به گزارش خبرگزاری شبستان: هنگامی که امام علی بن محمد علیه السلام معروف به هادی و ابن‌الرضا به دستور متوکل عباسی و به وسیله «یحیی بن هرثمه بن اعین» از مدینه، شهر پیامبر(ص)، به سامراء احضار گردیدند روح تازه‌ای در کالبد پایتخت نظامی عباسیان دمیده شد. سامراء که سُرَّمَن رای نیز می‌گویندش هر چند دیدن طبیعت‌اش هر بیننده‌ای را مسرور می‌کند، اما بافت جمعیتی و شرایط نظامی حاکم بر آن در کنار خشونت و سبعیت متوکل عباسی زندگانی را در آن بسیار سخت ساخته بود.
مرد محبوب مدینه که پاک ترین و راستگوترین خلق بود روزهای سختی را در پادگان نظامی عباسیان پیش روی داشت. سامراء دوازده سال پیش از آن که به قدوم مبارک ابوالحسن ثالث امام علی‌النقی علیه السلام متبرک گردد به عنوان پایتخت عباسیان برگزیده شد.
تندخویی و درازدستی ممالیک ترک که در اطراف معتصم عباسی گرد آمده بودند، مردم بغداد را به ستوه آورد، لذا معتصم از خوف شورش مردم به سامراء رفت و آنجا را به پایتختی برگزید و از آن پس خراب آباد سامراء، مسکن هشت تن‌از خلفای بنی‌العباس گردید. تا اینکه در 279 قمری رو به افول نهاد و به سرعت به قصبه‌ای تبدیل شد. از این پس به آن ساءمن‌رأی (بدا بر آنکه آن را ببیند) گفتند.
امام عسکری(ع) با یاد خاطرات غمبار پدر روزهای سختی را در سامراء گذراند
سامراء چون به ظلم آباد شد، شوکتش دیری نپائید. شهری که در عرض شش سال از 221 تا227 قمری عمارت هایش بر عمارت های باشکوه بغداد تنه می زد در دوران متوکل عباسی به اوج خود رسید، بقایای قصرهای این شهر نمادی از دوران سراسر ظلم متوکل عباسی است که در دوران او و به دستور وی کربلای معلی و حرم حسینی تخریب و زمین آن شخم زده شد و از عبرت های بزرگ الهی این که خلیفه ظالم در دنیا و آخرت خانه خراب گردید.
متوکل نه ماه بیشتر در قصر تازه تأسیس خود در کنار سامراء، که موسوم به قصر جعفری و متوکلیه شد، اقامت نکرده بود که به دست پسر خود منتصر کشته شد و کاخ و آبادی های اطراف آن ویران گردید. این پایان ماجرا نبود، پایتخت در 279 قمری دوباره به بغداد منتقل شد و سامراء به کلی متروک گردید و جز مشهد امامین همامین علیهماالسلام و حریم آن و سرداب و محله کرخ جایی معمور نماند.
امام هادی (ع) که دوران سخت متوکل را در سامراء گذرانده بود، سه خلیفه دیگر عباسی به نام های منتصر، مستعین و معتز را نیز در خراب‌آباد سامراء دید و سرانجام در 254 قمری به دستور معتز به شهادت رسید و خاک سامراء که با حضور آن حضرت(ع) شرافت یافته بود، جسم آن حضرت(ع) را در بر گرفت.
حسن بن علی علیه السلام در غم شهادت پدر نشست و او را در خانه خود غسل داد و دفن کرد. امام هادی(ع) این خانه را که مدفن ایشان شد از «دلیل بن یعقوب نصرانی» خریده بود. امام حسن عسکری(ع) که پس از پدر عهده‌دار امامت شیعیان شده بود با یاد خاطرات غمبار پدر روزهای سختی را در سامراء گذراند. خوب به یاد داشت که هنگام ورود پدر، متوکل دستور داد آن بزرگ را در کاروانسرای گدایان جای دادند.
کسی را به حایر حسینی بفرستید تا برای من دعا کند
سال های سخت گیری بر زوار حسین علیه السلام و تخریب حرم مطهر سیدالشهداء(ع) در 236 قمری قلب امام عسکری(ع) را می فشرد و به یاد می‌آورد که پدر هنگام شدت بیماری در دوره متوکل به «محمد بن حمزه» می‌گفت که: با احتیاط کسی را به حایر حسینی بفرستید تا برای من دعا کند و نیز شنیده بود که پدر در پاسخ سوال «علی‌بن بلال» که از سر تعجب پرسیده بود: او خود حایر است، او را با حایر حسینی (ع)چکار؟ فرموده بود: من دوست دارم برای من دعا نمایند در آنجا که خدا دوست می‌دارد او را در آنجا بخوانند .2 و این در شرایطی بود که قبر سیدالشهداء(ع) به دستور متوکل عباسی شخم زده شده بود.
