آئین عزاداری در دیار استرآباد/ بیرق های عزا برافراشته شد

خبرگزاری شبستان- گرگان: پس از 1400 سال هنوز  ندای «هل من ناصر ینصرنی» امام حسین (علیه السلام) در تاریخ طنین انداز است و بر اندام وجدان های بیدار لرزه می اندازد. مردمان این کهن دیار انگار ندای ارباب شان را شنیده اند که از هر کوچه و پس کوچه شهر و روستایشان، ندای « لبیک یا حسین» شنیده می شود. محرم، ماه عزا و ماتم آمده است، تمام شهر سیاهپوش در غم عزای اشرف اولاد آدم و خاندان عصمت و طهارت (علیه السلام) است. هیئت ها، تکایا و مساجد همه سوگوارند، محمل های عزا در کوچه و کنار شهر برپا شده و همه بر خوان گسترده شهید کربلا مهمان هستند.

بیرق های عزا برافراشته شده و شهر عجیب بوی اسپند می دهد. انگار مهمانی از راه رسیده است، آری! حسین (علیه السلام) مهمان کرب و بلا شده است. اما بی بصیرت های زمان با شمشیر و اسب تازه نعل کرده و تیرهای سه شعبه میزبان او و اولاد و اصحابش هستند.

غم از دست دادن پدر، عمو، برادران و اصحاب یکطرف غم آوارگی و بی معجری و خمیدگی قامت عمه سادات یکطرف. غم عاشورا آنقدر سنگین است که فلک هم زیر بار آن کمر خم کرده است و هیچگاه از صفحه تاریخ حذف نخواهد شد. هرچند عده ای کوشیدند عاشورا و نهضت حسینی را تحریف کنند، اما عشق و ارادت مردم به سیدالشهدا و گرامیداشت این انقلاب عظیم، هنوز هم عاشورا را زنده نگه داشته است.

از دیرباز تاکنون  مردم این سرزمین که در گذشته ها استرآباد نامیده می شد، با برخی از آیین هایی که مخصوص به آنان بود به سوگواری و عزاداری محرم می پرداختند. بر روی برخی از این آیین ها به مرور زمان گرد فراموشی نشسته و برخی دیگر همچنان جاری و ساری هستند.

استقبال از محرم

از قدیم الایام تاکنون دوستداران امام حسین (علیه السلام) چند روز مانده به فرارسیدن محرم، اقدام به سیاه پوش کردن حسینیه ها، مساجد، تکایا، هیئت ها می کنند. اصناف و بازاریان نیز با نصب پرچم های سیاه بر سردرب مغازه ها آماده عزاداری سیدالشهدا (علیه السلام) می شوند. امسال یک روز قبل از محرم، مردم ولایتمدار گرگان پس از تجمعی که برای رسیدن محرم داشتند، پارچه های سیاه را بر سردرب مغازه ها نصب کردند و بیرق های عزاداری را در میدان های اصلی شهر برافراشتند.

روضه خوانی

عزاداری در محله های قدیم شهر گرگان هنوز هم حال و هوای خاصی دارد. تکایای زیادی در این محله ها وجود دارد که در ماه محرم میزبان عزاداران است. هنگام شب این تکایا پر از جمعیت شده و مردم به عزاداری می پردازند. برخی از ساکنان این محله ها منبرهای کوچکی داشتند که در دهه نخست محرم در بزرگترین اتاق منزل خود قرار می دادند. روحانی محل یا واعظ دیگری بر روی این منبرها می نشست و ذکر مصیبت اهل بیت (علیه السلام) می گفت. در روستاها هم روضه خوانی از روز نخست محرم شروع و اغلب تا سومین روز شهادت امام حسین (علیه السلام) ادامه دارد. روضه خوانی در روستاها عمدتا در دو نوبت صبح و عصر انجام می شود و زن و مرد، پیر و جوان و حتی کودکان خردسال همراه مادرانشان در این مجالس حضور پیدا می کنند.

