خبرگزاری شبستان-اصفهان: موضوع اقتصاد یکی از ارکان مهم و موردتوجه اسلام است به‌گونه‌ای که آیات و روایات متعددی در زمینه مباحث اقتصادی وجود دارد که گنجینه‌ای خاص از قوانین و تأکیدات این بخش را در اختیار بشریت قرار می‌دهند؛ اما یکی از مهم‌ترین نکات در تمامی این منابع ارزشمند نگاه ویژه به «استقلال اقتصادی مسلمانان» است.
شهید مطهری درباره تسلط و نفوذ غیرمسلمان بر مسلمان مینویسد: اسلام می‌خواهد که غیرمسلمان بر مسلمان تسلط و نفوذ نداشته باشد. این هدف هنگامی میسر است که ملت مسلمان در اقتصاد نیازمند نباشد و دستش به‌طرف غیرمسلمان دراز نباشد، وگرنه نیازمندی ملازم است با اسارت و بردگی، ولو آنکه اسم بردگی در کار نباشد. هر ملتی که از لحاظ اقتصاد دستش به‌طرف ملت دیگر دراز باشد، اسیر و برده اوست و اعتباری به تعارف‌های دیپلماسی معمولی نیست.
حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «احتج الی من شئت تکن اسیره، استغن عمن شئت تکن نظیره، احسن الی من شئت تکن امیره.» (الآمدی التمیمی، 1360، ج2، ص584)
«محتاج هرکه شوی، اسیر او خواهی بود. بی‌نیاز از هرکه گردی، با او برابر خواهی شد و هرکه را مورد نیکی و احسان خود قرار دهی، فرمانروای او خواهی شد.»
اگر ملتی کمک خواست و ملتی دیگر کمک داد، خواه‌ناخواه اولی برده و دومی آقاست. پس چقدر جهالت است که آدمی ارزش سلامت بنیه اقتصادی را درنیابد و نفهمد اقتصاد مستقل یکی از شرایط حیات ملی است.
نظر اسلام در مورد اقتصاد بر یک اصل فلسفی مبتنی است؛ اینکه زمین و منابع اولیه آن برای بشر و فعالیت و بهره‌برداری انسان آفریده شده است: «ولقد مکناکم فی الارض و جعلنا لکم فیها معایش قلیلا ما تشکرون: و همانا شما را در زمین مأوا دادیم و در آن برای شما روزی‌ها قرار دادیم و چه کم شکرگزاری می‌کنید.» (اعراف، 10)
در مجموع، اسلام دو نوع پیوند با اقتصاد دارد؛ نخست، پیوند مستقیم از طریق یک‌سری مقررات اقتصادی درباره مالکیت، مبادلات، مالیاتها و سایر موارد و مباحث مفصل تحت عنوان بیع، اجاره، ارث، وقف و موارد دیگر؛ دوم، پیوند غیرمستقیم از طریق اخلاق، مانند سفارش به امانت، عدالت، احسان و منع دزدی و خیانت و رشوه.
با این بیان مختصر، ضرورت موضوع اقتصاد در دین مبین اسلام بیان شد. حال باید به مسئله اقتصاد مقاومتی پرداخت با این تعریف که اقتصاد مقاومتی به‌معنی تشخیص حوزه‌های فشار و تلاش برای کنترل و بی‌اثر کردن آنها و در شرایط آرمانی، تبدیل چنین فشارهایی به فرصت است. همچنین برای رسیدن به اقتصاد مقاومتی، باید وابستگی‌های خارجی کاهش یابد و بر تولید داخلی کشور و تلاش برای خوداتکایی تأکید شود.
برای درک بهتر مفهوم «اقتصاد مقاومتی» نگاهی به جایگاه اقتصاد مقاومتی در قرآن مجید می‌اندازیم.