فرا خواندن امام به مجلس متوکل در حالتی که خلیفه عاصی، مست بود و از امام می خواست که برای او شعر بخواند، حبس امام و کندن قبر در مقابل دیدگان آن حضرت، آماده کردن غلامان زنگی برای قطعه قطعه کردن ذریه زهرا سلام الله علیها، پیاده کشاندن فخر آسمان و زمین به دنبال خود و وزیرش «فتح ابن خاقان» برای خوار نمودن آن حضرت(ع) و... وقایعی بود که یادآوری آنها قلب امام عسکری را می‌آزرد و این در حالی بود که آن بزرگ که معروف به ابومحمد زکی، هادی، عسکری و ابن‌الرضا بود خود روزگار خوش تری نداشت.
امام عسکری(ع) مسموم شده و در بامداد هشتم ربیع به شهادت می رسد/ نماز را پسر بر پیکر پدر اقامه کرد
در دوران فرعونی معتمد عباسی، فرعون زمان از تولد موسی آل محمد(ص) بیمناک بود لذا مراقبت ها نسبت به بیت حضرت عسکری(ع) شدت گرفت، معتمد راه چاره را در به شهادت رساندن امام عسکری(ع) دانست، لذا آن حضرت(ع) به دستور او مسموم و در بامداد هشتمین روز از ماه ربیع‌الاول سال 160 هجری پس از راز و نیازی عاشقانه به جوار معبود شتافت.
نماز را امام عصر(عج) بر پیکر پدر اقامه کرد و در هجوم مأموران برای دستگیری آن حضرت(عج)، یوسف زهرا(س) در سرداب و محل عبادت پدران خود به چاه غیبت فرو شد و شرافت آن مکان افزون گردید. جسم پاک امام حسن عسکری(ع) نیز در همان خانه و در کنار قبر مطهر امام علی‌النقی (ع) به خاک سپرده شد و پس از آن اجساد مطهر نرجس خاتون(س) مادر امام عصر (عج)، حکیمه خاتون(س)، عمه آن امام غایب(عج) از نظر و نیز جده مادر امام حسن عسکری(ع) و حسین بن علی‌الهادی(س) در آن مکان مقدس به خاک سپرده شد و خاک سامراء نیز مانند خاک بقیع و مدینه، نجف و کربلاء و مشهد امام رضا (ع) برای شیعیان تقدس یافت.
قبور آن بزرگان زیارتگاه شیعیان آل محمد(ص) شد و سامراءی ویران به سبب شرافت مدفونین آل‌الله در آنجا محل‌توجه شیعیان قرار گرفت و همین اندکی باعث آبادانی سامراء گردید. ناصرالدوله حمدانی یعنی همان «ابومحمدحسن بن‌ابی الهیجاء عبدالله بن محمد حمدان بن حمدون‌تغلبی»، صاحب موصل اولین کسی است که بر قبر شریف امامان علیهم السلام در سامراء قبه ساخت و برای ضریح پرده کشید و گرداگرد سامراء دیوار کشید و اطراف خانه امامان (ع) عمارات و ابنیه ساخت.
پس از او احمدبن بویه معروف به معزالدوله سومین سلطان آل بویه در337 قمری به تعمیر آن مکان شریف همت گماشت. عضدالدوله دیلمی نیز این افتخار را داشت تا در 368 قمری به تعمیر قبور امامین همامین عسکریین(ع) اقدام نماید.
صفویه برای مرقد امامان سامراء گنبد و صحن می سازند
در دوره صفویه گنبد و صحنی برای مرقد امامان در سامراء ساخته شد. در 1198 قمری «احمدخان دنبلی» حاکم مردم‌دار خوی که 30 سال بر آن خطه حکومت کرده بود به قصد تعمیر و توسعه بارگاه عسکریین (ع) در سامراء برادر همسر خود میرزا محمد رفیع فرزند میرزا شفیع مستوفی‌الممالک را به همراه تعدادی معمار و کارگر به سامراء اعزام کرد تا عمارت جدیدی به سان عمارت نجف بر روی قبور ائمه (ع) بسازند.4
ممانعت برخی از اهل عراق از کار هیئت اعزامی احمدخان نزدیک بود به درگیری منجر شود که با جلب نظر سلیمان پاشا والی بغداد هیئت توانست کار خود را در سامراء آغاز کند. احمدخان دنبلی در توطئه‌ای شوم توسط برادرزادگان خود در 1200 قمری به قتل رسید. ظاهرا ًمحرک ترور وی آقا محمدخان قاجار بود. به این ترتیب کار ساختمان صحن سامراء یک سال متوقف شد.
