به گزارش خبرگزاری شبستان و به نقل از پایگاه خبری حوزه هنری، دکتر احمد جولایی، استاد دانشگاهی هنرهای نمایشی و پژوهشگر هنرهای آیینی در آستانه میلاد با سعادت امام رضا(ع) در یادداشتی به نقاره نوازی در حرم رضوی، تاریخچه آن و کم و کیف سفر امام به ایران پرداخته است.
متن این یادداشت چنین است:
امام رضا(ع) شخصی است که خراسان را معنا و هویت می‌بخشد. چرا که برخی خراسان را سرزمین نورانی یا طالع نوشته‌اند و آن را واژه‌ای آمیخته‌شده از لفظ «خور» به معنی خورشید و «آسان» به معنی شرق دانسته‌اند. این چنین است که نور خورشید برای ورود به کشور عزیزمان ایران ابتدا باید به گنبد طلایی حرم رضوی بتابد. سپس آن گنبد است که تمامی کشور و سرزمین‌های اطراف خود را نورانی می‌سازد. سالروز میلاد حضرت ثامن الائمه(ع) را به تمامی مسلمانان جهان به خصوص مردم عزیز ایران تبریک می‌گویم.
بی شک ورود امام رضا(ع) به ایران و وجود بارگاه ملکوتی ایشان در مشهد تاثیر مهم و موثری بر فرهنگ و هنر کشور داشته است. این مطلب تنها برای امروز نیست. چرا که هنگام ورود آقا به کشور، ماموران مأمون عباسی برای کمترین ارتباط مردم با ایشان و عدم آگاهی مردم ایران از وجود ارزشمند حضرت، وی را از خلوت‌ترین مسیرها عبور دادند. گواه این موضوع مربوط به نحوه سفر حضرت از مدینه به ایران و رسیدن ایشان به خراسان است.
ماجرای حرکت امام از مدینه به مرد
منابع اولیه، آغاز حرکت امام رضا(ع) را، از مدینه به سوی بصره ذکر کرده اند. با این وجود برخی از منابع به خصوص تذکره‌های متاخر نوشته‌اند که حضرت، ابتدا به مکه رفته و در این سفر امام جواد(ع) نیز همراه ایشان بوده است. امام با خانه خدا وداع کرد و سپس از مکه به سفر ادامه داد. در هر حال تاریخ حرکت امام به سمت بصره، نیمه محرم سال ۲۰۱ گزارش شده است. به دستور مأمون، «رجاء بن ابی ضحاک» خویشاوند «فضل به سهل» مامور شد تا امام رضا(ع) را از مدینه به خراسان آورد. نهایتا شخصی به نام «جلودی» به مامور همراهی امام تا مرو شد. مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا(ع) به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعه نشین عبور نکند، زیرا از اجتماع شیعیان بر گرد امام می‌ترسید. او به طور خاص دستور داد که حضرت را از مسیر کوفه نیاورند بلکه از طریق بصره، خوزستان و فارس، به نیشابور بیاورند.
مسیر حرکت امام به ایران طبق کتاب اطلس شیعه مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، و در نهایت مرو بوده است.
جریان حدیث معروف به «سلسلة الذهب»
مهم‌ترین و مستندترین حادثه در طول مسیر نیز، در نیشابور اتفاق افتاد که امام رضا(ع) در آنجا حدیث معروف به سلسلة الذهب را ایراد کرد. حدیث «سِلسِلَةُ الذَّهَب» حدیث قدسی منقول از امام رضا(ع) در باب توحید و شروط آن است. امام رضا(ع) این حدیث را هنگام عبور از نیشابور به طرف مرو بیان کرده است. راویان این حدیث همگی امامان معصوم‌اند تا به پیامبر(ص) و سرانجام به خداوند می‌رسد. به همین دلیل این حدیث را «سلسلة الذهب» به معنای «زنجیرۀ زرّین» توصیف کرده‌اند. بر اساس این حدیث، اعتقاد به توحید باعث نجات از آتش جهنم است، ولی امام رضا(ع) خود را شرط این نجات معرفی کرده است. به گفته عالمان شیعه، منظور امام رضا اعتقاد به امامت که در نهایت به ولایت حضرت علی(ع) می‌رسد مربوط است.
