ثبت ۱۹ مسجد تاریخی استان زنجان در فهرست آثار ملی کشور

خبرگزاری شبستان- زنجان:

 

بی شک مساجد از صدر اسلام تاکنون به عنوان یکی از نمادهای تجمع مسلمانان برای انجام فعالیت هایی همچون عبادت، مشورت در خصوص استراتژی های جنگی و دستگیری از نیازمندان بوده است.

 

در طول تاریخ شاهد ساخت مساجد به دست برخی از حاکمان بودیم که در حال حاضر این مساجد به عنوان آثار تاریخی در جای جای کشورمان محسوب می شوند.

 

استان زنجان هم مساجد تاریخی بسیاری دارد که از این تعداد 37 مسجد شناسایی شده و 19 مسجد در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان یکی از ارگان های متولی حفاظت از آثار تاریخی در زمینه مرمت و بازسازی مساجد استان زنجان وارد شده است و همه ساله پروژه هایی برای بازسازی این بناهای تاریخی اختصاص داده است.

 

از اینرو پای صحبت معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان نشستیم تا در خصوص کم و کیف مساجد تاریخی استان زنجان و مرمت های انجام شده در این زمینه بشنویم.

 

مهرداد عسگریان در ابتدای سخنان خود تعداد مساجد تاریخی شناسایی شده در استان زنجان را 37 باب مسجد عنوان کرد و گفت: از این تعداد 19 مسجد در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.

 

وی با بیان اینکه مساجد موقوفه هستند و به این مراکز به عنوان بخش خصوصی نگاه می شود و بایستی به صورت خودگردان اداره شود، گفت: از اینرو میراث فرهنگی به سبب تاریخی بودن این مراکز هر زمانی که احساس کند بنایی در حال تخریب است وارد می شود و به نقش خود در خصوص مرمت این بناهای تاریخی عمل می کند.

 

این مقام مسوول به نقش خیرین در امر اداره مساجد هم اشاره کرد و گفت: اوقاف و امور خیریه هم به عنوان یکی از دستگاه های متولی مساجد باید با میراث فرهنگی همراه باشد تا بتوان مسائل و مشکلات مربوط به مساجد را حل کرد.

 

عسگریان با اشاره به اینکه میراث فرهنگی در زمینه مرمت مساجد تاریخی که ثبت شده است هزینه اختصاص می دهد، خاطرنشان کرد: در مابقی مساجد هم در صورت اضطراری این سازمان ورود پیدا می کند.

به گفته معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان هر ساله مرمت مساجد و اماکن مذهبی یکی از اصلی ترین پروژه های این مجموعه قرار می گیرد.

 

وی با بیان اینکه به مروز زمان آسیب هایی به بناهای تاریخی و مساجد وارد می شود که نیازمند مرمت و بازسازی هستند، تصریح کرد: از سال گذشته مرمت مساجد آقاکاظم، میرزای نجفی، میرزای قائمی، مسجد جامع قروه، مسجد جامع زنجان و مسجد ولیعصر در دستور کار قرار گرفته است.

 

این مقام مسوول به اقدامات مرمتی انجام شده در مسجد آقاکاظم زنجان اشاره کرد و گفت: به جهت نشت آب و نشست بنا مرمت هایی از سال گذشته در این مسجد آغاز شده است ولی از آنجائیکه مرمت باید به صورت مستمر باشد اقدامات مرمتی در سال جاری هم انجام می شود.

 

عسگریان افزود: اجرای کانال ناکش در ضلع غربی شبستان، انجام عملیات مقاوم سازی پاشنه ی بنا در ضلع شرقی مسجد، انجام عملیات حفاظت اضطراری و نصب شمع های چوبی از اقدامات انجام شده در این مسجد است.

 

وی از مسجد آقاکاظم زنجان به عنوان یکی از مساجد دوره قاجاریه یاد کرد و گفت: این مسجد در بازار تاریخی زنجان واقع شده است ولی به جهت مرمت و مباحث ایمنی در حال حاضر در شبستان مسجد نماز اقامه نمی شود.

 

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان ادامه داد: امسال هم مقاوم سازی بنا، مقاوم سازی سرستون های آسیب دیده، عملیات سطح نماهای آجری بنای مسجد، بازسازی بخش های آسیب دیده رطوبتی بافت در صورت تامین اعتبار آغاز می شود.

