سلام «علم ها» بر محرم/ آغاز سوگواره حسینی با مراسم سنتی علم بندی

خبرگزاری شبستان - گیلان، مردمان گیلان از گذشته‌های دور تا کنون با برگزاری آئین‌های خاص به استقبال ماه محرم و ایام سوگواری ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) می‌روند و در این ایام گوشه گوشه این دیار شاهد آئین‌های خاص محرم است.

 مراسم سنتی علم بندان، آغاز سوگواری محرم در گیلان است که در هر گوشه استان با حضور گسترده مردم و با شکوه خاصی برگزار می‌شود.

آئین سنتی علم‌بندان از شب اول محرم آغاز و در واقع برافراشته شدن علم در این ماه نشانه سوگواری و عزاداری حسینی و از مهمترین و اصلی‌ترین علائم عزاداری است که مردم احترام بسیاری برای این مراسم قائل هستند.

در این مراسم علم  را که نشان علم علمدار کربلا و نماد عزاداری سالار شهیدان امام حسین (علیه السلام) است از مساجد بیرون آورده و غبارروبی می‌کنند و در گوشه ایی از مسجد قرار می‌دهند و شرکت کنندگان با برگزاری مراسم سینه زنی در غم شهادت امام حسین (علیه السلام) به عزاداری می‌پردازند.

به اعتقاد گیلانی‌ها برافراشتن پرچم و عَلَم برگرفته و یادآور مهمترین هدف امام حسین (علیه السلام) از قیام کربلا که همان برافراشتن پرچم اسلام بوده و علم نیز نماد استقامت و پیروزی است، می‌باشد.

ذکر «یاحسین» و «یا ابوالفضل» عزاداران به هنگام برافراشتن علم‌ها در مقابل تکایا، مساجد و حسینیه‌ها شور خاصی به عزاداران می‌دهد و آنان با خواندن ذکر و دعا خواهان برآورده شدن حاجت و نیازهای خود می‌شوند.

علم و یا طوق در گذشته شامل چوبی بلند به ارتفاع پنج تا شش متر بوده که رأس آن را با پنجه‌ای فلزی از جنس برنج و پارچه‌های مشکی و رنگین می‌پوشانند که اغلب از پارچه‌های سبز به نشانه مظلومیت و محبوبیت امامان معصوم (علیهم السلام)، قرمز به علامت سرخی خون و شهادت آن بزرگواران و سفید که بیانگر سیمای نورانی آنان بوده استفاده می‌شد.

اما امروزه از علم‌های آهنی استفاده می‌شود که از لوله‌های بلند فلزی در قطرهای مختلف تشکیل شده و ارتفاع برخی از آنها به حدود 15  ‎متر می‌رسد که به علم‌های سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و حتی 21 تیغ نیز تبدیل شده‌اند که تا چهلم امام حسین (علیه السلام) در مسجد برافراشته شده و بعد از این روز برای برافراشتن مجدد در محرم سال بعد پایین آورده می‌شوند.

علم بندی در ماسوله

علم بندی ماسوله از آئین‌های بسیار قدیمی و معروف استان است که بنا بر روایات 800 سال قدمت دارد و در شب هفتم محرم هزاران نفر از سراسر استان و حتی برخی از استان‌های همجوار را به سمت خود می‌کشاند. این آئین غروب روز ششم محرم در امامزاده عون ابن علی از نوادگان حضرت علی(علیه السلام) برگزار می‌شود.

از صبح روز ششم مردم ماسوله در حال آماده کردن شربت، چای دارچین، شله زرد، حلوا، شیر داغ، کلوچه محلی و اگردک برای پخش میان عزادارن هستند تا شب هنگام، موقع علم بندان با این خوراکی‌ها از مهمانان و عزادارن حسینی پذیرایی کنند.

هنگام غروب مردم با صدای سنج و طبل بر روی پشت بام‌ها جمع می‌شوند و اهالی محل با آغاز شب هفتم محرم در چهار محله «مسجد بر، خانه بر، کشه سر و اسد محله» جمع شده وسپس با مداحی و سوگواری با گذشت از کوچه و پس‌کوچه‌های ماسوله راهی بقعه عون ابن محمد بن علی از نوادگان حضرت علی(علیه السلام) می شوند و حیاط امامزاده توقف کرده و نوحه « ای اهل علم میل علمدار نیامد، میل علمدار کو، حضرت عباس کو، میل علمدارکو» را سر می‌دهند.