این حدیث معروف به حدیث سلسلة الذّهب «یعنی زنجیرۀ زرّین» است. این نامگذاری به این دلیل است که افراد حاضر در سند حدیث، همگی از معصومان‌اند؛ یعنی امام رضا(ع) از امام هفتم(ع) و او از امام ششم(ع) تا اینکه به امام اول(ع) می‌رسد و او از پیامبر(ص) و پیامبر از خدای تعالی نقل می‌کند. علاوه بر این نقل شده که اميرى از اميران سامانى، اين حديث شريف را با طلا نوشت و دستور داد آن را با وى در قبر بگذارند. از اين رو، برخى همين قضيه را وجه نام گذارى حديث به سلسلة الذهب دانسته‌اند. امام رضا(ع) در مورد این حدیث فرمود: کلام «لا إلهَ إلّا اللّهُ یعنی هیچ معبودی بجز الله نیست» به معنای دژ و حصار من (خدا) است پس هر کس به دژ و حصار من داخل شود از عذاب من امنیت خواهد یافت، و این شروطی دارد و من (علی بن موسی الرّضا) یکی از آن شرط‌ها هستم.
موضوع ولایتعهدی امام رضا(ع)
مهم ترين فصل تاريخى زندگى امام رضا عليه السّلام جريان ولايتعهدى آن حضرت است. جریانی که به موجب آن حضرت مجبور شدند از شهر مدینه به مرو سفر کنند و پس از مدتی و با کینه مأمون به شهادت برسند.
پس از آنکه امام به مرو رسیدند ، مأمون دستور داد تا از امام استقبال رسمى شود، بنا بر اين نيروهاى مسلح با بقيه مردم براى استقبال از او خارج شدند در حالى كه مأمون در صفّ مقدم استقبال كنندگان بود و با او سهل بن فضل و بقيه وزرا و مستشاران او بودند.
پس از مستقر شدن امام در مرو ، مأمون رسما خلافت را به امام تحویل داد و از حضرت درخواست كرد كه آن را به عهده بگيرد. اما امام كاملا از قصد مأمون آگاهى داشت. چرا که مأمون براى رسيدن به خلافت برادرش «امين» را كشته بود و بغداد را ویران ساخته بود. به همین دلیل امام به مامون گفت: «اگر اين خلافت مال تو است جايز نيست خودت را خلع كنى و لباسى را كه خدا به تو پوشانده به ديگرى بدهى، و اگر خلافت مال تو نيست چيزى كه مال تو نيست جايز نيست آن را به من بدهى».
پس از نپذیرفتن خلافت توسط امام ، مأمون به امام پیشنهاد ولایتعهدی را داد. اما این پیشنهاد مأمون را نیز نپذیرفتند. اما امام در نهایت بنا به مصلحت الهی، با شروطی ولایتعهدی مأمون را پذیرفتند. اول اینکه احدى را به عنوان والى در كار دولتى منصوب نكند. همچنین هيچ كس را عزل و هيچ رسمى را نقض نكند. در امور دولتى هم تنها به عنوان مشاورى از دور حضور داشته باشد.
مأمون با این شرایط موافقت کرد. بلافاصله سندی مبنی بر ولایتعهدی امام رضا (ع) نوشته شد که به امضای امام و مأمون رسید و پس آن مأمون مجلسی در رمضان سال هجری ترتیب داد که در آن مجلس بزرگان و درباریان و مردم با امام رضا (علیه السلام) بیعت کردند و سکه های دینار و درهمی به نام امام رضا (علیه السلام) ضرب شد. آن زمان رسم بود تا در چنین مراسمی برای اطلاع عموم مردمی سازهای کوبه‌ای و شیپورها نواخته شود.
آیین نقاره نوازی در حرم رضوی
اما در مورد تاریخچه نقاره ابتدا باید به تشریح نوع ساز و کاربرد آن بپردازیم. نقاره‌زنی آیینی است که از قدیمی‌ترین ایام در حرم رضوی برگزار می‌شد. اما پیش از آن نیز خبر از نقاره نوازی در تاریخ داریم تا جایی که قدمت آن را به دوران باستان می‌توان رساند. نقاره‌نوازی در ایران و جهان قدمت بسیاری دارد. سابقه استفاده از دو ابزار مهم در نقاره‌کوبی، یعنی طبل و کرنا به عهد باستان می‌رسد. این دو عنصر موسیقی در جنگ و مناسبت‌های دیگر مرسوم بوده است، چنان که در هزاره چهارم قبل از میلاد از طبل پایه‌دار در بین‌النهرین و از طبل باریکی به نام بلخ (منسوب به خدای اِ آ ) در مراسم مذهبی استفاده می‌شده است.
سازهای کاربردی در نقاره نوازی
آیین نواختن دُهل، کرنا و شیپور که به تدریج شکل خاصی از آن در ایران باستان، نقاره‌کوبی نام گرفته است. نقاره زنی از ایران به کشورهای دیگر راه یافته، از گذشته‌های دور در سرزمین‌های مختلف و در سفر، جنگ و صلح و شادمانی و عزا رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ‌ها بیشتر برای اطلاع‌رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین یا تشویق سربازان در جنگ یا برچیدن اردوگاه‌ها و سان نظامی و رویدادهای بزرگ نظامی همچون فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده است. همچنین در زمان صلح و آرامش بیشتر در جشن‌ها و اعیاد ملّی و مذهبی یا مراسم سوگواری و تشریفات درباری مانند جلوس پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاجگذاری یا موارد دیگر از قبیل ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و دیگر مراسم مهم اجتماعی و هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شده است. این آیین در شرق از قدمت بیشتری برخوردار است و رومیان و یونانیان استفاده از این ابزار را در جنگ از شرقی‌ها آموخته و مورد توجّه قرار داده‌اند.
