خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ هر منطقه با توجه به سبقه تاریخی خود و فرهنگ و خرده فرهنگ‌ها و روش‌های زندگی که در طول تاریخ داشته است، خصوصیات منحصر به فرد و محصولات خاص خود را برای عرضه دارد. این خصوصیات منحصر به فرد عموما در نحوه زندگی، صنایع دستی و سوغات‌های هر منطقه تجلی می‌یابد و ذوق و سلیقه مردم آن دیار را برای مسافران و گردشگران نمایان می سازد.
استان خراسان جنوبی نیز علاوه بر داشتن جاذبه‌های گردشگری و اماکن تاریخی دارای سوغات متنوعی بوده که در نوع خود نه تنها در کشور بلکه در دنیا بی نظیر است و سوغات متنوع سرزمین آفتاب هم جاذبه‌ای رنگین و دلنشین برای گردشگران و میهمانان دارد و مسافران پس از دیدار از دیار کویر در حالی راهی خواهند شد که سبدی پر از سوغات متنوع همراه دارند.
زعفران، عناب، زرشک، کشک سیاه، آلوبخارا، سنجد، بادام کوهی، قالی، بَرک بافی، حوله بافی، تَرکه بافی، نمدمالی، پَلاس بافی، سفره بافی، دواتگری سنتی (مس چکشی) و سنگ‌های زینتی از جمله صنایع دستی و سوغات خراسان جنوبی است که هر کدام با طعم، عطر و رنگی فرهنگ و رسوم این اقوام را روایت می‌کنند و هفت سین توشه گردشگران نوروزی را زینت می‌بخشد و هر مسافری می‌تواند آن را ره آورد سفر خود سازد.
صنایع دستی این استان همیشه جلوه‌ای از خلاقیت هنر، فرهنگ و تمدن کهن این سرزمین دارد و گردشگران با تهیه صنایع دستی، تکه‌ای از روح مقصدی را که به آن سفر کرده‌اند همراه خود به خانه خواهند برد.
زعفران؛ طلای سرخ در دل کویر
کاشت زعفران در ایران قدمتی ۳ هزار ساله دارد. این گیاه رنگی و گران‌بهای چندین ساله، بدون ساقه است و پیاز دارد و چون درخاک کویر به عمل می‌آید، به طلای سرخ شهرت یافته است. خراسان جنوبی که به نام سرزمین طلای سرخ ایران مشهور است به دلیل شرایط مناسب آب و هوایی حدود ۳۰ درصد زعفران ایران در این منطقه تولید میشود که بهترین کیفیت زعفران را دارد و زعفران قاینات آوازه جهانی دارد و به کشورهای اروپایی صادر میشود.
هم‌اکنون منطقه عمده کشت زعفران به خراسان‌جنوبی که زمانی به قهستان شهرت داشته و امروزه شامل شهرستان‌های نهبندان، بیرجند، قاین، گناباد، فردوس و طبس میشود، محدود شده است. زَعفِران گیاهی دارویی و صنعتی است که از طریق پیاز تکثیر میشود. گل زعفران که به بخش کلاله و یا قرمزی آن سر ریشه می‌گویند در ابتدای برداشت به رنگ قرمز روشن است ولی به مرور به رنگ قرمز تیره رنگ تبدیل میشود.
بخش مورد استفاده زعفران همین کلاله زعفران است. کلاله‌ی زعفران دارای رنگ، طعم و عطر دلپذیری است که هر یک از این ویژگی ها مربوط به یک دسته از مواد آلی شیمیایی است. اگرچه همراه بودن خامه با کلاله از قیمت زعفران میکاهد، اما بیشتر افراد برای اطمینان از خلوص زعفران ترجیح می‌دهند از زعفران دستهای که خامه به کلاله متصل است خریداری کنند.
برای کشاورزان خراسان کاشت زعفران درآمد اصلی است. زعفران گیاهی مقاوم به خشکی و قانع به هر نوع خاک است چرا که که تنها دو بار در اول آبان‌ماه (قبل از محصول‌دهی) و اوایل آذرماه (در پایان محصول‌دهی)، به آب نیاز دارد و تا بهار، آب باران و برف برای آن کافی است.
