خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: چند دهه ای می شود که بشر به طور نسبی از دنیای صحبت های چهره به چهره خداحافظی کرده و بیشتر ترجیح می دهد امورات خود را در انواع و اقسام شبکه های مجازی بگذارند تا اینکه وقتش را به خانواده و دوستانش اختصاص داده و ساعتی را با آنان سپری کند؛ در واقع ارتباطات و تکنولوژی در کنارِ اینکه بسیاری از امور را تسهیل کردند اما مانعی برای ارتباطات بشری شده اند.
شاید تا دیروز کسی فکر نمی کرد که حضور برخی افراد در فضای مجازی سبب جدایی ها، اختلافات، سوءتعبیرها و در پاره از موارد کلاهبرداری ها شود؛ یک علت شاید این باشد که همواره بر اساس سنتی نانوشته در کشورما قبل از آنکه یک تکنولوژی به بازار وارد شود، فرهنگ استفاده صحیح از آن جا نمی افتد، به هر صورت اتفاقاتی نظیر آنچه که ذکر شد به وقوع پیوسته و می پیوندد و شاهد بروز انواع و اقسام بی اخلاقی ها هستیم.
اهمیت موضوع از این نظر دوچندان می شود که ما در کشوری اسلامی زندگی می کنیم که نظام حاکم بر آن و نیز فرهنگ مردمش از آموزه ها و فقه اسلام ریشه گرفته است، طبیعتاً هر شخصی حتی اگر اندک اعتقادی به آداب دینی داشته باشد، سعی می کند که حتی در فضای مجازی اصولی را رعایت کرده و به معنای واقعی کلمه مسلمان باشد و آنچنان که خود را مکلف به امور دینی در دنیای واقعی می داند، در دنیای مجازی نیز به همان اندازه خود را مسئول بداند.
در راستای بررسی این مباحث و به ویژه ضرورت استخراج و عرضه فقه فضای مجازی با تنی چند از کارشناسان به گفت و گو پرداخته ایم که در ادامه حاصل آن تقدیم حضورتان می شود:
حجت الاسلام «سید محمود مرتضوی هشترودی» با اشاره به اهمیت استخراج، عرضه و تبیین فقه فضای مجازی، اظهار کرد: برای آنکه به لزوم فقه مجازی پی ببریم، نخست باید تعریفی از فضای مجازی و فقه داشته باشیم. فقه یعنی راه و روش زندگی کردن قبل از تولد تا بعد از مرگ. به بیان دیگر گستره فقه برای یک انسان از قبل از تولد تا بعد از مرگش را در بر می گیرد.
دبیر انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه قم در ادامه گفت: فقه به تنهایی شامل سه بخش می شود: فقه اکبر که در اصطلاح به آن کلام و عقاید می گوییم، فقه اوسط که به آن علم اخلاق عملی و نظری می گوییم و دیگری فقه اصغر است که به آن مسایل عملیه می گوییم، اما عنوان کلی «فقه» را بر همان فقه اصغر بار می کنند که رساله عملیه نیز بر همان اساس نوشته می شود.
این پژوهشگر اضافه کرد: اگر بخواهیم نسبت به مسائلی نظیر فضای مجازی، رسانه، علوم اینترنتی و نظیر آن فعالیتی داشته باشیم که البته باید هم داشته باشیم، با توجه به اینکه فقه، منشور زندگی است لذا وجوب ورود آن به مسایل فضای مجازی از این جا حاصل می شود، پس باید مساله شناسی و موضوع شناسی کرده و به تناسب موضوعات به تدریج مسایل و احکام استخراج شود.
مرتضوی هشترودی با بیان اینکه فضای مجازی را نباید دست کم گرفت و این محیط صرفاً مجازی نیست، گفت: بلکه اتفاقا فضای واقعی است و اصطلاحا به آن مجاز می گویند، فضایی که در طول 24 ساعت افراد در آن حضور دارند و نقل و انتقالات و معاملات و مسایل کوچک و بزرگ در آن اتفاق می افتد، مَجاز نیست، مَجاز به معنای چیزی است که وجود نداشته باشد و در عالم ذهن و توهم و خیال باشد، و این در حالی است که این فضا حقیقت است.