 

مسجد قروه، مسجدی به قدمت یک هزار ساله

وی به مسجد قروه و قدمت یک هزار ساله آن اشاره کرد و گفت: این مسجد یکی از مساجد تاریخی استان زنجان است که به دوره سلجوقیه باز می گردد.

این مقام مسوول با یادآوری اینکه نام مسجد قروه در کتاب های معماری تاریخی هم آمده است، گفت: اقداماتی چون برچیدن آجرهای فرسوده در سطح نما، بازسازی بخش های آب دیده نمای مسجد و بازسازی پنجره و درب ورودی حسینیه مجاور، مرمت موضعی بخش های نمای کاه گلی و تهیه و نصب ناودان در دستور کار این مسجد است.

 

به گفته وی، روستاى قِروه در فاصلهٔ ۱۶ کيلومترى شرق ابهر و در امتداد رودخانهٔ ابهررود به طرف تاکستان قرار دارد؛ بيش‌تر خانه‌هاى اين روستا روى صخره‌هايى بنا شده‌اند که زيربناى روستا را تشکيل مى‌دهند.

 

عسگریان ادامه داد:مسجدى در اين روستا قرار دارد، که يکى از آثار باارزش منطقهٔ‌ ابهر و مربوط به قرن پنجم (دورهٔ سلجوقى) است؛ اين مسجد به سبک چهارتاقى که گنبدى بر روى آن قرار دارد ساخته شده است و از يک شبستان گنبددار و شبستان‌هاى طرفين آن‌که از خشت و آجر بنا شده‌اند و در داخل آن‌ها نقاشى‌هايى بر روى گچ ديده مى‌شود، تشکيل شده است.

 

به گفته این مقام مسوول، نقش ها‌ داراى طرح‌هاى گياهى‌اند که از طرح‌هاى معمارى دورهٔ ‌آل‌بويه‌‌اند؛ در محراب مسجد کتيبه‌اى به خط نسخ زيبا گچ‌برى شده است که مفاد آن، آغاز ساختمان مسجد در سال ۴۱۳ هـ.ق را اعلام مى‌دارد.

 

کتيبهٔ ديگرى به خطر ثلث بر حاشيهٔ داخلى بنا نقش بسته است که بسيار زيبا و باارزش است، تاريخ پايان کتيبه، سال ۵۸۵ هـ.ق است. گنبد عظيم آجرى مسجد بر روى چهار رومى است و فضاى زير آن شامل محوطهٔ چهارگوشى است که مزين به خطوط کوفى، کتيبه‌ها و ترنج‌هاى گچ‌برى شده مى‌باشد. قسمت بالاى محراب مسجد، به سبک معمارى آل‌بويه، در شکل‌‌هاى مختلف و با تاق‌بندى‌هاى زيبا تزئين شده است.

 

قدمت مسجد میرزایی قائمی به دوره تیموریان باز می گردد

عسگریان ادامه داد: مسجد میرزایی قائمی هم یکی از مساجد قدیمی زنجان است که قدمت آن به دوره تیموری باز می گردد.

به گفته وی، اجرای عملیات ناکش در ضلع غربی شبستان در حال اجراست و انجام عملیات مقاوم سازی طاق های مسجد و بازسازی عایق رطوبتی بام مساجد هم از دیگر عملیات های مرمت این مسجد است.

 

مسجد میرزایی در حد فاصل اواخر دوران صفویه تا اوایل دوران قاجار احداث شده است، مسجد میرزایی از دو بخش تشکیل شده است که بخش نخست معروف به شبستان قدیم به فاصله یک رقبه از دکان‎های بازار قرار گرفته و خود دارای یک واحد شبستان و حیاط است، شبستان قدیم از 15 چشمه طاق و تویزه پوشانیده شده است.

 

محراب در راستای قبله با خالی کردن قسمتی از جرز جنوبی ایجاد شده و در طرفین آن درِ ورودی از حیاط قرار گرفته که هم‌اکنون با بالا آمدن سطح حیاط به پنجره تبدیل شده است.

 

کاشی‌کاری محراب مرمت شده و از فرم تزئیناتی خود خارج شده است، در این محراب یک واحد کاشی چهارگوش دیده می‎شود که به اواخر دوران صفویه تا قبل از دوران قاجار نسبت داده می‎شود.

 

بخش دوم مسجد جدید است و در سبک کلی، تقلید ناقصی از مساجد به شیوه چهار ایوانی است و در آن عناصر لازم در مساجد چهار ایوانی از جمله صحن مرکزی، ایوان‎های چهارگانه، حجره‎های طلاب، وضو خانه، شبستان زنانه و مردانه وجود دارد.

