حج از دیدگاه امام رضا(ع) پالایشگاه روح از آلودگی های گناه است

خبرگزاری شبستان: اسلام آیینی است که برای همه ابعاد فردی و اجتماعی انسان که می تواند او را به سوی کمال هدایت کند، برنامه و آموزه دارد. این احکام و برنامه ها از یک سو ریشه در واقعیت زندگی انسان و استعدادهای او دارد و از سوی دیگر، به بایدها و آرمان هایی که انسان باید به سوی آن سیر کند، متصل می شود. از این رو گفته می شود برنامه عملی زندگی انسان که از آن به احکام و آموزه های وحیانی تعبیر می شود،بر اساس مصالح و مفاسد (نوعی انسان و نه شخصی) تشریع و جعل شده است. چنان که در قرآن درباره حرمت خمرو میسر آمده است:« واثمهما اکبر من نفعهما» گناه و پیامد زیانبار آن ها بیشتر از منفعت آنان است.

همین تشریع احکام بر مبنای مصلحت و مفسده، سبب شده است تا در ادبیات دینی و اخبار و احادیث، بابی تحت عنوان «فلسفه احکام» باز شود و از علت و حکمت واجبات و محرمات سخن به میان آید. این امر به وضوح از عقلانی بودن آموزه های اسلام حکایت می کند و تفاوت ماهوی ایمان اسلامی را با ایمان مسیحی بازگو می کند. در تاریخ اسلام هرگاه مباحث عقلانی رواج بیشتری داشته است، موضوع «فلسفه احکام» نیز مطرح بوده است. عصر امام رضا (ع) یکی از همین دوره هاست که به دلیل تلاش های گسترده امام صادق (ع) در ترویج اسلام و گسترش علم و دانش و رشد خردگرایی، فلسفه احکام مورد توجه مردم واقع شد و مسائل بسیاری از امام رضا(ع) پرسیده شد. در آستانه میلاد با سعادت ولی نعمت مان امام علی بن موسی الرضا (ع) و به علت تقارن این ایام با هفته حج، فلسفه و اسرار حج از منظر امام (ع) را مورد بررسی قرار داده ایم.

؛در روایت مفصلی که از امام رضا(ع) توسط محمد بن سنان و در برخی از کتاب ها از فضل بن شاذان نقل شده است، به آثار و اسرار گوناگون حج اشاره شده است.

لازم به ذکر است در روایات 2 گونه آثار ذکر شده است؛ یک دسته آثار طبیعی مثل آثار اخلاقی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و دسته دیگر آثار مافوق طبیعی مثل این که کسی که حج به جا آورد خداوند او را از غیر مستغنی می کند و سلامتی به او می دهد و در حدیث شریف امام رضا (ع) بیشتر به آثار طبیعی حج اشاره شده است....

عن الفضل بن شاذان عن الرضا (علیه السلام) قال: انما امروا بالحج لعل الوفاد الی الله عزوجل و طلب الزیاد و الخروج من کل ما اقترف العبد تائبا مما مضی مستانفا لما یستقبل مع ما فیه من اخراج الاموال و تعب الابدان و الاشتغال عن الاهل و الولد و حظرالنفس عن اللذات شاخصا فی الحر و البرد ثابتا علی ذلک دائما مع الخضوع و الاستکان و التذلل مع ما فی ذلک لجمیع الخلق من المنافع لجمیع من فی شرق الارض و غربها و من فی البر و البحر ممن یحج و ممن لم یحج من بین تاجر و جالب و بائع و مشتری و کاسب و مسکین و مکار و فقیر و قضاء حوائج اهل الاطراف فی المواضع الممکن لهم الاجتماع فیه مع ما فیه من التفقه و نقل اخبار الائمه الی کل صقع و ناحی کما قال الله عزوجل:« فلولانفر من کل فرق منهم طائف لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون) (توبه آیه 122) و لیشهدوا منافع لهم. (وسائل الشیعه ج 11 ص 12 و ر.ک: عیون اخبار الرضا (ع) ج 2 ص 119)در حدیث فوق به جنبه های مختلفی از اسرار حج اشاره شده است:

الف- آثار اخلاقی و تربیتی

1- الوفاد الی الله عزوجل
یعنی حج وارد شدن بر خداوند و به مهمانی رفتن او است و مسلم است برای ورود به حریم خداوند باید آماده شد و خود را از آلودگی ها پاک کرد و تمام دلبستگی ها و وابستگی های دنیوی را کنار گذاشت.