وی با بیان اینکه خدایی که در فضای مجازی است همان خدایی است که در حقیقت هم هست، افزود: اگر در فضای مجازی مساله ای را به دروغ به دیگری نسبت دهم همان بحث تهمت می شود، یا اگر به دروغ نشر دهیم می شود نشر اکاذیب؛ در عالم حقیقت این سخن پراکنی ها و نشر اکاذیب محدود می شد اما در فضایی به نام فضای مجازی گستره وسیع است در نتیجه نیاز است تا فقیه با توجه به این فضا حکم جامعی را بر این مسایل بنویسد.
همچنین «سید علیرضا آل داود» با بیان اینکه متاسفانه هنوز رساله فقه فضای مجازی نداریم، اظهار کرد: با وجود اینکه سال های متمادی از ورود اینترنت به کشور گذشته بحث بسیار مهم فقه فضای مجازی در کشور بسیار مغفول مانده در حالی که آموختن احکام شرعی فقه فضای مجازی واجب و ضروری است.
این مدرس سواد رسانه ای ادامه داد: یکی از مشکلات جدی امروز فضای مجازی که بی اخلاقی و انواع منکرات در آن به وفور دیده می شود، عدم رعایت احکام فقهی واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح است در حالی که اگر این احکام رعایت شود به ارتقای اخلاق و نائل شدن به جامعه مدنی و تمدن اسلامی در این فضا منجر می شود.
وی تصریح کرد: به عنوان مثال اگر به کسی یا افرادی در فضای مجازی تهمت زده شود، یا در این فضا پشت سر کسی غیبت شود و یا افراد مرتکب انجام سایر گناهان کبیره شوند وظیفه سایر مخاطبان در این فضا است که نهی از منکر کرده و واجب است در چنین شرایطی از فردی که حقش تضییع شده دفاع نمایند و آبرویش را حفظ کنند.
پژوهشگر رسانه با بیان اینکه متاسفانه به دلیل عدم وجود فقه فضای مجازی و کمکاری نهادهای متولی در این زمینه ما با مشکلات بسیاری روبرو شده ایم، ابراز کرد: استفاده صحیح از فضای مجازی مشروط به دو قید سالم بودن و استفاده به میزان مورد نیاز است اما در فضای امروزی کشور به دلیل فقر سواد رسانه ای، مسئولان و مردم به این دو اصل طلائی توجه ویژه نمی کنند.
آل داود با تاکید بر اینکه در جهان امروز ما با مباحث مهم جمع آوری بیگ دیتا(داده های انبوه) و دیتا ماینینگ(داده کاوی و پردازش اطلاعات) روبرو هستیم، ابراز کرد: طبق آیات قرآن و مباحث فقهی، باز کردن راه هر نوع تسلط کفار بر مسلمین حرام شمرده شده است و متاسفانه امروز با سرقت اطلاعات از مردم مسلمان ما توسط پیام رسان ها نظیر تلگرام با فیلترشکن هایش و منصوبینش و شبکه های اجتماعی نظیر اینستاگرام و دیگر سرویس های مرتبط با فضای مجازی شاهد این هستیم که قائده نفی سبیل به طور واضح و آشکار نقض شده است و کفار با تحلیل اطلاعات جمع آوری شده انواع ضربه ها مانند ضربه های امنیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به ما وارد می کنند.
این پژوهشگر فضای مجازی با تاکید بر اینکه عدم تبیین احکام در حوزه منکرات یکی از دلایل فراگیر شدن آن در جامعه است، خاطرنشان کرد: این تبیین باید با تبلیغ و روش های نوین اقناعی انجام شده و باید مردم را با زبان روز با این احکام آشنا کنیم که این امر بر عهده نهادهای نظارتی و حکومتی و آموزشی است.
