حافظ باکمال استادی در کاربرد مفاهیم قرآن بجای شاهد و مدعا حافظ شده است

خبرگزاری شبستان: انتخاب روز بیستم مهرماه به عنوان روز بزرگداشت مقام حافظ شیرازی در تقویم رسمی کشور که به ابتکار فرهنگستان زبان و ادب فارسی صورت گرفته فرصتی است مغتنم که به ابعاد مختلف اثرگذاری شعر این شاعر نامی بپردازیم اگرچه پرداخت به شعر حافظ و تورق دیوان شعر او رفیق شفیق ایرانیان در آیین های مختلف به ویژه از نوع باستانی است چراکه غیرممکن است گه شب یلدایی بیاید و یا سال جدیدی تحویل شود اما غزلی از حافظ خوانده نشود و نیز تفالی به دیوان او برای دریافت پاسخ های دلخواه زده نشود.
البته این شور و شوق تنها به طبع لطیف حافظ و سروده های عاشقانه او باز نمی گردد بلکه بیش از هر چیز استناد او به آیات و مفاهیم قرآن است که با فطرت مخاطب ارتباط برقرار کرده و توانسته روح تشنه او را سیراب کند از همین رو است که دیوان حافظ شیرازی در کنار قرآن همیشه زینت سفره های هفت سین ایرانیان است.
حافظ به انواع و اقسام مختلف از قرآن اخذ و اقتباس کرده است. این اقتباس: گاه به صورت مستقیم است. بدین معنی که تمام و یا بخشی از یک آیه را با اندک تغییری به‏ صورت مصراع یا بیتی تمام، در شعر خویش آورده است.
شب وصل است و طی شد نامهء هجر سلام فیه حتی مطلع الفجر4
مصراع دوم بیت بالا از آخرین آیه سورهء قدر اقتباس شده است.
محتسب خم شکست و من سر او سن بالسن و الجروح قصاس‏5
مصراع دوم بیت مذکور،بخشی از آیه 44 از سورهء مائده است.
و من یتق الله یجعل له‏ و یرزقه من حیث لا یحتسب‏6
این بیت قسمتی از آیات دوم و سوم سورهء طلاق است و اصل آن‏چنین است:
«و من یتق الله‏ یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لا یحتسب».
آنگونه که مشاهده می‏شود حافظ با حذف کلمهء«مخرجا»از آیهء مذکور،بیتی زیبا ساخته و هنر شاعری خویش و موزونی و کیفیت نظم بی‏بدیل کلمات و الفاظ قرآن را نمایان‏ ساخته است.
گاه با درج بخشی از آیات قرآن در مصراع یا بیت،به سخن خود شکوه و زیبائی‏ می‏بخشد.
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری سرشت‏ شیوهء جنات تجری تحتها الانهار داشت‏7
«جناب تجری تحتها الانهار»
از آیه یازدهم از سورهء بروج
«ان الذین آمنوا و عملوا الصالحات لهم جنات تجری به تحتها الانهار ذالک الفوز الکبیر»
و چند آیهء دیگر اقتباس‏ شده است.
تا نفخت فیه من روحی شنیدم شد یقین‏ بر من این معنی که مازان وی و اوزان ماست‏8
«نفخت فیه من روحی»
از آیهء 28 از سورهء حجر اقتباس شده است و تمام آن‏چنین است:
«فاذا سویته و نفخت فیه من روحی ققعو اله ساجدین»
این آیه به آفرینش حضرت آدم علیه السلام اشارت دارد.خداوند می‏فرماید:پس از آنکه کالید او را آراستم،از روح خویش در او دمیدم.»
مگر وقت وفا پروردن آمد که فالم لا تذرنی فردا آمد9
«لا تذرنی فردا»
اقتباس است از آیه 89 سورهء انبیاء و تمام آیه چنین است:
«و زکریا اذ نادی ربه رب لا تذرنی فردا و انت خیرا الوارثین.»
گاه با آوردن لفظی و یا ترکیبی از قرآن،به مضمون آیه‏ای اشاره کرده است.
حضور خلوت انس است و دوستان جمعند و ان یکاد بخوانید و در فراز کنید10
«ان یکاد»
تلمیحی است به آیهء «و این یکاد الذین کفروا لیزلقونک بابصارهم لما سمعوا الذکر و یقولون ان لمجنون و ما هو الا ذکر للعالمین.»11
نشاط و عیش جوانی چو گل غنیمت دان‏ که حافظا نبود بر رسول غیر بلاغ‏12
مضمون مصراع دوم اشاره است به بخش اول این آیهء قرآن
«ما علی الرسول الا البلاغ و الله‏ یعلم ما تبدون و ما تکتمون.» 13
می خور به بانگ چنگ و مخور غصه ور کسی‏ گوید ترا که غصه مخور گو
«هو الغفور» 14
«هو الغفور»
تلمیحی است به آیهء
«نبئی عبادی انی انا الغفور الرحیم»
سوره حجر آیهء 49.