معنای لغوی نقاره و دلایل استفاده از آن
نقاره به معنای نوبت است . چرا که در نوبت‌های منظم برای بیان طلوع و غروب آفتاب در ایران باستان مورد استفاده قرار می‌گرفت. امروزه هم در حرم رضوی نیز هنگام اذان صبح و اذان مغرب نقاره نوازی برای اعلام وقوع طلوع و غروب خورشید و اعلام آماده باش به مردم برای اقامه نماز انجام می‌شود. مکانی که در آن نقاره نواخته می‌شود، نقاره‌خانه، «نوبت خانه» نیز می‌گفتند. به نوازنده‌های نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت‌زن» می‌گویند. در نقاره‌خانه سازهایی مثل «کرنا» و «سرنا» هم نواخته می‌شود که این همنوازی، صبح و شام، برای استقبال از خورشید و بدرقه آن بوده است.
نقاره نوعی طبل کوچک دوتائی است. دو طبل کوچک متصل بهم ، یکی بزرگتر و صدایش بم تر و یکی کوچکتر با صدای زیرتر است. آلت نواختن نقاره دو عدد چوب است به نام چوب نقاره و با دو دست نواخته می‌شود. گاهی یک دست در بم و دست دیگر در زیر کار می‌کند و گاهی هم هر دو چوب به بم یا به زیر می‌خورد. کاسه نقاره از مس است و پوست آن از پوست گاو که کلفت تر است تهیه می‌شود. زیرا پوست گاو محکم‌تر و مقاوم‌تر بوده و در برابر ضربه‌های محکم نوازنده‌های آن که برای انتشار صدا به فضایی گسترده و دورتر از خود مجبور به زدن ضربات محکم است استفاده می‌شود.
تاریخچه نقاره نوازی در حرم رضوی
در عهد صفویه، استفاده از نقاره در پایتخت معمول و به تدریج در شهرهای بزرگ رایج شد و در جشن‌های پیروزی، تاجگذاری، ولادت شاهان و شاهزادگان و خلعت پوشی امیران و ...، مراسم نقاره زنی اجرا می‌شد. علاوه بر مراسم شاهانه و قبل از طلوع و غروب خورشید، نقاره‌نوازی در جشن‌ها و سرور به ویژه ازدواج مرسوم بوده است. به روایتی تاریخی درسال ۸۶۰ هجری قمری «بابر» فرزند «بایسنقر‌بن‌شاهرخ» از هرات به زیارت مشهد آمد و درباغ حرم یعنی صحن‌های فعلی حرم رضوی نقاره‌ای برپا کرد تا نقاره بزنند. از آن تاریخ به بعد به رسم دربارهای سلاطین، نقاره زدن مرسوم گردید و هنوز پیش از طلوع و غروب آفتاب و اعیاد مذهبی و شب های ماه رمضان به جز ایام سوگواری نقاره می‌زنند. در سر درشرقی صحن کهنه که الان به نام صحن انقلاب است، نقاره‌خانه حضرتی از زمان «شاه عباس صفوی» موجود بوده و بنای کنونی، در زمان تصدی «دکتر شادمان» بر آستان قدس ساخته و کاشی کاری شده است. از دوره صفویه تا کنون دو نوبت، حدود نیم ساعت به غروب و نیم ساعت به طلوع آفتاب و در ماه رمضان نیز سه ساعت مانده به اذان صبح برای توجه روزه گیران به وقت سحر نقاره نواخته می‌شود.
«علیشاه»، جانشین و برادر زاده «نادر شاه افشار» پس از قتل «نادر» مدت کوتاهی به سلطنت نشست و در ماه رمضان ۱۱۶۰ قمری دستور داد تا از روی اسناد و دفاتر باقی مانده از زمان نادرشاه، تمامی موقوفات در طوماری ثبت و نگهداری شود، این طومار که به طومار علیشاهی معروف است، شامل صورت موقوفات، موارد مصرف آنها و نام واقفین است. در این طومار جهت نقاره‌خانه یک رئیس و ۱۲ نفر نقاره چی که به «عمله شکوه» نیز معروف بود وحتی وجهی جهت هزینه پوست گاوی که برای طبل نقاره‌خانه لازم است، تعیین شده است.