طلای سرخ خراسان جنوبی بسیار نشاط آور، مقوی حواس، کاهنده برخی عفونت‌ها، مقوی قلب، کبد و ریه‌ها و پاک کننده کلیه‌ها، مثانه و پوست است. زعفران را می‌توان به تنهایی به صورت شربت (مثلا با گلاب) یا دمنوش میل كرد یا همراه دیگر دمنوش‌ها چون چای، چای سبز، به و ... استفاده كرد.
زرشک؛ عقیق درخشان خراسان جنوبی
نام زرشک که می‌آید در ذهن اکثریت مردم نام خراسان جنوبی شکل می‌گیرد. زرشک این استان معروف‌ترین و باکیفیت‌ترین زرشک تولیدشده در ایران است که به طور وسیعی به سایر نقاط هم صادرات میشود. ایران بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی زرشک در دنیا و خراسان جنوبی بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی زرشک در ایران است. این سوغات پرطرفدار از اوایل پاییز برداشت میشود و پرطرفدارترین سوغات این دیار است.
زرشک را عقیق درخشان صحراهای خراسان نام نهاده‌اند که این محصول به یکی از سوغات پر مخاطب مسافران خراسان‌جنوبی تبدیل شده است.گل‌های زرشک، مجتمع و به‌صورت خوشهای و آویخته است. از دانه زرشک صرف نظر از مصارف غذایی در صنایع تبدیلی از قبیل مربا، ژله، آب میوه، نوشابه گازدار، کنسرو، مارمالاد، نکتارین و گرد زرشک استفاده میشود.
برگ زرشک حاوی مقدار زیادی ویتامین c است و در اسهال‌های مزمن، آب آوردن انساج و در بیماری اسکوربوت مصرف میشود. جویدن برگ باعث سفت شدن لثه ها و جلوگیری از خونریزی میشود. زرشک خواص و فواید بسیار زیادی برای بدن به ویژه پوست دارد.استفاده از زرشک حتی در مدن زمان کوتاه باعث از بین رفتن جوشهای پوست شده و پوست را شاداب و شفاف خواهد کرد.
عناب میوه سلامتی
استان خراسان جنوبی به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده‌ی عناب در کشور مطرح است. بیش از 90 درصد تولید این محصول در اراضی این استان صورت می‌گیرد. برداشت این محصول در مناطق کم ارتفاع‌تر از اواسط تابستان و در مناطق مرتفع‌تر از اوایل پاییز انجام میشود. بد نیست که بدانید درآمد اصلی ساکنین استان خراسان جنوبی از کشت همین خوشمزه‌ی کوچک تأمین میشود. عناب یکی از اصلی‌ترین سوغات این استان به حساب می‌آید.
میوه ی عناب به رنگ قرمز و به شکل تخم مرغ و دارای یک هسته است.عناب میوه ای شیرین و خوشمزه است که می تواند به سلامت شما بسیار کمک کند. این میوه قدرت ماهیچه‌ها و توان بدنی را افزایش می دهد. خواص عناب خشک بسیار است از جمله آرام بخش بوده و اضطراب را از بین می برد ، بی خوابی را بی طرف می کند ، حافظه را تقویت کرده ، مفید برای کبد و کلیه هاست.
آلو بخارا
درخت آلو بخارا در روستاهای بخش مرکزی و بخش درمیان بیرجند به فراوانی کشت میشود. برگ های این درخت بیضی و به صورت یک در میان و به طول 4-6 سانتی متر، گل های آن به صورت دسته هایی مانند آلبالو به رنگ سفید و میوه آن مدور به رنگ بنفش است.
میوه این درخت به طوری که در مخزن الادویه آمده، اثر هضم کننده، اشتها آور و محرک ترشحات صفراوی دارد. طعم میوه برخلاف سایر آلوها، ترش و دارای اسیدمالیک، قند و مواد آلبومینوئیدی و پکتیکی است.