2- وطلب الزیاد
یعنی از خداوند طلب افزونی کنند، به این معنا که یکی از ابعاد حج رشد و افزایش هرچه بیشتر اخلاق و ارزش های انسانی و بالا بردن سطح فهم و آگاهی است.

3- والخروج من کل ما اقترف العبد..
یعنی خارج شدن از گناهانی که بنده بدان آلوده شده، در حالی که از گناهان گذشته توبه کرده اند.

از دیدگاه امام رضا (ع) حج پالایشگاه روح از آلودگی های گناه است این است که اسلام برخلاف دنیای مدرن امروز، به انسان به عنوان یک وسیله و ابزار مادی نگاه نمی کند، بلکه به ساختار روحی و معنوی او عنایت دارد.

4 - مع ما فیه من استخراج الاموال و تعب الابدان
در حج انسان به بذل مال موفق می شود و بدنش به زحمت می افتد. زیرا یکی از خصلت های زشتی که انسان را از مسیر فطری و الهی به انحراف می کشاند «دنیامحوری» است، انسانی که تمام تلاش و آسایش خود را در راه کسب مادیات به هدر می دهد و در راه لذت های زودگذر زندگی به مصرف می رساند، باید برنامه و مقرراتی داشته باشد که هر چند به طور موقت محور کار او را از دنیاگرایی به خداگرایی تغییر دهد. بنابر این خستگی و فرسودگی جسمی که به حاجی دست می دهد، جزئی از اسرار حج است و مانند همان دست اندازهایی است که در مسیر صاف جاده زندگی انسان قرار گرفته تا انسان را از خواب غفلت بیدار کند.

5 - حظر النفس عن اللذات
رفتن به خانه خدا و انجام اعمال حج در روح و جان افراد تاثیر می گذارد و هوای نفسانی را در وجود انسان کنترل می کند. در حقیقت حج گزار در عرصه حساس جهاد اکبر قرار می گیرد و خود را برای مبارزه ای آشکار با نفس اماره مهیا می کند.

6 - ثابتا فی ذلک دائما
در این عبارت کوتاه، امام(ع) مهم ترین دستاوردهای مراسم حج را بیان کرده است، این که حاجیان آن ارزش های اخلاقی و تربیتی که در حج به دست آورده اند را به دست فراموشی نسپارند و آن اعمال و ارزش ها را استمرار و تداوم بخشند.

7 - مع الخضوع والاستکانه والتذلل
یکی از اسرار مهم حج تواضع و فروتنی است. امام علی(ع) می فرماید: «فرض علیکم حج بیته الحرام... و جعله سبحانه علام لتواضعهم لعظمته واذعانهم لعزته» خداوند حج بیت خود را بر شما واجب کرد و آن را علامت تواضع و تذلل حاجیان در مقابل عظمت خود و نشانه خضوع و اعتراف آنان به بزرگی خویش قرار داد. (نهج البلاغه خطبه اول)

یعنی کسی که برای اطاعت امر الهی به سفر حج می رود، آماده آن فریضه سنگین می شود و کلیه وظایف شرعی را بی کم و کاست بین خود و خداوند رعایت می کند نشانه آن است که این انسان باایمان تسلیم اوامر الهی است و در مقابل حضرت باری تعالی متواضع و خاشع است و به بزرگی او اعتراف دارد.