اما سرانجام حسینقلی‌خان فرزند احمدخان دنبلی پس از کنترل اوضاع و سرکوب مخالفان و قاتلان پدر خود، میرزا جعفر وزیر را که پسر میرزا رفیع سابق‌الذکر بود به سامراء اعزام کرد و او نیز در طی دو سال عمارت آنجا را از قبیل صحن و مناره و رواق و صفه و ایوان و سرطاق و پیش طاق بنا کرد. این اقدامات تا 1207 قمری به طول انجامید و بارگاه عسکریین (ع) وضعیت مناسبی پیدا کرد. از خاندان دنبلی چندتن از جمله احمدخان دنبلی، کلبعلی‌خان پسر احمدخان، سلمان خان، نظرعلی بیگ‌خان پسراحمدخان در آن مکان مقدس مدفون هستند.
با توجه به عادات اهالی سامراء به بهره‌برداری از ارادت شیعیان نسبت به اهل بیت (ع) در راستای ارضای آزمندی های خود در عین بی‌توجهی به نگهداری و حفاظت از بارگاه عسکریین (ع) لازم بود هر از چند گاهی شیعیان عاشق، خود دست به کار شده و از حریم با صفای اهل بیت (ع) حفاظت نموده و در تعمیر و نگهداری آن بکوشند.
ناصرالدین شاه چهارصد صندوق خشت طلا برای گنبد عظیم سامرا ارسال کرد
ادیب‌الملک که خود در 1273 قمری جهت زیارت به‌عتبات عالیات مشرف شده بود می‌نویسد: تا به حال سه دفعه از هندوستان به جهت طلاکردن گنبد مطهر (طلا) آورده‌اند، لیکن به این مصرف نرسیده و از میان رفته مگر به قدر یک کمربند در دوره گنبد طلا شده است و مابقی از گچ سفید است.
در اینجا بی‌مناسبت نیست که ذکری از ماجرای ارسال خشت های طلا و مطلا نمودن گنبد عسکریین(ع) به میان آید.
در 1283 قمری ناصرالدین شاه قاجار با صدور فرمانی به علیرضاخان قاجار ملقب به عضدالملک که سمت پیش خدمت خاصگی شاه را نیز داشت و از رجال معتبر و مهم قاجاریه محسوب می‌شد مأموریت داد چهارصد صندوق خشت طلا را جهت به کار بردن در گنبد عظیم حرم سامراء به عراق منتقل نماید. فرمان شاه چنین است:
هو مقرب‌الخاقان، نتیجه‌الامراء العظام، فدوی‌زاده خاص دولت جاوید آیت، علیرضاخان پیشخدمت خاصه به عنایات خاطر خطیر ملوکانه مفتخر و مباهی بوده بداند که چون خشتهای طلا که به جهت گنبد منور مطهر عسکریین صلوات‌الله و سلامه علیهما ساخته شده نظر به امانت و دیانت آن فدوی‌زاده خاص، حمل خشتهای مزبور را به عهده آن مقرب‌الخاقان محول و مفوض فرمودیم که با کمال نظم و درستی خشتهای طلا را حمل نموده و در کاظمین تحویل جناب مستطاب فضایل‌ماب، افادت و افاضت نصاب، حقایق و معارف اکتساب، قدوه‌العلما و زبده‌الفقها، مجتهدالعصر والزمان، شیخ‌المشایخ العظام، شیخ عبدالحسین سلمه‌الله تعالی داده که به کار ببرد. در بین راه از غلام و سرباز و فراش و مأمورین چنانچه تقصیری و خلافی ظاهر شود آن مقرب‌الخاقان خود ماذون است که به فراخور تقصیر آنها تنبیه نماید. باید با کمال نظم و درستی این خدمت را به انجام رسانده درعهده شناسد حرره فی شهر ذی‌القعده‌الحرام سنه 1283.