ریشه این درخت اثر قابض دارد. میوه این درخت کمتر به صورت تازه و بیشتر به صورت خشک مصرف خوراکی دارد. نوع خشک شده آن در انواع سوپها و خوراک ها و خیسانده آن در آب در صبح و قبل ازصبحانه ناشتا به منظور لینت مزاج و رفع یبوستهای عادی و تقویت اعمال کلیه به کار می رود.
پارچه بافی سنتی؛ سوغاتی از رنگ و قدمت
حوله بافی که دراصطلاح محلی به آن (تُو بافی و یا تون بافی)اطلاق می گردد از قدیمی ترین صنایع دستی جنوب خراسان می باشد. بر اساس مستندات تاریخی،از معروفیت دستبافته ها و پارچه های پنبه ای و ابریشمی تولید شده در ایالت قهستان قدیم در قرون اولیه اسلامی فراوان یاد شده است.
بافت حوله های سنتی در خراسان جنوبی، امروزه نیز همانند گذشته با دستگاههای سنتی دو یا چهار وردی و ابزار کار ساده، صورت می گیرد. با کمک این دستگاه ایجاد دهنه، پود گذاری (با تنوع رنگی نامحدود) و دَفتین زدن با حرکات منظم دست و پا، باعث تولید انواع پارچه بر اساس نوع ماده اولیه می شود.
از انواع نقوش به کار رفته در حوله بافی می‌توان به: کُلو، گِنتی ، چَپَر بافت، جِناغی و ساده اشاره کرد. تولیدات مختلف حوله بافی شامل انواع حوله دست و صورت و حمام، سفره نان، صافی، دستمال، چادرشب، شال سر، لُنگی و... است.
تولید حوله در بسیاری ازشهرستانهای خراسان جنوبی از جمله، خوسف، نهبندان، درمیان، سرایان، قاینات درحال حاضر رواج داشته و شهرستان بیرجند بالاخص روستای خراشاد از اصلی ترین مراکز تولید حوله در استان به شمار می آید.
«قالی» خراسان جنوبی؛ نقش و نگاری مردمان کویر با قدمتی 1100 ساله
قدمت قالی بافی بر اساس مستندات تاریخی درمنطقه خراسان جنوبی به 1100 سال قبل می‌رسد. پس از نصب دار و عملیات چله کشی، نصب چوب هاف و کوجی انجام شده و بافت قالی آغاز می گردد. بعد از بافت هر رَج، پود ضخیم و عموماً پس از بافت 2 تا 3 رَج، پود نازک از دو ردیف تار زیر و روی قالی رد می شود.
دو نوع بافت فارسی و ترکی در این استان رایج است که هر دو دارای بافت های تقلبی مشابه می باشند که به آن گره های جفتی می گویند. این گره ها اغلب به لحاظ تسریع در کار بافت انجام گرفته و معمولاً از استحکام و ظرافت فرش می کاهد اما به لحاظ تراکم بافت قالی های این منطقه اثر چندانی بر کاهش کیفیت نداشته است.
از نقشه های بومی و رایج در این استان می توان به ریزه ماهی به صورتهای کف ساده، پنج متن ولَچَک ترنج، نقش سَعدی، خِشتی، کَلِّه اسبی، بُتِّه جِقِّه وطرح های اقتباسی نظیر شیخ صَفی، درباری و گلدانی اشاره کرد.
بافت قالی و قالیچه در اکثر شهرها و روستاهای این استان رواج دارد به طوریکه بیش از 50 هزار بافنده به صورت تمام وقت یا فصلی به این حرفه اشتغال دارند. مود و دُرُخش از مهمترین و مشهورترین مکانهای تولید قالیهای نفیس در گذشته بوده که دارای شهرت جهانی هستند.
درخت هایی که «تَرکه بافی» هنر میشود
این حرفه که بیشتر اختصاص به بیرجند و روستاهای اطراف این شهرستان دارد بدلیل وجود رشته کوه باقران که منبع اصلی و اساسی مواد اولیه این هنر وصنعت می باشد.