 

گرداگرد صحن مرکزی مسجد را حجره‎ها و ایوان‎های چهارگانه به طور قرینه پوشانیده است و 14 واحد حجره در سه طرف صحن مستقر شده و سقف حجرات با استفاده از طاق‎های نوع کلیل به سبک آذربایجانی پوشانیده شده است.

 

در سردر این مسجد تاریخ دیگری با عدد 1282 هجری قمری به چشم می‎خورد، در این قسمت کتیبه‎ای به خط نستعلیق نیز وجود دارد که بنابر آنچه که از قسمت خوانای آن به دست آمده، شخصی دو قطعه زمین مزرعه و یک قطعه زمین باغی در نهر «قاسم‎آباد» و دو قطعه زمین مزرعه در «تخت دولابار» را وقف مسجد و حجره‎ها کرده است.

 

در زلزله‎ای که بیش از 20 سال پیش رخ داد و شکاف در شبستان مردانه ایجاد شد و همچنین ایوان شمالی کمی از فرم خارج شده است.

 

مسجد تاریخی میرزایی نجفی، مسجدی بدون گنبد و گلدسته

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان با بیان اینکه در مسجد میرزایی نجفی هم عملیات خاک برداری آب انبار در حال انجام است، گفت: چند سالی بود که حجره های ضلع جنوب شرقی فروریخته بود از اینرو تلاش برای خاکبرداری آب انبار آغاز شده است و سعی خواهیم کرد عملیات بازسازی این بنا به گونه ای باشد که آب انبار در معرض دید عموم قرار گیرد.

به گفته وی، انجام عملیات مقاوم سازی به جهت بازسازی ضلع جنوب شرقی حیاط مسجد، اجرای فوندانسیون و تیرهای فلزی مسجد از اقدامات رو به اتمام این مسجد است.

 

مسجد تاریخی میرزایی نجفی از مساجد داخل بازار تاریخی زنجان به شمار می‏‌رود،این مسجد به دلیل قرار گرفتن در داخل بازار و نزدیکی مسجد جامع زنجان و احترام به این مسجد، فاقد گنبد و گلدسته می‌باشد.

 

این بنای مذهبی توسط میرزا حسین میرزائی از نوادگان حاج ابوالقاسم موسوی ساخته شده، که بعدها به نام امام جماعت آن مسجد نجفی میرزائی نامیده می‌شود.

 

مسجد نجفی زنجان دارای صحن، شبستان و حجره هایی در اطراف صحن است. این بنا دارای دو شبستان می‌باشد؛ شبستان نخست، زیبا و دارای سه ردیف طاق از نوع قوس‌های پنج اوهفت است .

 

شبستان دیگر، معروف به چهار محراب، در راستای ضلع جنوبی احداث شده و به جهت داشتن چهار محراب، بدین نام خوانده شده است. این شبستان، از شبستان فوق الذکر از نظر تاریخی متأخرتر است .

 

در اطراف صحن مسجد، حجره هایی برای طلاب ساخته شده است . در مجموع، این بنا، تقلید ناقصی از مساجد چهار ایوانی است.

 

این مسجد که در گذشته به مسجد مسگرها یا آهنگران نیز معروف بوده از نوع مساجد چهل ستونی یا شبستانی است که شبستانهای آن در ضلعهای جنوبی و غربی میانسرا قراردارد.

 

طاق تویزه‌های شبستان جنوبی که به نسبت قدیمی‌تر از بخشهای دیگر بناست دارای قوس هلالی است که بر روی ستونهای سنگی یا سر ستون مکعبی و بدنه صاف قرار دارند، تزئینات این بخش شامل تزئینات ساده آجرچینی و کاشیکاری با طرجهای هندسی زیبا است.

 

همچنین در انتهای ضلع شرقی میانسرای مسجد آب انباری وجود دارد که زمان ساخت و الحاق آن به مجموعه بنا نامعلوم می‌باشد؛ این مسجد به شماره 1440 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

 

مسجد ولیعصر زنجان با 2 قرن قدمت تاریخی

این مقام مسوول به اقدامات مرمتی مسجد ولیعصر زنجان هم اشاره کرد و گفت: کار مرمت موضعی این مسجد آغاز شده است.