نقاره نوازی در دوران زندیه و قاجاریه گسترش بیشتری یافت و علاوه بر مناسبت‌های رایج، موارد و مناسبت‌های تازه‌ای همچون نقاره‌نوازی در مراسم اسب دوانی دربار و شترگردانی روز عید قربان و مراسم سلام در روزهای عید و اعلام قُرُق در شب بر مناسبت‌های قبلی افزوده شد.
تشریح ادوات و عناصر لازم در نقاره‌خانه
ابزار و وسایل نقاره‌خانه شامل چهار نوع طبل و کرنا و لوازم متعلق به آن است. طبل‌ها از کاسه‌های بزرگ و کوچک سفالی، مسی و چدنی است. پوست دباغی شده روی آن کشیده شده و با دو چوب ساده به طول تقریبی بیست سانتی‌متر نواخته می‌شوند. کرناها سازهای بادی به طول تقریبی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است که از جنس مس یا برنج ساخته و آب كُرم داده شده‌اند. در نقاره‌نوازی از چهار نوع طبل به نام‌های طبل سرچاشنی، گاه برگاه یا همان گورگه یا گورگ، تخم‌مرغی و ساده یا همان میانه استفاده می‌شود. طبل سرچاشنی طبلی کوچک و چدنی و دارای صدای زیر است که به‌عنوان طبل اصلی و توسط سرچاشنی در تمام مدت نقاره‌کوبی نواخته می‌شود. طبل های‌دیگر که مسی هستند و در دو اندازه بزرگ و میانه تهیه و صدای بم دارند، هماهنگ با طبل سرچاشنی و به طور متناوب و یک در میان و همنوا با کرنا و گاه تنها تا خاتمه مراسم به‌عنوان «طبل شادیانه» همراهی می‌کنند و ذکر ندارند.
کرناها با دمیدن به صدا در می‌آیند و ذکر دارند. به قولی آهنگ امروز کرناها همان آهنگ قرن‌های قبل است که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده است و هر شخصی بنا بر ذوق و اعتقادش تعابیری از آن داشته است.
چگونگی و فرایند نقاره نوازی در حرم رضوی
نقاره نوازی در حرم امام رضا در سه دست اجرا می‌شود. گروه نقاره‌نوازی هم از یازده نفر تشکیل می‌شود. هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره‌خانه (شمال) رو به گنبد مطلا و روی صندلی‌های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره‌خانه (جنوب) می‌ایستند و هماهنگ نقاره‌نوازی می‌کنند.
هنگام اجرا و در دست اول، سرنواز که سردسته کرنانوازان است و به نوعی رهبری گروه را بر عهده دارد، ابتدا کرنا را به طرف گنبد طلای حرم با حالت سلام می‌گیرد و با آهنگ «سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا» می‌نوازد. بلافاصله پس‌نوازان که از پنج نفر تشکیل شده است، با کرنا در یک مرتبه هماهنگ نوای «امام رضا» را پاسخ می‌دهند. مجددا سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره کرده و سه مرتبه نوای «امام رضا » را می‌دمد. همزمان نیز پس‌نوازان در دو نوبت نوای «غریب رضا» جواب می‌دهند.
در دست دوم، سرنواز نوای «مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا» سر می‌دهد. پس‌نوازان نیز سه بار پیاپی نوای «رضاجان» پاسخ می‌دهند و سرنواز سَر کرنا را به طرف گنبد طلایی حرم می‌گیرد و ذکر «یا امام غریب یا امام رضا» سر می‌دهد. بلافاصله پس‌نوازان در سه نوبت متوالی آوای «رضا جان» جواب می‌دهند.
در دست سوم سرنواز «دوره دوران امام رضاست» می‌دمد. در این موقع طبال‌ها کوس شادیانه می‌نوازند و مجددا سرنواز ذکر «دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان» می‌نوازد. پس‌نوازان نیز بلافاصله »ای دادرس درماندگان» جواب می‌دهند. در پایان نیز موقعی که پس‌نوازان می‌خواهند کرناهای خود را کنار بگذارند سرنواز آوای «فریادرس!» را به عنوان خواهشی از امام رضا سر می‌دهد. سپس طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند.
اکنون همه روزه به جز ایام سوگواری و ماه های محرم و صفر، دو نوبت پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت بیست دقیقه نقاره نواخته می شود و در جشن اعیاد علاوه بر نوبت های معمول دو یا سه نوبت به ترتیب یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب نقاره نوازی می شود و در ماه رمضان یک نوبت در دو ساعت مانده به سحر و بعد از اتمام مناجات مؤذنان به مدت نیم ساعت نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب نقاره افطار نواخته می شود و در جشن نوروز و زمان تحویل ساعت نیز نقاره خانه مراسم اجرا می کند.
نظر شما