تَرکه بافی به ساخت انواع ظروف با استفاده از شاخه های نازک و باریک درختان و درختچه ها می گویند. پس از جدا سازی شاخه های ( ترکه ها – سافت ها) مورد نظر از دو نوع درخت بید (سرخ بید (مینا) و بید رودی ) و یا درختچه سافترگ (بادام کوهی، بادام تلخ )، آنها را از هر گونه برگ وزائده پاک نموده و بر حسب طول و قطر دسته بندی می کنند.
در صورت استفاده از ترکه‌های قدیمی و غیر منعطف، آنها را چندین روز در آب می‌خیسانند تا انعطاف پذیر و قابل استفاده شود.
از دو دسته چهارتایی عمود بر هم از ترکه های قوی تر، ساختاری هشت شعاعی که اسکلت اساسی واولیه کار را تشکیل می دهد بوجود می آید. آنگاه به وسیله ترکه های نازک عمل بافت تا تکمیل دیواره های شیء ادامه می یابد.
از تولیدات ترکه بافی بیشتر به عنوان آبکش برنج، شستن سبزی و میوه، سبد میوه ،سبزی و گل، خشک کردن میوه ها، حمل بار و جای خوراک حیوانات اهلی استفاده می شود. ابزار کار این رشته بسیار ساده و محدود به یک چاقو می باشد.
این حرفه بیشتر اختصاص به شهرستان بیرجند، بالاخص روستاهای کوهپایه رشته کوه باقران دارد. تکنیک وفن ترکه بافی(سافت بافی) به شماره 813 در فهرست عادی میراث ناملموس ملی ثبت گردیده است.
بَرک بافی
بافت منسوجات سنتی با مواد اولیه گوناگون (پنبه، نخ پشم، ابریشم و کُرک) و به کمک دستگاههای سنتی و نسبتاً پیچیده دو وَردی و چهار وَردی در حد وسیع در منطقه ای که امروزه با نام خراسان جنوبی خوانده می شود رواج داشته است که از منظر علاقمندان به اصالتها بسیار حائز اهمیت است.
بَرَک بافی که اصطلاحاً (کُرکی بافی یا کورگین بافی) نامیده شده است از قدیمی ترین صنایع دستی جنوب خراسان بزرگ بوده و تاریخ تولید آنان دراستان به قبل از دوره سلجوقی می‌رسد.
بَرَک که دراصطلاح محلی به آن کُرکی گفته می شود. بافته ای است با تار و پود ضخیم یا کورگین، کورگی از کُرک بز و شتر که از آن جامه زمستانی تهیه می شود و به لحاظ استحکام ، لطافت ،گرمی وخواص درمانی دارای ویژگی های خاص ومنحصر به فرد است.
پارچه های کرکی با طرحهای ساده و چهارخانه و با استفاده از الیاف کرک در رنگ طبیعی طیف رنگی کرم روشن تا سیاه تولید می شده است. کاربردهای پارچه های کرکی بیشتر شامل : پاپیچ (پاتابه)،کت زنانه و مردانه، چادر زنانه، شالِ گردن وکمر و مَندیل بوده است.
برپایی 25 بازاچه صنایع دستی در ایام نوروز
حسین عباس زاده، معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی با بیان اینکه 25 بازارچه نوروزی با 300 غرفه در نوروز 97 راه اندازی می شود، گفت: امسال تعداد غرفه‌های بازارچه های صنایع دستی به نسبت سال گذشته افزایش دو برابری دارد.
به گفته وی خراسان‌جنوبی در فروردین ۹۷ در نمایشگاه نوروزگاه ایران در مشهد از 4 تا 11 فروردین ماه حضور فعالی خواهد داشت که بخشی از آن به معرفی صنایع دستی استان اختصاص یافته است.
عباس زاده یادآور شد: چهارهزار صنعتگر صنایع دستی خراسان‌جنوبی در ۴۰ رشته شناخته شده فعالیت می‌کنند که حدود ۵۰ درصد آنان را بانوان تشکیل می‌دهند.
نظر شما