صدای عدالت در سیره امام علی(ع)/راه اداره جامعه در اندیشه سیاسی امیر(ع)

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: «عدالت» از برجسته ترین ویژگی هایی است که تاریخ، امیرالمومنین، امام علی(ع) را با آن شناخته و می شناسد چنان که اندیشمندان غیرمسلمان نیز درباره وجود این شاه بیت اندیشه و سیره علوی لب به اعتراف گشوده اند و کسی همچون جرج جرداق، اندیشمند مسیحی کتابی با عنوان «امام علی (ع) صدای عدالت انسانی» را به رشته تحریر در آورده است.

از این رو، به مناسبت فرا رسیدن سالروز شهادت امیرمومنان علی(ع) و به منظور بررسی اندیشه سیاسی آن حضرت (ع) و بررسی جایگاه عدالت در این اندیشه، با حجت الاسلام دکتر سید کاظم سیدباقری، عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و مدیر گروه الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت در مرکز مطالعات بینارشته ای گفت وگویی داشته ایم که مشروح آن به حضورتان تقدیم می شود:

اندیشه امیرالمومنین امام علی(ع) در میدان سیاست دارای چه ابعادی است و با توجه به آنکه ایشان برای زمانی کوتاه خلافت را عهده دار بودند این اندیشه را با چه کیفیتی پیاده کردند؟

یکی از مباحث اساسی که باید در اندیشه علی بن ابی طالب(ع) مورد توجه قرار گیرد، وجوه سیاسی در اندیشه آن حضرت(ع) است و این امر از آن جهت کلیدی و اساسی محسوب می شود که ما در جامعه ای اسلامی زندگی می کنیم که نظام آن بر اساس اندیشه سیاسی اسلام شکل گرفته است. لذا در این مجال به چند نکته که مرتبط با اندیشه سیاسی حضرت امیر(ع) می شود اشاره می کنم، نکته اول این است که امور در نظام اسلامی باید با همکاری، همیاری و مواسات انجام شود، چنانچه خداوند در قرآن کریم و ذیل آیه 2 سوره مبارکه مائده می فرماید: « وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى» (و در نيكوكارى و پرهيزگارى با يكديگر همكارى كنيد). امیرالمومنین علی(ع)، بحث از همکاری برای برپایی حق در بین بندگان را طرح می کند و می فرمایند: «مِن واجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی العِبادِ النَّصیحَةُ بِمَبلَغِ جُهدِهِم وَ التَّعاوُنُ عَلی إقامَةِ الحَقِّ بَینَهُم».(نهج البلاغه، خطبه، 216) «از حقوقی که خدا بر بندگان واجب کرده، خیرخواهی به اندازۀ توان و همیاری برای برپایی حق در میان خود است».

و در کلامی دیگر، طلب همکاری برای برپایی حق را دیانت می نامد و می فرماید: «درخواست همکاری برای برپایی حق، نشانه دین ورزی و امانت است».

از سوی دیگر باید توجه داشته باشیم که یکی از عرصه های تعامل و همکاری، نصیحت کارگزاران حکومت و نظام اسلامی است. ما معمولا تصور می کنیم که همه وظایف بر عهده قدرت یا دولت است، در حالی که این وظیفه همه ماست که با همیاری یکدیگر جامعه اسلامی را در رسیدن به اهداف خودش در امر عدالت، حل مشکلات دیگران و شهروندان و البته نصیحت کردن و اندرز دادن به کارگزاران اسلامی یاری دهیم.

بحث دیگری که در مورد اندیشه سیاسی امیرالمومنین امام علی(ع) در جامعه می توان مورد توجه قرار داد، آن است که حضرت(ع) معتقد به اظهار فکر و اندیشه در یک فضای آزاد و تعاملی بودند، به این معنا که تاکید داشتند در فضای سیاسی نمی شود با یک ایده و دیدگاه همه امور را به ثواب رساند، لذا از نظرات مختلف استفاده می کردند.

این همان دیدگاهی است که همواره مورد تاکید مقام معظم رهبری(مدظله) و بزرگان بوده است که خود را در بحث آزاداندیشی و نظریه پردازی نشان داده و می دهد. لذا تاکید است که باید حرف های مختلف و متفاوت را شنید و طبیعی است که این نیاز به یک فضای آزاد دارد، حضرت امیرالمومنین علی(ع) می فرماید: « مَنِ اسْتَقْبَلَ وُجُوهَ الْآرَاءِ عَرَفَ مَوَاقِعَ الْخَطَإِ» (کسی که از آراء گوناگون استقبال کند، صحیح را از خطا خوب می شناسد).

بنابر این، آنچه که در اداره جامعه اسلامی اهمیت دارد، ایجاد فضای تضارب آزادِ آراء است تا اندیشمندان بتوانند تفکر خود را بی دغدغه بیان کنند. مشورت خواهی، مشورت دادن، امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ای با چنین ویژگی هایی محقق می شود. نکته درس آموز در اندیشه و آراء سیاسیِ امیرالمومنین امام علی(ع)، آن است که در جامعه اسلامی برای رسیدن به آرامش و رهایی از تحریف عقاید و اختلافات سیاسی، باید بستری آزاد برای توسعه فکری و نظریه پردازی و حق آزادی بیان، فراهم شود.