به این ترتیب مأموریت عضدالملک آغاز می‌شود. لازم به ذکر است که شاهان قاجار علی‌رغم همه نواقص و کاستیها در حکومت‌گری و اخلاق و رفتار شخصی در حفظ شعایر شیعی و دینی تا حدودی اهتمام داشته و حداقل اینکه نسبت به مبانی دینی و شعایر شیعی عناد نداشتند. لذا از این نوع اقدامات در کارنامه اغلب آنان مضبوط است. برخلاف پهلوی‌ها که اساساً برای هدم اساس اسلام و تشیع توسط بیگانگان گماشته شدند و در این راه همچون متوکل عباسی و وهابیون تکفیری در مقابل اقامه شعایر دینی موضعگیری نموده و نسبت به ساحت مقدس اهل بیت (ع) و شیعیان مظلوم آنان جسارت نمودند.
عضدالملک سفر خود را در روز سه‌شنبه دوازدهم ذی‌القعده 1283 آغاز نمود و در دوشنبه نهم جمادی‌الاولی 1284 به پایان برد. منزل اول کاروان حامل خشت ها پس از خروج از تهران شهرری یا حضرت عبدالعظیم بود و از آنجا این سفر بزرگ با همراهی سیصد نفر و هفتصد رأس چارپا آغاز گردید.
روزنامه خاطرات این سفر توسط عضدالملک تهیه شده که اکنون در آرشیو مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران نگهداری می‌شود. در سال 1370 شمسی این اثر به کوشش حسن مرسلوند به چاپ رسیده است.
کاروان حامل خشت های طلا با عظمت و جلالی وصف ناشدنی به سامرا رسید
کاروان حامل خشت های طلا منزل به منزل با اشک های دیدگان محبان اهل بیت (ع) و شیعیان آل علی (ع) استقبال و بدرقه می‌شد و باشکوه هرچه تمام‌تر به سوی کوی جانان راه می‌سپرد. با ورود کاروان به خاک عثمانی مقامات عثمانی و ایرانی و مردم شیعه و سنی به استقبال کاروان آمدند. عضدالملک خود ورود به کاظمین را چنین توصیف می‌نماید:
از قبر ابوحنیفه الی آستان ملایک پاسبان کاظمین علیهماالسلام، در دو جانب، و از دو طرف، شیعه و سنی، سپید و سیاه و اناث و ذکور، در خارج و داخل بغداد، بر سر برجهای قلعه و بام سرایه پاشا و میدان درب سرایه و قهوه‌خانه‌ها و قراول‌خانه‌های دو جانب و دکاکین و زیر دیوارها و بام و منظره خانه‌ها ــ تا کنار دجله و روی جسر و بغداد کهنه و صحرای کنار دجله ــ فیمابین بغداد و آستانه مقدسه کاظمین علیهماالسلام، از هر نوع و هر جنس بر دوش یکدیگر برمی‌آمدند...
از جایی که مستقبلین رسیدند تا به دروازه کاظمین علیهماالسلام، قریب چهارصد قربانی کردند و نه آنقدر شیعیان علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام را طرب و نشاط احاطه کرد که توانم حکایت نمود.
نواب اقبال‌الدوله که از اجله هنود و سرسلسله رنود عهد است، با نوابان هند بیامدند و به محض دیدن نذر همایونی، زمام اختیار از دست داده، خویشتن بر پای استران افکندند و لجامشان ببوسیدند و کحل‌الجواهرغبارشان بر دیدگان کشیدند و از رفتار او وقری و شکوهی بیفزود و عظمی در دلها برفت. پس از آن جناب علامه‌الخبیر و النحریرالبصیر، محقق الدقایق و مدقق‌الحقایق شیخ عبدالحسین سلمه‌الله تعالی با جمعی از علمای اعلام و فضلای کرام برسیدند.12
به این ترتیب خشت های طلا به آیت‌الله شیخ عبدالحسین تهرانی تحویل گردید و کار نصب خشت های طلا هم به سرعت آغاز شد. گنبد حرم مطهر عسکریین همان‌طور که ذکر شد بزرگ ترین گنبد در بین گنبدهای اعتاب مقدسه است.
حسن‌الامین نویسنده معاصر و گردآورنده دائره‌المعارف الاسلامیه الشیعیه در خصوص ویژگی های گنبد و صحن حرم مطهر سامراء می‌نویسد: گنبد سامراء بزرگ‌ترین گنبد در بین گنبدهای قبور ائمه اطهار علیهماالسلام) است. محیط آن 68 متر و قطر آن 22/43 می‌باشد. خشت های گنبد 72000 عدد می‌باشد. در جهت جنوبی آن دو مناره وجود دارد که با کاشی پوشیده شده به ارتفاع 36 متر از زمین. در داخل صحن 45 ایوان وجود دارد، 16 ایوان در جانب غربی، 9 ایوان در جانب جنوبی و 20 ایوان در جانب شرقی
*برگرفته از موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نظر شما