علم ها توسط هیات امنای هر محله که در داخل بقعه با نمادهایی عاشورایی ملبس شده‌اند و بر بالای علم پنجهای فلزی که نمادی از دست بریده علمدار کربلاست از بالکن امام زاده تحویل بزرگان محله میشود و پس از سینهزنی محلات راهی کوی خود می‌شوند.

رسم آیینی علم بندی ماسوله بی‌نظیر است و وجه تمایز آن، شکل عمودی میل علم است. برخی بر این باورند که اصل علم در آغاز اسلام به این شکل بوده و عده‌‌ایی دیگر می‌گویند به خاطر شکل معماری و طبقاتی بودن بام‌های خانه ها علم به این شکل طراحی شده است.

علم بندی در لاهیجان

مراسم علم بندان در شرق گیلان و شهرستان لاهیجان یا هنگامه ظهر و یا همزمان با اذان مغرب در مسجد برگزار شده و مردم را به وسیله « چاووشی خوانی» یا اعلام از بلندگو آگاه و پس از جمع شدن بزرگان، سادات محل و مردم، لباس، دستمال‌ها، پارچه ها و توغ علم را می‌بندند و در حین چاووشی خواندن و در میان صلوات مردم، دود اسپند همه جا را پر می‌کند.

پیش از آنکه علم به اهتزاز در آید، اقشار مختلف مردم که نذر یا حاجتی دارند برای برآورده شدن آن، روسری، پارچه و شال به علم می‌بندند.

هر کسی که نذر و نیتی دارد پارچه سبز رنگی را که نشانه خواهش و تمنایی است به عشق امام حسین (علیه السلام) بر علم می‌بندد.

آئین علم‌بندی در روستاها با پذیرایی از میهمانان همراه است، در روز علم بندی از هر خانه‌ایی بوی غذای نذری به مشام می‌رسد. تمام اقوام در خانه بزرگتر خانواده جمع شده و غذاهای مانند فسنجان، شیرین خورشت، کوکو، آلو قیصی، مرغ و برنج قوام را آماده کرده و در مجمع (سینی‌های بزرگ مسی) قرار می دهند و جوانی از همان خانواده مجمع را بر سر خود نهاده و پیاده به سمت مسجد می‌رود تا از شرکت کنندگان در این مراسم پذیرایی کند. مردان در مسجد گرد هم آمده و هر چند نفر دور یک مجمع نشسته و غذای نذری می خورند.

زنان نیز سایر غذاها را به منزل دوست و اقوام برده تا همه نصیبی از غذای علم بندی که در نزد مردم روستا بسیار محبوب است، داشته باشند.

در شهرستان لاهیجان آئین علم‌بندی در تمام محلات برگزار می‌شود که معروفترین آن آئین علم بندی شیخ زاهد، آقا امیر صادق و رودبنه است.

علم‌ها توسط جوانان محل بیرون آورده و در حیاط مسجد با ذکر «یاحسین» و «یا ابوالفضل» عزاداران گردانده می شود و مشتاقان و نذرکنندگان از بقچه مخصوص علم، نوارهای باریک پارچه‌ایی سبز رنگ را گرفته و با گفتن نذر و خواسته خود آن را به علم گره زده و برخی نیز پارچه‌ها را تبرکی دانسته و نزد خود نگاه می‌دارند.

مساجد محلات دیگر به همراه علم‌هایشان به مسجد مورد نظر می‌روند. علم مسجد میزبان بر دوش جوانان محل در ورودی مسجد به پیشواز علم مهمان آمده و به قول محلی‌ها مراسم خوش آمد گویی و سلام علم‌ها انجام می‌شود بدین ترتیب که علم مهمان به معنای سلام دو بار خم و راست شده و  سپس علم میزبان این کار را انجام می دهد.

در این آیین ده‌ها رأس گوسفند که برای این روز نذر شده‌اند ( که از آنها جهت پخت ناهار ظهر عاشورا استفاده می‌شود) در پای علم و اطراف آن ذبح شده و دیگر نذورات مردم از جمله آش، آب نخود، شله زرد و شربت بین عزاداران پخش می‌شود.