ب: آثار اقتصادی حج
؛امام رضا(ع) درباره اثر اقتصادی حج می فرماید: مع ما فی ذلک لجمیع الخلق من المنافع لجمیع...: یعنی حج برای تامین مصالح و منافع تمام مسلمانان شرق و غرب، دریا و خشکی، حاضر و غایب از حج است. مفهومش این است که وقتی مسلمانان در آنجا گردهم جمع می شوند برنامه ریزی اقتصادی برای کل جهان اسلام می کنند چون جهان اسلام باید به واسطه خودش خودکفا شود، و اگر بگویند؛ این که در روایت آمده در حج برای کل جهان اسلام برنامه ریزی اقتصادی کنند، این کار توجه به دنیا است، در حالی که به حج می روند که از دنیا دور شوند،می گوییم: اگر به منافع شخصی فکر کنند، اشتغال به دنیا است ولی وقتی برای جامعه اسلامی برنامه ریزی می کنند توجه به دنیا نیست. در حدیث دیگری امام صادق به طور صریح می فرماید، یکی از اهداف حج تقویت تجارت مسلمانان و تسهیل روابط اقتصادی است. (وسایل الشیعه ج 8 ص 9) در پرتو همین اثر اقتصادی امام رضا(ع) به یک مطلب مهم اشاره می کنند و آن این که تمام مسلمانان از هر قشر و طبقه و منزلتی در آن جا گردهم می آیند و این یکی از نشانه های انسجام اسلامی است که باعث تجلی وحدت و همدلی مسلمانان بر محور قبله ای واحد است.

ج: آثار فرهنگی حج

1 - مع ما فیه من التفقه
یعنی در حج تفقه صورت می گیرد و کسانی که به حج می روند مسائل دینی و اوضاع جهان اسلام را می فهمند و بررسی می کنند و در برگشت به شهر خود به دیگران منتقل می کنند.

2 - و نقل اخبار الائم الی کل صقع و ناحی
در حج اخبار و احادیث امامان معصوم(ع) به هر منطقه و ناحیه ای می رسد. یعنی در دوران خفقان زمان ائمه، حج دریچه ای به سوی آزادی بود که در ایام حج خدمت ائمه علیهم السلام می رسیدند و از محضرشان سوال می کردند و اخبار را به نقاط مختلف جهان می بردند و از این طریق معارف ناب اسلامی در جریان دیدار با امام فرا گرفته و در بازگشت به سراسر جهان اسلام منتقل می شد.در حال حاضر هم آثار رسول خدا(ص) از این مرکز به تمام دنیا پخش می شود و می توان از طریق برپایی همایش و کنگره های گوناگون از این مرکز مسائل فرهنگی اسلام را به سراسر دنیا اعلام کرد. نکته دیگر این که در زمان غیبت امام زمان(عج) طبق روایات اهل بیت(ع) امام زمان هر سال در آنجا حضور دارد و حاجیان را می بیند ولی آنان حضرت را نمی بینند.

امام صادق(ع) می فرماید: «ویفقدالناس امامهم یشهدالموسم فیراهم و لایرونه»در آخرالزمان مردم امام خود را نمی یابند و آن حضرت در موسم حج حضور می یابد و مردم را می بیند، ولی آن ها او را نمی بینند.(کمال الدین ج2ص346)حج گزار با معرفت با داشتن این باور نه تنها شوق و رغبت بیشتری را به انجام اعمال خالصانه حج نشان می دهد، بلکه لحظات حضور را غنیمت می شمارد و کمال حرمت و احترام را در پاسداشت آن مکان مقدس و حضور شایسته به جا می آورد و با امام عصر(عج) تجدید عهد می کند و در پایان امام هشتم(ع) می فرماید: «لیشهدوا منافع لهم» یعنی این ها همه منافعی است که حج برای بشر دارد و این عبارت هم منافع معنوی را شامل می شود و هم منافع مادی را که از یک نظر همه معنوی است.
 

پایان پیام/