اقتصاد اسلامی برخلاف اقتصاد غربی، بر قناعت و پرهیز از مصرف‌گرایی تأکید دارد. اقتصاد غربی نیازهای انسان را نامحدود و منابع و امکانات جهان را محدود می‌داند، درحالی‌که در اسلام، منابع و امکانات نامحدود معرفی شده‌اند: «وَإِن تَعُدُّواْ نِعْمَتَ اللّهِ لاَ تُحْصُوهَا» (ابراهیم، 34)
اسلام مسئله اقتصاد را (بر اساس اصالت انسان) به‌عنوان جزئی از مجموعه قوانین خود که تنها می‌تواند قسمتی از نواحی حیات انسانی را تنظیم کند، موردتوجه قرار داده و حل مشکلات اقتصادی را در اصلاح مبانی عقیدتی و اخلاقی مردم می‌داند: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الأْرْضِ» (اعراف، 96)
اسلام، اقتصاد را در جهت اهداف عالیه بشر دانسته و بر این اساس، نگرش سوسیالیستی یا سرمایه‌داری را که اقتصاد را مبنا قرار می‌دهند، رد می‌کند. هدف اسلام این است که امت اسلامی، در همه ابعاد زندگی از بیگانگان مستقل باشد. در این میان، استقلال اقتصادی اهمیت خاص دارد و مطالعه تاریخ نشان می‌دهد که کشورهای استعمارگر نیز به‌طور عمده از همین طریق توانسته‌اند به مقاصد سیاسی- فرهنگی خود در کشورهای دیگر دست یابند.
در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که مسلمانان را از اینکه به هر شکلی تحت سلطه بیگانگان قرار گیرند، نهی کرده است که از آن جمله می‌توان به این آیه اشاره کرد: «و لن یجعل الله للکافرین علی المسلمین سبیلاً» (خداوند هرگز راهی برای کافران بر مؤمنان قرار نداده است.) (نساء، 141)
بر این اساس، اهم آیاتی که می‌توان به آنها در باب اقتصاد مقاومتی استناد کرد، با ترتیب دادن مقدمات و مؤخرات، به قرار زیر است: «و اعدوا لهم ما استطعتم من قوه...» (انفال، 60)؛ کلمه «قوه: نیرو و امکانات» عام است و فقط شامل نیروی نظامی نیست، بلکه نیروهای سیاسی و اقتصادی را نیز شامل می‌شود؛ چه آنکه قدرت اقتصادی برتر یکی از دو طرف جنگ، در سرنوشت جنگ سرد یا گرم، نقش تعیین‌کننده‌ای دارد.
«انتم الاعلون ان کنتم مومنین: شما برترید اگر مؤمن باشید.» (آل‌عمران، 139)؛ برتری بر دشمنان در همه عرصه‌ها، از جمله اقتصاد را می‌توان از این آیه برداشت کرد.
«و لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا: خداوند برای کافران بر مؤمنان راه تسلطی قرار نداده است.» (نساء، 141)؛ خداوند راضی نیست که کافران بر مؤمنان سلطه سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی پیدا کنند. پس مؤمنان باید کاری کنند که کفار شرق و غرب بر آنان مسلط نشوند و هر تصمیم و قرارداد و عملی که موجب سلطه کفار و برتری آنان شود، نامشروع و حرام است. یکی از این سلطه‌ها، سلطه اقتصادی است.
«کزرع أخرج شطئه فآزره فاستغلظ فاستوی علی سوقه یعجب الزراع لیغیظ بهم الکفار: همانند زراعتی که جوانه‌های خود را خارج ساخته، سپس به تقویت آن پرداخته تا محکم شده و برپای خود ایستاده و به‌قدری رشد و نمو کرده که کشاورزان را به شگفتی وامی‌دارد. این مثل برای آن است که کافران را به خشم آورد.» (فتح، 29)؛ مفاد آیه، قدرت یافتن مسلمانان و رسیدن آنان به تمدن و شکوه و عظمتی است که دشمنان اسلام تاب تحمل آن را ندارند، مانند اقتدار سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی.