تعزیه و شبیه خوانی

در سال های نه چندان دور همزمان با شروع محرم گروه های تعزیه و شبیه خوانی در محله های قدیمی و روستاهای منطقه حاضر می شدند و برای مردم صحنه های روز عاشورا را بازسازی می کردند. متأسفانه سال هاست که دیگر از تعزیه خوانان متبحر خبری نیست اما به همت جمعی از علاقه مندان امام حسین(علیه السلام) در گوشه وکنار گروه هایی شکل گرفته که در روز عاشورا و اربعین تعزیه خوانی می کنند.

طوق بندان

یکی از آیین های محرم در گرگان، مراسم طوق بندان است. آیینی که هنوز هم در دل بافت تاریخی گرگان و روستاهای این منطقه زنده است. طوق ها یا علم های مخصوصی برای این کار وجود داشت که مخصوص یادمان ها و یادگارها است، هر محله ای علم و طوق مخصوص به خود را داشت. در گذشته ها، این طوق ها بسیار ساده بود اما به مرور قبه و دسته و پر به آن اضافه شد. این آیین یک هفته تا ده روز قبل از محرم اجرا می شد و بعد از پایان محرم نیز هر طوق یا علم در گوشه ای از تکایای محل قرار می گرفت و تا سال بعد از آن همان جا می ماند.

در زمان طوق بندان، پارچه ها را گردگیری می کردند و با سلام و صلوات و کشتن گوسفند و نوحه خوانی، دوباره آن را آماده می کردند. هر محله ای در روزی خاص علم ها و طوق های خود را بیرون می آورد  و مردم دیگر می دانستند که مثلاً روز دوشنبه کدام محله طوق خود را بیرون می آورد. یکی از اعتقادات مردم منطقه این بوده که طوق در هنگام حرکت نباید روی زمین بیفتد به خاطر همین است که عموماً افراد تنومند اقدام به بلند کردن آن می کنند، به اعتقاد مردم گرگان اگر طوق یا علم حین گردش روی زمین می افتاد به اصطلاح می گفتند (آمِد نِداره) یا اینکه خوش یمن نبود و عقیده داشتند اگر طوق محلی روی زمین می افتاد تا سال بعد بزرگان محل فوت می کردند بنابراین خیلی در بلند کردن آن دقت می کردند. اما در حال حاضر در بسیاری از روستاها علم ها و طوق ها در ایام محرم بسته می شود. در روزهای خاصی این طوق ها آماده می شود. کسانی که نذری دارند یا حاجت آنان برآورده شده است، روسری یا تکه پارچه ای به تن این طوق ها می بندند.

دسته چوبی

محله های قدیمی گرگان که به شکل میدانگاهی بود از جمله سرچشمه، سبزه مشهد و درب نو و چهارراه میدان از شاخص ترین محل هایی بود که این آیین در آنجا به نمایش در می آمد و الان هم چند سالی است که دوباره رونق گرفته است. در این نوع از عزدارای همراه خواندن اشعار و نوحه سرایی، عده ای با چوب های بلندی که در دست داشتند، چوب ها را تکان می دادند و گاهی هم چوب به چوب می کردند یا اینکه سرچوب ها را به هم می کوبیدند. اگر هم مراسم در شب اجرا می شد عده ای هم مشعل در دست می گرفتند. دسته چوبی ریشه در نحله ها و باورها و خرده مذاهب شیعه و سنی در قرن چهارم هجری دارد.

علم گردانی

یکی از رسوم مردم این سرزمین علم گردانی در روزهای خاصی از دهه نخست محرم است. در برخی از مناطق علم گردانی در روز تاسوعا انجام می شود. طوق ها و علم هایی که در این دهه در تکایا، مساجد و حسینیه ها آماده شده در روز خاصی بیرون آورده و به خانه های اهالی محل برده می شود. مردم در پیش پای علم ها اسپند دود می کنند و از کسانی که پشت سر علم ها به راه افتادند، پذیرایی می کنند. کسانی که نذر دارند، نذر خود را ادا می کنند.