بیا ساقی بده رطل گرانم‏ سقاک الله من کاس دهاق‏15
«کاس دهاق»
از سوره «نبأ»
اقتباس شده است در آنجا چنین آمده است:
«ان للمتقین مفازا حدائق و اعنابا.و کواعب اترابا.و کاسا دهاقا»
آیه‏های 31 تا 34 در بیت عربی زیر:
لمع البرق من الطور و آنست و به‏ فلعلی لک آت بشهاب قبس‏16
حافظ به چند آیه از قرآن از جمله
«اذ قال موسی لاهله انی آنست و نارا سآتیکم منها بخبر او آتیکم بشهاب قبس لعلکم تصطلون»
سوره نمل آیه 7 اشاره کرده است.

اقتباس غیر مستقیم:
پاره‏ای از ابیات خواجه شیراز ترجمه گونه‏ای است‏ از آیات قرآن بدین معنی که خواجه مفهوم و مضمون آیه‏ای از قرآن را با کمال مهارت‏ و استادی به عنوان دلیل و شاهد مدعای خود آورده است:
یار مفروش به دنیا که بسی سود نکرد آنکه یوسف به زر ناسره بفروخته بود17
مصراع دوم بیت،اشارت به داستان برادران حضرت یوسف دارد که او را با بهائی اندک‏ فروختند.
«و شروه بثمن بخس دراهم معدودة و کانوا فیه من الزاهدین» 18
آن همه شعبده‏ها عقل که می‏کرد آنجا سامری پیش عصا و ید بیضا می‏کرد19
مصراع دوم این بیت استدلالی است برای مصراع اول و داستان حضرت موسی و افکندن‏ عصا و اژدها شدن آن و همچنین ید بیضای او را به خاطر می‏آورد.
«فالقی عصاه فاذا هی ثعبان‏ مبین.و نزع یده فاذا هی بیضاء و للناظرین.» 20
آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعهء فال به نام من دیوانه زدند21
مضمون این بیت تعبیر دلنشینی است از آیه
«انا عرضنا الامانة علی السموات و الارض‏ و الجبال فابین این یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا8»
آنچه در این‏ زمینه بیش از هر چیز بر شکوه و جمال شعر حافظ افزوده،این است که پاره‏ای از ابیات خواجه‏ به صورت ایهامی لطیف،به آیات قرآن کریم اشارت دارد.
احرام چه بندیم چو آن کعبه نه اینجاست‏ در سعی چه کوشیم چو از مروه صفارفت‏22
در این بیت کلمات:کعبه،سعی،صفا و مروه،ابتدا ذهن خواننده را به آیه شماره 158 از سوره بقره
«ان الصفا و المروة من شعائر الله...»
متوجه می دارد و سپس معنی دیگر این‏ الفاظ که در اینجا مراد معشوق و رفتن به کوی اوست،به خاطر می‏رسد.
حافظ درآوردن تشبیهات و توصیفات زیبا گه‏گاه از قرآن مدد می‏گیرد و در این کار نیز نهایت ظرافت و مهارت خویش را به ظهور می‏رساند.
سواد زلف سیاه تو جاعل الظلمات‏ بیاض روی چو ماه تو فالق الاصباح‏23
جاعل الظلمات،اشاره به
«و جعل الظلمات و النور»
است و فالق الاصباح،اشاره به‏
«فالق الاصباح و جعل اللیل سکنا و الشمس و القمر حسبانا و ذالک تقدیر العزیز العیم.»24
پاره‏ای از اوقات با خواندن شعری از حافظ،بی‏اختیار،مضمون آیه‏ای از قرآن کریم‏ به ذهن می‏رسد.
غمناک نباید بود از طعن حسود ای دل‏ شاید که چو وابینی خیر تو در آن باشد25
این بیت مضمون
«و عسی ان تکرهوا شیئا و هو خیر لکم»
را به خاطر می‏آورد26

تداعی معانی:
از جمله هنرهای شاعری ایجاد تداعی معانی در ذهن خواننده است.بدین معنی که شاعر مقصود خود را طوری بیان کند که خواننده یا شنونده علاوه بر دریافت معنی و مضمون موردنظر او،اطلاعات و خاطرت فراموش شده‏اش نیز احباء گردد.حافظ از این نظر نیز در حد متعالی‏ است.چه،با بهره‏گیری از داستان ها و رویدادهای تاریخی بویژه قمص و داستان های قرآن‏ کریم که بر تمام آنها وقوفی کامل دارد،خواننده را به یاد آن داستانها و حوادث انداخته او را به تأمل و تفکر وامی‏دارد.