مسجد ولیعصر (عج) واقع در راسته صندوق سازان در بافت تاریخی و قدیم بازار شهر زنجان (بازار بالا ) قرار دارد این مسجد و مدرسه از جمله آثار ارزشمند تاریخی و مذهبی است که از زمان قدیم تاکنون بر جای مانده است.

بر اساس متون تاریخی از جمله کتاب مرآه البلدان تالیف محمد حسن خان (اعتمادالسلطنه) که در صفحه 2012 در باب مساجد جامع شهر زنجان چنین می نویسد "از جمله مساجدی که صدق جامع بر آن می شود مسجدی است که در سال 1173 هجری قمری توسط حاجی پیر ولی نامی بنا شده و چون ملا محمد علی حجت زنجانی معروف به بابی آن را تعمیرکرده اکنون به مسجد ملا محمد علی مشهور است".

قدمت مسجد ولیعصر(عج) بیش از دو قرن است که بنای اولیه و نخستین آن به عصر زندیه باز می گردد. در عهد ناصری (ناصرالدین شاه قاجار) این مسجد مدرسه را در اختیار ملامحمد علی حجت 2 زنجانی قرار گرفت از این رو این مسجد در میان عامله مردم به مسجد بابیهای 3 یا مسجد ملا معروف بوده است.

 

تنها کتیبه بر جای مانده از این اثر که بعنوان سند مکتوب دارای ارزش فراوانی است کتیبه ای است از سنگ مرمر سفید که به خط نسخ در قالب شعر نام بانی و تاریخ ساخت بنا را چنین بیان می کند.

 

"حاجی ابن علی بوقت شتاب ساخت این مسجد از برای ثواب سال تاریخش از خرد جستن الف سبعین ثلاث داد" جواب سنگ نوشته فوق در قدیمی ترین و نخستین صحن ستوندار مسجد در قسمت محراب بدست آمده ، مسجد و مدرسه ولیعصر (عج) از جمله مساجد به سبک ستوندار می باشد و میانسرای آن مستطیل شکل است .

 

این مسجد از جمله مساجد منحصر بفردی است که در طول تاریخ خود به فرا خور نیاز زمان توسعه و گسترش یافته و از این رو شاهد وجود شبستان های متعددی بعنوان صحن مسجد در جوار هم هستیم.

مسجد و مدرسه ولیعصر(عج) به استثناء شبستان زنان دارای سه صحن و شبستان اصلی است که با فاصله زمانی مختلف ساخته شده، این شبستان ها با طاق ضربی بر روی ستونهای آجری ستورگ و قطور استوار شده، قدیمی ترین صحن این مسجد بعنوان نخستین سازه آن به روزگار آل زندیه باز می گردد که از سطح محیط و فضای پیرامون پایین تر است و کالبد اصلی اکنون بر فراز این صحن قرار گرفته است.

 

در مجموع شبستان های این مسجد دارای فضایی موزون و مطبق است که در نوع خود کم نظیر است.

زیبایی هنر قاجاریه در مسجد جامع زنجان به عینیت رسیده است

عسگریان با اشاره به اینکه احداث سردرب ورودی مسجد جامع زنجان هم یکی از اولویت های سازمان در مقوله مرمت مساجد است، تصریح کرد: عملیات بازسازی و مرمت سردرب و کتابخانه این مسجد در دستور کار است.

 

وی با بیان اینکه یکی از زیباترین هنر دوره قاجاریه در مسجد جامع زنجان به عینیت رسیده است، گفت: این مسجد چهار ایوان دارد و به نام های مسجد سلطان و مسجد سید هم معروف است.

 

مسجد و مدرسه جامع معروف به مسجد سید در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است، این مسجد از ضلع غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با معبر موصوف به کوچه مسجد سید و از جبهه شمالی با خیابان امام و سبزه میدان در ارتباط است.

 

ورودی غربی مجموعه با مرکز تجاری قیصریه و ورودی شرقی آن، با بافت مسکونی مرتبط است؛ مجموعه مسجد و مدرسه سید توسط عبدالله میرزا دارا، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان در سال ۱۲۴۲ هجری قمری احداث شده است.

 

مجموعه تاریخی مسجد و مدرسه سید، یکی از بناهای ارزشمند داخل شهری است و این مسجد بر اساس پلان مساجد چهار ایوانی ساخته و سطوح کلی این ایوان با استفاده از کاشی های ختایی تزئین شده است.

 

نرگس سعادتی- زنجان