«و لو أنهم أقاموا التوراة و الإنجیل و ما أنزل الیهم من ربهم لاکلوا من فوقهم و من تحت ارجلهم: و اگر آنان تورات و انجیل و آنچه از سوی پروردگارشان بر آنان نازل شده (قرآن) را برپا دارند، از آسمان و زمین روزی خواهند خورد.» (مائده، 66)؛ مفهوم آیه این است که مؤمنان از برکات آسمانی و زمینی برخوردار خواهند شد. آیا چنین امت‌های مؤمنی هرگز با کمبود منابع اقتصادی مواجه خواهند شد؟ خیر. آیا اقتصاد مقاومتی جز این است؟
آیات دیگری هستند که مؤمنان را از دوستی و تکیه کردن و وابستگی به کفار، یهود و نصاری نهی می‌کنند. از این آیات نیز می‌توان در تأیید مفاهیم اقتصاد مقاومتی بهره گرفت؛ چه آنکه وابستگی اقتصادی به دشمن، وابستگی سیاسی و غیره را نیز در پی دارد و اگر مؤمنان با آنها دوستی نکنند و از اصول و خط قرمزهای خود دست برندارند، آنان که قدرت برتر اقتصادی و سیاسی جهان نیز هستند، مؤمنان را با تحریم و حربه‌های دیگر تحت‌فشار می‌گذارند. چنان‌که امروزه این موضوع را لمس می‌کنیم. از جمله این آیات می‌توان به سوره نساء آیه 144، سوره مائده آیات 51 و 57 و سوره ممتحنه آیه 1 اشاره داشت.
از سوی دیگر، از دیدگاه قرآن کریم، سعی و تلاش موتور محرکه انسان‌هاست، لکن هر انسانی متناسب با میزان سعی و تلاش خود بهره می‌برد: «و ان لیس للانسان الا ما سعی: برای آدمی جز آنچه خود انجام داده است، چیز دیگری نخواهد بود.» (نجم، 39)؛ به‌عبارت‌دیگر، در دنیا و آخرت، انسان مهمان سفره خویش است. از جای دیگر بی‌حساب برای او نخواهد رسید. البته این امر هم در بُعد مادی صدق می‌کند، هم در بُعد معنوی.
در قرآن صدها کلمه و ده‌ها آیه در زمینه کار و تلاش که اشاره به اقتصاد مقاومتی دارند، آمده است، کلماتی همچون «جهد»، «جهاد»، «سعی» و «تلاش» که همواره انسان را به‌سوی «جهاد اقتصادی» سوق می‌دهند، از جمله آیه فوق که متضمن کلمه سعی است و سعی به نهایت تلاش در اقتصاد و معنویات اشاره دارد.
به‌طورقطع در آیات و روایات بسیاری بر مفاهیم اقتصاد مقاومتی تاکید شده است که فرصت بررسی تمامی آنها در اینجا ممکن نیست، درهرصورت باید توجه داشت بی‌دلیل نیست که اقتصاد مقاومتی در چند سال گذشته همواره موردتوجه و تاکید رهبر فرزانه انقلاب قرار داشته است، بی‌شک اصلی‌ترین راه برون‌رفت از مشکلات اقتصادی حال حاضر، توجه به سیاست‌های اقتصاد مقاومتی است، بنابراین امید است با توجه حداکثری تمامی بخش‌ها شاهد اجرای کامل این سیاست‌ها و در نتیجه رشد و بالندگی اقتصاد کشور باشیم. این وعده خداوند است که کافران هرگز بر مؤمنان تسلط نخواهند یافت. پس با امیدواری، تلاش، همدلی، اتحاد ملی و توجه و عمل به تأکیدات دینی موجود در آیات نورانی قرآن کریم و روایات معصومان می‌توان به آینده روشن اقتصادی کشور امیدوار بود.
یادداشت از احمدرضا منزه
نظر شما