ای دل ارسیل فنا بنیاد هستی بر کند چون ترا نوح است کشتیبان ز طوفان غم مخور27
حافظ در این بیت خواننده را به توکل و اتکاء به حق دعوت می‏کند و داستان حضرت‏ نوح و حوادث زندگی این پیامبر را به خاطرش می‏آورد.
پدرم روضهء رضوان به دو گندم بفروخت‏ من چرا ملک جهان را به جویی نفروشم‏28
در این بیت استغنای انسان کامل را از غیر خدا یادآور می‏شود و در ضمن داستان حضرت‏ آدم و رانده شدن او از بهشت را به خاطر خواننده می‏آورد.داستان حضرت موسی و زندگی‏ پرحادثه او موضوعی است که حافظ بدان عنایتی خاص دارد و در اشعار خود بارها از آن یاد کرده است.
شبان وادی ایمن گهی رسد به مراد که چند سال به جان خدمت شعیب کند29
بانگ گاوی چه صدا باز دهد عشوه مخر سامری کیست که دست از ید بیضا ببرد30
این همه شعبده خویش که می‏کرد آنجا سامری پیش عصا و ید بیضا می‏کرد31
داستان حضرت یوسف نیز مورد عنایت حافظ است و جای‏جای به وقایع و رویدادهای آن‏ استشهاد می‏کند:
ماه کنعانی من مسند مصر آن تو شد وقت آنست که بدرود کنی زندان را32
پیراهنی که آید از او بوی یوسفم‏ ترسم برادران غیورش قبا کنند33
من از آن حسن روزافزون که یوسف داشت دانستم‏ که عشق از پردهء عصمت برون آرد زلیخا را34
در مورد حضرت مسیح و جان بخشیدن او به مردگان نیز اشارات زیادی دارد:
فیض روح القدس ار باز مدد فرماید دگران هم بکنند آنچه مسیحا می‏کرد35
مژده‏ای دل که مسیحا نفسی می‏آید که ز انفاس خوشش بوی کسی می‏آید36
پی نوشت ها:

(1).دیوان حافظ،تصحیح قزوینی ص قکو س 3
(*).صاحب مجمع الفصحاء می‏نویسد:«گویند تفسیری بر کلام الله نوشته و در بعضی از غزلیاتی خود،اشاره به حسن صوت و قرائت و تفسیر خود کرده است(مجمع الفصحاء به کوشش‏ مظاهر مصفا جلد 4 ص 18)
(2).حافظ قدسی ص 76 س 3
(3).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 170 س 6
(4).حافظ قدسی،ص 267 س 1
(5).حافظ قزوینی،ص 361 س 2
(6).حافظ قزوینی ص 54 س 11
(7).حافظ قدسی ص 109 س 11-
(8).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 354 س 10
(9).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 145 س 5
(10).سوره 65 آیه 51
(11).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 200 س 12-
(12).سورهء مائده آیه 99
(13).دیوان حافظ چاپ قزوینی ص 172 س 10
(14).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 322 س 10
(15).حافظ انجوی ص 264 س 2
(16).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 143 س 11
(17).سورهء یوسف آیه 20
(18).حافظ،چاپ انجوی ص 87 س 16
(19).سورهء اعراف آیه 107
(20).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 125 س 2
(21).سوره احزاب آیه 72
(22).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 57 س 10
(23).دیوان حافظ تصحیح مرحوم قزوینی ص 68 س 2
(24).سوره انعام-آیه 96
(25).دیوان حافظ به تصحیح انجوی ص 103 س 13
(26).سورهء بقره-بخشی از آیه 216
(27).دیوان حافظ به تصحیح انجوی ص 133 س 8
(28).دیوان حافظ به تصحیح قزوینی ص 234 س 2
(29).دیوان حافظ به تصحیح قزوینی ص 127 س 9
(30).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 18 س 3
(31).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 96 س 12
(32).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 8 س 8
(33).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 138 س 8
(34).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 3 س 14
(35).دیوان حافظ تصحیح قزوینی ص 97 س 2
(36).دیوان حافظ تصحیح انجوی ص 111 س 1
منبع: پایگاه فرهنگ و معارف قرآن
پایان پیام/