خبرگزاری شبستان: ارتباطات سنتی در جهانی که دهکده‌ای بزرگ دیده می‌شود، مسئله‌ای است که با وجود بسط همه صور رسانه‌ای جدید اهمیت خود را از دست نداده است. رسانه‌ها نسبت به گذشته متفاوت شده‌اند. فراگیر هستند و همه صورت‌های رسانه‌ای بر یک بستر، یعنی شبکه جهانی اینترنت، قابل عرضه هستند. با وجود این تفاوت‌ها، هنوز ارتباطات سنتی مورد توجه است. هرچند رسانه‌های جدید در همه دوره‌ها حامل پیام‌های ارتباطات سنتی بوده‌اند، اما هیچگاه جدای از سنت‌ها موفق نبوده‌اند.
در ساختار ارتباطی اسلام، مسجد از ابتدا اهمیتی ویژه داشت. پیامبر اسلام(ص) در نخستین محلی که در مدینه فرود آمدند، مسجدی بنا کردند و برای مسلمانان مسجد از ابتدا اهمیتی ویژه یافت. مسجد پیامبر(ص)، نه تنها محلی برای عبادت بود، بلکه در حقیقت حلقه اتصالی بود میان اعضای جامعه مسلمانان و کانونی برای رفع و حل چالش‌های بیرونی و تعارض‌های درونی. وقتی مهاجرین از مکه رسیدند، در سکوهای همان مسجد سکونت گزیدند و خلاصه مهمترین مرکز اجتماعی فرهنگی و رسانه‌ای اسلام شد.
اهمیت این نهاد به حدی است که در رساله یکی از محققین با عنوان «منبر یک رسانه اجتماعی در اسلام» آن را «کانون امت اسلامی» نامید. در واقع مسجد معادل مناسبی به لحاظ مذهبی برای کلیسا نیست و از یک مکان مذهبی صرف فراتر است.
مسجد فضاهای ارتباطی مختلفی را ایجاد می‌کند نخست اینکه فضایی ارتباطی و گفت‌وگویی میان شرکت‌کنندگان در مراسم آیینی فراهم می‌آورد و کارگشایی اجتماعی از درون همین فضا شکل می‌گیرد. در وقف نامه مسجد قندی تهران، به عنوان یکی از مساجد قدیمی تهران آمده است که از محل موقوفات حاشیه‌ای مسجد مبلغی به صورت روزانه برای اطعام و کمک به در راه‌ماندگان و افراد فقیر اختصاص یابد. در حیاط بیرونی مسجد دو اتاق وقف مسافران شده بود و استفاده از آب انبار مسجد برای مردم فقیر محلی مجاز دانسته شده است. این رویه همه جا بوده است. امام مسجد همواره محل رجوع مردم محلی برای حل مشکلات و ریش سفیدی بود. مسجد علاوه بر نقش معنوی، برای نیازهای دنیای مومنان نیز برنامه داشت و عملا مهمترین نهاد مدنی جامعه به شمار می‌رفت.
همراه مسجد، منبر همیشه مورد توجه بوده و هست
علاوه بر این همراه مسجد، منبر همیشه مورد توجه قرار گرفته است و آن را یک نظام تشکیلات یافته ارتباطی در اسلام نامیده‌اند. وعظ و خطابه از ابتدا با مسجد همراه بود. سخنرانی درباره مسایل روز جامعه و البته صحبت درباره مسایل مذهبی و دینی رکن جدانشدنی منبر در تمام دوران تاریخ اسلام بوده است. در دوران معاصر ایران، از مشروطه به این سو، منبر همیشه نقش خاصی در رویدادهای مهم اجتماعی ایفا کرده است.
استقلال نظام اقتصادی مساجد از حکومت‌ها سبب می‌شد، وعاظ با تکیه بر جهت‌گیری‌های سیاسی مراجع تقلید و روحانیون ذی‌نفوذ رسانه منبر را مستقل از آفات قدرتمندان نگاه دارند. به همین دلیل هم جمال‌الدین واعظ به یکی از چهره‌های کلیدی در رویدادهای منجر به امضای فرمان مشروطیت تبدیل می‌شود. این نفوذ به قدری است که محمدعلی‌شاه، شاه دشمن مشروطه، دو تن از معروف‌ترین واعظان تهران را به قتل می‌رساند. استفاده از این رسانه البته محدود به مشروطه‌خواهان نبود و مانند همه اعصار پیش از آن منبرهای ضدمشروطه و در حمایت از استبداد نیز، هرچند در شماری کمتر، بودند.