اما حجت الاسلام «محمد کهوند»، پژوهشگر عرصه فضای مجازی و رسانه نیز طی سخنانی در گفت وگو با خبرنگار شبستان اظهار کرد: به صورت کلی فقه موجود که در اختیار داریم فقهی است که در تمامی مسایل و موضوعات دخالت نمی کند، در واقع فقیه موضوع شناسی را به کارشناس می سپارد و تطبیق آن موضوع شناسی با مبانی را به عهده مکلف می گذارد. مثلا در بحث موسیقی، فقیه نمی گوید می گوید موسیقی لهوی حرام است.
این استاد ادامه داد: برای مثال سوال می شود که آیا این امکان هست که در یک شبکه اجتماعی خاص مانند تلگرام، توئیتر و یا اینستاگرام فعالیت کنیم؟ در پاسخ به این سوال روش کار فقیه این نیست که برود موضوع شناسی کند و ببیند که این شبکه اجتماعی خارجی چه آثار و پیامدی دارد و آن را چه کسی تاسیس کرده و هدفش از تاسیس آن چیست و اگر کسی عضو آن شود، صرف عضویتش چه تبعاتی دارد، بلکه فقیه حکم کلی می دهد و می گوید اگر موجب اعانه ظالم باشد و یا موجب شود فرد دچار فساد شود و یا فرد به قصد گناه وارد شبکه شود، حرام است والا اشکالی ندارد.
وی ادامه داد: عموم مکلفانی که این حکم فقیه را می شنوند، افرادی هستند که خود موضوع شناس نیستند و نمی دانند که آیا برای مثال عضویت در شبکه هایی مثل تلگرام، توئیتر و اینستاگرام شامل این مصادیق (مثلا اعانه ظالم) می شوند یا خیر.
این پژوهشگر تصریح کرد: بسیاری از فعالان فضای مجازی می گویند ما در شبکه های اجتماعی خارجی فعالیت فرهنگی – سیاسی می کنیم و همین فعالیت باعث می شود که به دشمن ضربه وارد کنیم، و این کار ما نه تنها اعانه بر ظالم نیست، که مبارزه با ظالم است!
وی گفت: این گونه است که برای عمل به فتوای فقیه، ده ها مشکل ایجاد می شود؛ عده ای می گویند نباید وارد شبکه های اجتماعی خارجی شد و عده ای می گویند، مانعی ندارد. در فقه فضای مجازی با رویکرد اجتماعی و حکومتی، کارشناس فضای مجازی باید فقیه باشد و مسایل را جامع نگاه کند تا خروجی فتاوای او مانند بانکداری فعلی کشورمان نشود.
کهوند اظهار کرد: در فقه فضای مجازی با رویکرد حکومتی و اجتماعی ما نه تنها مسایل را به صورت تجزیه ای نگاه می کنیم بلکه به ترکیب و ارتباط این عناصر با هم نیز نظر داریم. برای مثال زمانی که یک شبکه اجتماعی وارد کشور می شود اثرات اقتصادی و امنیتی و سیاسی و فرهنگی متعددی را بر جای می گذارد که باید مورد توجه قرار بگیرد. همچنین به این نکته توجه می شود که آیا می توانیم این فضا را کنترل کنیم یا خیر؟ آیا شأن ما این است که صرفا کاربر باشیم، آن هم کاربر تحت سلطه یا اینکه همانند کشورهای پیشرو در این عرصه باید وارد بعد حاکمیتی نیز بشویم؟ این موارد ذیل بحث فقه فضای مجازی بررسی می شود.
وی در پایان خاطرنشان کرد: خروجی فقه فضای مجازی با رویکرد اجتماعی، مسلما وضعیت فعلی نخواهد بود که موشک مجازی دشمن (فیسبوک، تلگرام، توئیتر و اینستاگرام) تا خصوصی ترین مسائل مردم کشورمان بُرد موثر داشته باشد، بلکه همانند جنگ فیزیکی که اساسا اجازه ورود دشمن به خاکمان را نمی دهیم و مرز جنگ را به صدها کیلوتر دورتر از مرزهایمان کشانده ایم، موشک مجازی مان (ایتا، بله، گپ، سروش، پارسی جو و امثال آن) باید چند هزار کیلومتر آن طرف تر برد موثر داشته باشد و کاربران دیگر کشورها را نیز به خود جذب کند.
نظر شما