ابن سینا ثابت می کند عقل جسم نیست/بوعلی خوب ملزومات فلسفه را می فهمد

به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان: همایش «ابن سینا در متن آثارش»، چهارشنبه، اول شهریور در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد. در این همایش که به مناسبت روز بزرگداشت شیخ الرئیس بوعلی سینا برگزار می شد جمعی از استادان برجسته فلسفه به ارایه سخنرانی پرداختند.

در این نشست دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، ساتاد بازنشسته و چهره ماندگار فلسفه با موضوع رویا و وحی در تعلیقات ابن سینا به سخنرانی پرداخت.

وی گفت: چون از مبحث فلسفه خسته شده اید اجازه دهید مباحث فلسفی نگویم و این شعر را معنی کنم:

سخت سیمی سخت چوبی سخت پوست    از کجا می آید این آواز دوست

وی ادامه داد: این آواز لطیف از کجا می آید؟ اگر این شعر را فهمیدید همه مسایل برایتان حل خواهد شد. اندیشه های لطیف ابن سینا و شعرهای لطیف حافظ از کجا می آید؟ از جسم می آید؟ جسم که سخت است. ابن سینا در بحث جوهر عقلی می خواهد ثابت کند عقل جسم نیست و بُعد و سنگینی و عوارض ندارد.

ابراهیمی دینانی تصریح کرد: به راستی عقل از جا می آید؟ همین سوال را چه کسی دارد مطرح می کند؟ جسم که نمی تواند؟ این سوال که جهان چه موقع به وجود آمده را می پرسیم اما نمی پرسیم اندیشه و عقل چه موقع پدید آمده است؟ اگر کسی بگوید اول جهان پیدا شد سپس عقل به وجود آمد حماقت محض است.

وی گفت: جهان است که بر اساس اندیشه و عقل به وجود آمده است. کتابی دارم با نام «از محسوس تا معقول» که در آن جا به این نکته پرداخته ام که اگر عقل نباشد حس به چه کار می آید؟ جهانِ زیسته در عقل تظاهر پیدا می کند. مفاهیمی همچون جهان، جامعه، عدالت اجتماعی و حقوق اجتماعی را عقل می شناسد.

وی افزود: ممکن است بگویید بعضی چیزها در عقل نیست و در عواطف و احساسات است مانند گریه و خنده. این ها احساس است و حرفی در آن نیست. اما خنده هم قبل از این که بیاید اندیشیده شده است. شاید خودمان هم متوجه نباشیم. اما اگر تعجب نمی کردیم خنده نمی آمد و اگر غمگین نمی شدیم گریه نمی آمد. تعجب و غم اندیشیده شده است. حال سوال اینجاست که اندیشه از چه زمان به وجود آمد؟ سوال کننده این پرسش عقل است. در این جا ابن سینا اثبات مفارق عقلی را طرح می کند. مفارق یعنی مجرد. رد پای آگاهی در تمامی موجودات جهان وجود دارد.

ابراهیمی دینانی در ادامه گفت: من به جای فلسفه اسلامی می گویم فیلسوفان مسلمان و به جای ابژه و سوژه می گویم عین و ذهن. ابن سینا با ذهن و عین کار دارد. این که بعضی می گویند ابن سینا قائل به اصالت ماهیت است حماقت بزرگی است. ابن سینا در مثالی می گوید خدا زرد آلو را زرد آلو نمی کند بلکه وجود به آن می دهد و این یعنی صراحت در اصالت وجود. عقل بُعد و طول و عرض و عمق و پیری ندارد. این از کجا می آید؟ معدودها پیر می شوند ولی عدد پیر نمی شود.

وی تصریح کرد: مثلاً 4 گردو پیر می شود اما عدد 4 پیر گردو نمی شود. روابط بین عدد و معدود مهم است و به آن اندیشه گفته می شود. عقل را نمی توان به آینه تشبیه کرد. چون آینه منفعل است اما ذهن فعال است. شاید بهترین تعریف برای عقل مجرای عبور باشد. اندیشه ها از جایی می آیند و اعمال ما را تحت تأثیر قرار می دهد. این که از کجا می آید مهم است که از جهان مادی نیست و در این زمینه ابن سینا باب توحید را باز کرده است .

ابراهیمی دینانی در ادامه عنوان کرد: مخزن آگاهی پشت جهان غیب است. در فلسفه درک کلی بسیار مهم است و ابن سینا این مسأله را خوب می فهمد. اگر کسی کلی را درک کرد فیلسوف است. اگر کسی بگوید کلی یعنی انسان منتشر غلط فاحش است. علمای اصول ما در این باره بسیار خوب بحث کرده اند .

سپس، آیت الله دکتر سید مصطفی محقق داماد، عضو هیئت علمی دانشگاه شهید دکتر بهشتی در این همایش با موضوع «ابن‌سینا و رسائل قرآنی» به سخنرانی پرداخت.

وی اظهار کرد: شیوه عقلانی محض که شیوه ارسطویی است به روش کار ابن سینا نمی خورد. این گونه مواجهه با رسائل قرآنی و آثار معنوی ابن سینا درست نیست. اگر این گونه نگاه کنیم پس نمط نهم و دهم اشارات و رساله سر الصلاه و مقدمه حکمت المشرقیین چه می شود؟ در نتیجه برای شناخت کل آثار ابن سینا به گونه ای دیگر باید اندیشید.

محقق داماد تصریح کرد: دو توجیه رایج درباره ابن سینا وجود دارد. اول این که ابن سینا در طول زندگی اش متحول شده و به تدریج از حکمت مشایی به عرفان تمایل پیدا کرده است. این مسأله خیلی در میان متفکرین رایج است و تحول علما امری بدیهی است. ثانیاً این که گفته می شود ابن سینا فیلسوف است اما مسلمان. مسلمانان از آغاز مانند یک سلول زنده با فلسفه یونان برخورد کردند. یک سلول زنده مواد مفید را جذب می کند و مواد مضر را دفع می کند .

وی افزود: در تفسیر آیه نور از سوره نور ابن سینا چنان تفسیری از این آیه ارائه می دهد که تا آن زمان هیچ کس این گونه تفسیری نتوانسته بود ارائه دهد. همچنین تفسیر ابن سینا از سوره توحید دو مرتبه ترجمه شده اما هیچ کدام از این ترجمه ها مقدمه آن را ترجمه نکرده اند. حال آن که در مقدمه تفسیر سوره توحید نکات مهم و قابل توجهی بیان می کند.

در ادامه این نشست دکتر غلامرضا اعوانی، با موضوع مراتب عقل و تطبیق آن بر آیه نور در «اشارات و تنبیهات» به سخنرانی پرداخت و اظهار کرد: مسایلی از قبیل تبیین عقل و مراتب آن و قوای حسی را ابن سینا بهتر از بسیاری از فیلسوفان تاکنون تبیین کرده است.

وی ادامه داد: امروزه بین عقل نظری و عقل عملی خیلی خلط صورت می گیرد. مثلاً کانت این اشتباه را زیاد مرتکب شده است. اما ابن سینا بارها این نکته را در آثار خود تبیین کرده است. نکته دیگر اینکه  عقل عملی نیاز به عقل نظری دارد. که این نکته بسیار مهمی است. ابن سینا مراتب عقل را بسیار دقیق تبیین نموده که بسیار مشهور است. در تفسیری که از آیه نور ارائه می دهد، مشکات را عقل هیولانی، مصباح را عقل بالفعل، زجاجه به معنی شیشه بسیار درخشان را عقل بالملکه و نور علی نور را عقل مستفاد عنوان می کند.