خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: علامه طباطبایی(ره) به واسطه شخصیت جامع علمی و فلسفی ای که دارد، در حاشیه آثارش درباره امور گوناگونی اظهارنظر کرده است. یکی از این موضوعات، «زن و خانواده» است.
زن و خانواده
علامه طباطبایی(ره) مسأله زن و خانواده را چگونه طرح کرده و عناصر اصلی این مسأله در نظر ایشان چگونه بوده و چطور به آن پاسخ داده است؟
بخش مهمی از پاسخ این سؤال منوط به این است که ببینیم بحث های ایشان در چه زمینه تاریخی بوده است. تفسیر «المیزان» از حدود دهه ۳۰ تا ۵۰ نگاشته شده است. بحث های اصلی مربوط به زن و خانواده ذیل آیه ۲۲۸ و ۲۴۲ سوره بقره آمده است. وضعیت تاریخی زن و تحولات اسلام در این زمینه ذیل این آیات آمده، بخشی هم ذیل آیات اول سوره نساء و آیه ۳۴ سوره نساء «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ» مطرح شده است. بخشی هم ذیل آیات ارث آمده. این ها در دهه ۱۳۳۰ نگاشته شده است که مصادف با اواخر دهه ۱۹۵۰ میلادی است؛ زمانی که ما هنوز با موج دوم فمینیسم مواجه نشدیم.
مباحث علامه متأثر از شبهاتی است که در فضای موج اول فمینیسم مطرح شده است و از زمان مشروطه به بعد در ایران بر سر زبان ها بوده است. این که مثلاً چرا حقوق زن و مرد با هم نابرابر است، حقوق اجتماعی و خانوادگی زن و تکالیفش چطور است، علت نابسامانی و فرودستی زنان در طول تاریخ چه بوده است، قبل و بعد از اسلام این مسأله چگونه بوده است و. .. از جمله پرسش هایی است که علامه با آن مواجه بوده است. علامه طباطبایی(ره) شاید نخستین متفکر شیعی باشد که در تفسیرش، مسائل عینی را هم به بهانه آیه تبیین می کند و فقط به تفسیر آیات بسنده نمی کند. ایشان ما را وارد فضای فلسفه احکام کرده است. مباحثی که بعد از موج دوم از دهه ۶۰ میلادی به بعد مطرح شده است، علامه با آن درگیر نشده است.
معرفت زنانه و مردانه
در موج دوم فمینیسم به بعد است که ما با پرسش های بنیادین مواجه می شویم: «آیا معرفت زنانه و مردانه دارد؟ آیا می شود از منظر زنان جهان را فهمید؟ آیا ماهیت علوم مردانه بوده است؟»
این قبیل بحث ها از منظر پست مدرن مطرح شده است و بحث های علامه ناظر به فضای مدرن است که از زمان مشروطه روشنفکرانی مثل آخوندزاده مطرح کرده اند، حتی بعضی از مسائل مدرن را هم مطرح نکرده است؛ مثلاً روشنفکران مطرح کرده بودند که عدالت زمان مند است و اگر چیزی در صدر اسلام عادلانه بوده است الان لزوماً عادلانه نیست؛ بنابراین می گویند حکم تعدد زوجات در صورتی که مرد عادلانه رفتار کند، در صدر اسلام خلاف عدالت نبوده است، اما الان اصل تعدد زوجات خلاف عدالت است و ربطی به رفتار مرد ندارد. چنین مسأله ای برای علامه مطرح نبوده است.
علامه مثل بسیاری از متفکران درگیر بحث سنت و تجدد است. می خواهد به این پرسش پاسخ دهد که دین ثابت در شرایط متغیر می تواند دوام داشته باشد. از زمان مشروطه به این طرف متفکران با این پرسش مواجه بوده اند. بعضی گفته اند ما شرایط متحول را نمی خواهیم و باید به قبل برگردیم (سنت گراها).
بعضی ها گفته اند که دین قابل جمع با شرایط جدید نیست و ما دین را نمی خواهیم و شرایط متحول را می خواهیم (لاییک ها). عده ای گفته اند ما دین را می خواهیم، اما دین باید پای خودش را از مناسبات اجتماعی بیرون بکشد (سکولارها). بعضی هم گفته اند ما با پیش فرض های جامعه مدرن باید متون دینی را بازتفسیر کنیم (تجددگرایان متدین یا روشنفکران دینی) علامه، به ویژه می خواهد به روشنفکران دینی پاسخ دهد و الگوی دیگری را برای فهم دین ارائه دهد و بگوید ما شرایط متحول را می پذیریم، اما به صورت مشروط. دین آمده است که بگوید شما در شرایط متحول بر اساس چه اصول ثابتی باید عمل کنید.
رویکرد علامه در مسأله زن و خانواده
ایشان در مبانی تحلیلش بسیار فطرت گراست. فطرت را هم غیرمتحول می داند. تا قبل از ایشان هر کس می خواهد استناد کند به آیاتی مانند «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا»، فطرت با «معرفتی» معنا می کند؛ فطرت یعنی تعلق الهی من. اما علامه معتقد است که فطرت معنای وسیع تری دارد و آن ساخت تکوینی انسان است. مثلاً من یک ساخت نباتی دارم، یک طبیعت حیوانی دارم و یک طبیعت انسانی هم دارم. کمال طلبی و زیبایی طبیعت انسانی است. به این طبیعت «فطرت» می گوید. بعضی وقت ها ممکن است فطرت را اعم از غریزه هم معنا کند. بحث اصلی علامه این است که تشریع با تکوین انطباق دارد.