چک چکی، عزاداری شاهرودی های مقیم گرگان

دسته چک چکی متعلق به مردمی بود که از شاهرود و دامغان به این منطقه آمده بودند و از سوی آنها در مدت کوتاهی اجرا می شد. در این نوع مراسم، عزاداران در یک صف قرار می گرفتند و هر شخصی دو تکه چوب یا دو قطعه سنگ که با یک تسمه یا چرمه در پشتش قرار می گرفت، را به هم می کوبیدند و چون صدای چک چک می داد به دسته چک چکی ها معروف شده بود و در محلات مختلف دور می زدند و الان چند سالی است که توسط یکی از هیئت های مذهبی در گرگان به اجرا در می آید.

سینه زنی نشسته سیستانی ها

گفته می شود سیستانی ها از نخستین خونخواهان امام حسین(علیه السلام) بودند، برای این ماه ارزش خاصی قائل بوده و حرمت و آداب و رسوم خاصی در مورد آن دارند. و از مجموع این آداب برخی آیین ها همچون سینه زنی نشسته سیستانی های مقیم استان و خواندن نوحه های غمگنانه جلوه ای خاص از این سوگواری ها را نشان می دهد. با شروع ماه محرم سیستانی ها رسوم خاصی دارند که می توان به سیاه پوش شدن اشاره کرد که با حضور مداحان، بزرگان سیستانی که در حسینیه ها برگزار می شود، اشاره کرد. در این مراسم جوانان لباس سیاه بر تن می کنند.

«شنستکا» نوع خاصی از سینه زنی است که عزاداران بصورت نشسته و سه ضرب سینه زنی می کنند و نوحه خوان مجلس اشعار ومراثی معروف به بحرطویل که حاوی مضامین حماسی و زیبا در بزرگی، شجاعت و حق بودن فرزند پیامبر(صلی الله و علیه و آله و سلم) و یاران آن حضرت است را خوانده و سینه زنان جواب می دهند. سینه زنان که روی زانو نشسته اند، به حالتی که نشان از افسوس و حسرت از شهادت سالار شهیدان (علیه السلام) است دست روی زمین زده و آن را به شهادت می گیرند که زمین توشاهد باش ما عزادار خاندان عصمت و طهارت (علیه السلام) هستیم و سپس روی زانو بلند شده و سینه می زنند و در زمان سینه زنی نیز به سرعت دست ها به سینه کوبیده می شود.

«عاشرآی»، نشان دهنده ارادت ترکمن ها به امام حسین( علیه السلام)

قوم ترکمن مانند شیعیان از محبان اهل بیت عصمت و طهارت (علیه السلام) هستند. در بین آنان محرم به عاشرآی معروف است. در این ماه گرفتن روزه، خواندن نمازهای نافله، دادن صدقه، پختن انواع نان و اطعمه محلی، دعوت از اهالی محله در مراسم ناهار، فرستادن صدقه به مساجد و خواندن دعا و قرآن به ارواح طیبه شهدای مظلوم کربلا مخصوصاً امام حسین(علیه السلام) است. در این روزها اغلب ترکمن ها روزه می‌ گیرند و بر این اعتقادند که روزه گرفتن در این ماه کفایت گناهان یک سال گذشته وی را می‌ کند. آنان معتقدند در روز عاشورا صدقه دادن به فقرا و دستگیری از تهیدستان و بینوایان و تلطف کردن به یتیمان و سلام دادن به همنوعان و ارشاد و راهنمایی و هدایت انسان ها به صراط مستقیم و خشم خود را خوردن، پاداش و ثواب زیادی به همراه داشته و خداوند نیز برای این امور حسنه در روز قیامت درجات و منزلت والایی در نظر گرفته است.

قریب به 14 قرن از قیام عاشورایی امام حسین (علیه السلام) می گذرد اما آزادگان در سراسر جهان به ویژه در ایران اسلامی به یاد آزادگی و مظلومیتش عزاداری می کنند. با اینکه فلسفه برخی از آداب و رسوم مشخص نیست اما همه آنها نشان از ارادت مردم به اهل بیت (علیهم السلام) است.