انقلاب اسلامی ایران، مهترین نمونه اهمیت و اثرگذاری مسجد و منبر بود. در حالیکه تبلیغات رسمی دستگاه‌های فرهنگی دوره پهلوی بر ترویج گفتمان‌هایی غیردینی تاکید داشتند و رادیو تلویزیون ملی ایران در میان همتایان خود از امکانات و توانمندی‌های قابل توجهی برخوردار بود، نظام ارتباطات سنتی به بقا و توانمندسازی دوباره گفتمان دین‌باور کمک شایانی کرد. خطیبان و وعاظ مردمی، واسطه‌ای برای انتقال پیام‌های انقلابیون برای مردم شدند و سخنرانی‌های امام خمینی(ره) در ایران و پس از تبعید و سایر چهره‌های برجسته و اثرگذار انقلاب در قالب ضبط شده برروی نوار کاست، اعلامیه‌های تکثیرشده با دستگاه استنسیل که هردو دستگاه مهمترین ابزارهای نشر در دوران خود بودند، توزیع شد.
مسجدهای تهران، پاتوق نیروهای انقلابی
ارتباطات سنتی برای چیرگی بر موانع سیاسی از ابزارهای نوین استفاده کرد. گستردگی این ابزارها در نهایت نیز به ارتباطات سنتی کمک کرد، زیرا منبرهای چهره‌های انقلابی از شماری محدود فراتر رفت. بارها شنیده شده و هر محفلی را به پایگاهی برای انقلاب و هر دستگاه پخش صوتی را به صورت بالقوه به رسانه انقلاب تبدیل کرد.
اعلامیه‌ها، دیوارنویسی‌ها و نوارهای کاست همگی ادامه دهنده منبرهای علما و سخنرانی‌های چهره‌های انقلابی شدند. در همان دوران شماری از مسجدهای تهران پاتوق نیروهای انقلابی شدند. مسجد هدایت(آیت‌الله طالقانی)، مسجد و کانون توحید، حسینیه ارشاد، مسجد قبا(شهید مفتح)، مسجد الجواد(استاد مطهری)، مسجد لرزاده(حجت‌الاسلام امامی کاشانی، استاد مطهری) و مسجد جاوید از جمله این مسجدها بودند.
منبرهای مسجدها و در حقیقت منبری‌های هر مسجد در اینکه مورد توجه مردم انقلابی باشد، اثرگذار بودند. اِوزرت راجرز محقق برجسته علوم ارتباطات در کتابش با عنوان تکنولوپی ارتباطات: رسانه‌های جدید در جامعه، درباره انقلاب ایران می‌گوید که رسانه‌های کوچک در خدمت انقلابی بزرگ قرار گرفتند.
راجرز می‌گوید که شاه با وجود توانایی‌اش در حوزه رسانه و داشتن رادیو، تلویزیون و مطبوعات نتوانست در برابر شبکه ارتباطات سنتی تاب بیاورد: «در برابر رژیم شاه یک شبکه غیررسمی سازمان‌دهی شده با حدود 200هزار نفر رهبر مذهبی و 90هزار مسجد وجود داشت و ... علی‌رغم تبعید امام خمینی به خارج از کشور، وی همواره با روحانیون محلی و در نتیجه با مردم در تماس بود.» راجرز در نهایت می‌گوید درسی که کشورهای جهان سوم باید از انقلاب ایران بگیرند این است که اهمیت بیشتری به کانال‌های میان‌فردی و رسانه‌های کوچک بدهند.
منبر و مسجد مهمترین نمود ارتباطات سنتی در ایران
در مجموع منبر و مسجد مهمترین نمودهای ارتباطات سنتی در ایران بوده‌اند. نقش مسجدها و منبری‌ها علاوه بر نقش‌های مذهبی، نقش‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بوده است. مسجد مانند تعریفی که در صدر اسلام از آن وجود داشت، نهادی مدنی و در درون جامعه بوده است و به لحاظ ارتباطی واسطه‌ای بوده است برای برقرار ارتباط میان مردم، حل مشکلات روزمره و اندیشیدن تدبیر برای مسایل جامعه و در نهایت گرفتن راهبردهایی برای زندگی اجتماعی.
پایان پیام/
نظر شما