جنسیت زن و مرد
ایشان وقتی بحث می کند که انسان فطرتاً اجتماعی است یا نه، بعضی وقت ها «مدنی بالطبع» را به کار می برد، اما وقتی توضیح می دهد معلوم می شود که ایشان انسان را مدنی بالطبع نمی داند. بلکه مضطر به مدنیت می داند. چون انسان بار های سنگینی دارد که به تن هایی نمی تواند آن را حمل کند و مجبور است که دیگران را هم استخدام کند. حس استخدام غریزی است، اما وقتی می خواهد این کار را انجام دهد می بیند که طرف مقابل هم چنین حسی دارد و این طوری زندگی اجتماعی شکل می گیرد.
در عرصه خانواده ایشان به یک فطرت خانوادگی قائل است. به این معنا که مرد بدون اینکه بخواهد استدلال کند و بگوید من مضطر هستم یا نه، از درون وجودش به همزیستی با زن کشش دارد؛ هم کشش عاطفی و هم کشش جنسی. زن هم همین طور. یک طراحی خلقتی است که هدفمند بوده است که نسل بشر مستمر بماند.
ادعای علامه و استاد مطهری این است که ساختار خانواده هم که بر مبنای «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ»، مبتنی بر این ویژگی فطری است. مرد از درون وجودش برای راهبری خانواده توانمند است.
زن هم خلقتش به گونه ای است که به دلیل لطافت مناسب مدیریت نیست؛ نه مدیریت خانواده و نه مدیریت اجتماع. اینجا علامه با آقای مطهری یک اختلاف دارد که به نظر می رسد حق با علامه است.
علامه طباطبایی(ره) معتقد است که تمایزات حقوقی زن و مرد هم در خانواده است و هم در اجتماع. شهید مطهری معتقد است که تمایزات حقوقی زن و مرد فقط منحصر به خانواده است و در اجتماع فرصت های زن و مرد به صورت برابر تقسیم شده است. چون طبیعت، زن و مرد را در حوزه خانوادگی در دو موقعیت متفاوت قرار داده است. مرد خواهان و اهل نیاز است و زن اهل ناز. اما در عرصه اجتماع زن و مرد متفاوت نیستند و موقعیت ها متفاوت نیست.
اشکالی که به آقای مطهری وارد می شود این است که شما از کجا فهمیدید که طبیعت، مرد و زن را در عرصه اجتماع متفاوت طراحی نکرده است؟ اگر می خواست متفاوت طراحی کند مثلاً مرد دوکله می شد؟! زن هم در عرصه خانواده احساساتی است و هم در عرصه اجتماع. مرد هم در خانواده و هم در اجتماع قدرت مدیریتش بالاتر است. اشکال دوم این است که فرض کنیم که همه تمایزات زن و مرد به غرض زندگی خانوادگی طراحی شده باشد، اما این نتیجه را نمی دهد که پیامد اجتماعی ندارد.
مثلاً زن میل به تبرج و خودنمایی دارد، برای اینکه شوهرش را به سمت خودش جلب کند. اما وقتی پایش را از خانه بیرون می گذارد آیا حس تبرج و خودنمایی به زندگی اجتماعی نمی آید؟ به غرض خانوادگی طراحی شده است، اما این حس را در اجتماع وارد می کند. یا مثلاً در زندگی خانوادگی عاطفی تر است برای اینکه بتواند فرزند را بهتر از آب دربیاورد و شوهر را تیمار کند. موقعی که از خانه بیرون می آید این احساسات با او بیرون می آید. به همین دلیل علائمی می گذارند که زن در عرصه هایی وارد نشود. مثلاً در عرصه قضاوت و ولایت اجتماعی وارد نشود. یا مثلاً وقتی تبرج به جامعه می آید با «حجاب» آن را کنترل می کنند. جالب است که خود آقای مطهری کتاب حجاب را نوشته است و قبول دارد که در اجتماع قواعد تکلیفی داریم.
شاید منظورشان فرصت های اجتماعی بوده است.
بله، اما باز هم استدلال شان برای این مسأله تکمیل نیست. علامه معتقد است که این تمایز هم در عرصه اجتماع است و هم در عرصه خانواده؛ لذا آیه «الرِّجالُ قَوّامُونَ عَلَی النِّساءِ» را که بسیاری از مفسران می گویند مربوط به زندگی خانوادگی است؛ علامه معتقد است برای تمامی اجتماعاتی است که در آن هم زن حضور دارد و هم مرد. همان سرپرستی است. قام با «با» که متعدی شود مانند «قام بالامر»، یعنی اهتمام به امری. با «علی» که متعدی شود، معنای استعلا می دهد؛ یعنی از موضع اقتدار. «قام علیه» بر او مسلط و مسیطر شد.
*برگرفته از پایگاه اطلاع رسانی حوزه
نظر شما