تاریخی اراک را در خود حفظ کرده است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی اضافه کرد:قدیمترین سندی که در آن میدان ارگ به عنوان یکی از عناصر معماری در قلعه  سلطان آباد نشان داده شده نقشه ای  است که هیات روسی اواسط دوره قاجار و در سال 1851میلادی از این شهر تهیه کرده و این میدان را با ابعادی کوچکتر از ابعاد امروزی حد فاصل ارگ حکومتی و بازار نمایش داده است.

ایزدی گفت: بعد از این نقشه تا سال 1335 که اولین عکس های هوائی از  شهرهای ایران تهیه شد، سندی دیگر که  ابعاد میدان و کیفیت و حجم فضاهای پیرامون آنرا نشان دهد تاکنون بدست نیامده است و منابع و متون دوره قاجار علی رغم اشارات متعدد به ارگ حاکمیتی و تمام عناصر تشکیل دهنده آن، سخنی از میدان ارگ و توسعه و تحولات آن به میان نیاورده اند.

وی با اشاره به ثبت ملی میدان ارگ اراک گفت: ثبت این میدان در فهرست آثار ملی کشور از طرف کارشناسان معاونت میراث فرهنگی اداره کل استان به نیت جلوگیری از اقدامات آسیب رسان و احتمال دخل و تصرف در میدان و عناصر تاریخی پیرامون آن پیگیری شده تا در آینده با جذب اعتبارات ملی و استانی شاهد مرمت و زنده سازی کاربری های فراموش شده آن باشیم.