در فضایی که تضارب آراء و امنیت فکری به وجود آمده باشد، اندیشه ای که از استواری بیشتری برخوردار باشد، رشد می کند و می بالد. با آن امنیت، هر کس آزادانه می اندیشد، آگاهانه و با احساس امنیت، برمی گزیند، لذا امیرالمومنین علی(ع) می فرمایند: «اضرب بعض الرّأی علی بعض فانّه یتولّد منه الصّواب»(غرر الحکم، ش2567) (بعضی از دیدگاه را به برخی دیگر، بزنید که از آن امر صواب و درست، به وجود می آید).

در منظومه اندیشه سیاسی امیرمومنان(ع)، عدل چه تعریف و کارکردی دارد و حضرت(ع) چه آرمانی را از مجرای عدالت دنبال می کنند؟

دو نکته در این رابطه وجود دارد، یکی عدل محوری در اندیشه امیرالمومنین امام علی(ع) که در هسته مرکزی اندیشه حضرت(ع) وجود دارد، به گونه ای که هر کس در اندیشه و رفتار، آن حضرت(ع) پژوهش کند از هر سو به این عدالت می رسد؛ و دیگری عدالت طلبی است. این عدالت به اندازه ای اهمیت دارد که حضرت امیر(ع) درباره اش می فرمایند: «بدان که بافضیلت ترین بندگان خدا در پیشگاه او رهبری دادگستر است که هدایت یابد و هدایت کند».

در تمامی گفتار، رفتار، کردار و اندیشه امام علی(ع)، عدالت امری تمام عیار است. لذا حضرت(ع) تاکید می کنند: «اِسْتَعْمِلِ الْعَدْلَ وَاحْذَرِ الْعَسْفَ وَالْحَيْفَ فَاِنَّ الْعَسْفَ يَعودُ بِالْجَلاءِ وَالْحَيْفَ يَدْعوا اِلَى السَّيْفِ» (عدالت را اجرا كن و از زورگويى و ستمگر ىبپرهيز زيرا زورگويى مردم را به ترك از وطن وا مى دارد، و ستم آنان را به قيام مسلّحانه مى كشاند).

به تعبیر حضرت امیر(ع) عدل، سیاست گذاریِ عام و فراگیر است، لذا باید در همه عرصه های زندگی حضور داشته باشد. جامعه اسلامی مطلوب از منطر امیرالمومنین امام علی(ع)، جامعه ای است که در همه عرصه هایش عدالت حضور چشمگیر داشته باشد.

در اندیشه علوی رعایت دوسویه حق و تکلیف بین کارگزاران و امت، در تحقق اهداف و رسیدن به آن افق هایی که اسلام پیش بینی کرده است، چه نقشی ایفا می کند؟

در تفکر حضرت(ع)، دو مولفه حق و تکلیف رابطه ای متقابل دارند و میان حکومت و مردم، حقوقی متقابل وجود دارد، چنانکه می فرمایند: «حقوق، مایه انتظام روابط مردم و عزت دین آنان است؛ مردم هرگز روی صلاح و شایستگی نخواهند دید مگر آن که حکومت شان صالح باشد و حکومت ها هرگز به صلاح نخواهند آمد مگر توده ملت استوار و با استقامت شود».

امیرالمومنین امام علی(ع)، معتقد است در صورت ادای حقوق متقابل میان مردم و حکومت، علائم عدل برپا و بتبع آن محیط و زمانه اصلاح می شود. در نقطه مقابل اگر زور و ستم به میدان بیاید، تعبیر امام علی(ع) آن است که «اختلاف کلمه، رخ خواهد داد و نشانه های جور آشکار می شود و راه های اصلی سنت متروک شده و هوا و هوس مبنای عمل قرار می گیرد». یکی از زیباترین بنیادهای فکری که می تواند مبنای عمل در کلام امیرالمومنین امام علی(ع) برای جامعه و حاکمان باشد، نامه ای است که به مالک اشتر نوشته اند؛ حضرت(ع) در آنجا می فرمایند: «قلب خویش را کانون رحمت و محبّت و لطف به رعیت قرار ده و در مورد آنان همچون درنده‌ای مباش که خوردن شان را غنیمت شماری، زیرا آنها دو گروهند یا برادر دینی تو اند و یا انسان‌هایی که در آفرینش شبیه تو هستند (در هر حال باید حقوق آنها را محترم بشماری و بدان) از مردم لغزش‌ها و خطاهایی سر می‌زند و مشکلاتی به آنها دست می‌دهد (که آنها را از انجام وظیفه باز می‌دارد) و به دست آنان از روی عمد یا خطا، کارهای (خلافی) ظاهر می‌شود (در این گونه موارد) از عفو و گذشت خود آن قدر به آنها عطا کن که دوست داری و خشنود می‌شوی خداوند از عفوش به تو عطا کند، زیرا تو فوق آنها هستی و پیشوایت فوق توست و خداوند فوق کسی است که تو را زمامدار آنها قرار داده و تدبیر امور آنها را از تو خواسته و به وسیله آنان تو را آزمایش می‌کند».

 نکته دیگر در مورد عدالت امیرالمومنین امام علی(ع) این است که همواره حضرت(ع) تاکید بر عدالت طلبی دارد، یعنی مردم، کارگزاران، جامعه و دولت و نظام اسلامی باید جوینده و مطالبه گر عدالت باشند. حضور مطالبه گرانه مردم در میدان عدالت، موجب می شود که دولتی ها و کارگزاران نظام اسلامی بیش از پیش به عدالت بیندیشند و اساس برنامه های خود را بر پایه عدالت بگذارند.