نقش هنر بر سخت‌ترین فلز/ نگاهی اجمالی به چاقوسازی و پیشکسوتان این صنعت در زنجان

خبرگزاری شبستان- زنجان؛

صنعت چاقوسازی در زنجان بطور قطع ماحصل عواملی چون موقعیت جغرافیایی و نقش زنجان در جنگ های مختلف تاریخی قبل از اسلامی و بعد از اسلام، موقعیت سوق الجیشی استان نسبت به استان های همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدن های شرقی، غربی و نزدیکی به فلات مرکزی و فراهم بودن مواد اولیه، معادن غنی آهن و مس می باشد.

قدیمی ترین چاقوی به دست آمده از مجموعه مرد نمکی در معدن نمک چهرآباد متعلق به هیجده قرن پیش می باشد، این چاقو دارای دسته ای از شاخ بز است و طول آن به 11 سانتی متر می رسد.

این چاقو با استفاده از دو میخ پرچ به تیغه ای متصل گردیده که طول تیغه 5.8 سانتی متر می باشد، غلاف آن از جنس چرم بوده و با باندی از جنس چرم به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف هم 5.15 سانتی متر می باشد، در عرض آن شکافی تعبیه شده که احتمالا وسیله ای شبیه سنجاق در آن جاسازی شده است، چاقوی مزبور را می توان به عنوان اولین و قدیمی ترین سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازی زنجان نام برد.

در کتاب شاه جنگ ایرانیان در یونان و چالدران می خوانیم«اسلحه در بسیاری از شهرهای ایران ساخته می شد ولی چند مرکز اسلحه سازی در ایران بیش از سایر نقاط اهمیت داشت، یکی از آن ها کرند بود که انواع اسلحه از جمله زره و کاسک را در آنجا می ساختند و دیگر زنگان یا زنجان به شمار می آمد و صنعتگران زنجانی در ساختن شمشیر و خنجر مهارت داشتند.

در دوره صفویه استادانی چون عبدالغفار سکاک نقش مهمی در رونق چاقوسازی زنجان داشته است، در دوره قاجاریه چاقوهای ساخت حسن(نام استاد زنجانی از استادان آن دوره) معروف بوده است.

از حدود قرن 10 هجری قمری شهر زنجان یکی از مراکز مهم صنعتی بوده است که در آن کارگاه های مختلف اسلحه سازی دایر و چاقوسازی نیز یکی از صنایع جنبی آن محسوب می شده است.

از دیگر مدارک موثق موجود در مرکز اسناد ملی می توان به مکاتبات معمول شده و یک برگ صورتجلسه چاقوسازان به تاریخ 1323 شمسی اشاره کرد؛ در این سند ذی‌قیمت اسامی و امضاء 31 نفر از چاقوسازان زنجانی قید گردیده است.

هم اکنون هم زنجان قطب چاقوسازی کشور می باشد و انواع چاقو و ملحقات آن در این شهر توسط صنعتگران هنرمند ساخته می شود.

تیغه‌ی چاقوها عمدتا از فولاد و دسته چاقو بنا به کاربردی و تزئینی بودن آن از شاخ گوزن و گاومیش، استخوان حیوانات، صدف طبیعی، فیبر و مواد مصنوعی دیگر می باشد.

از انواع چاقوهای ساخت زنجان می توان به چاقوی جیبی ساده، چاقوی ضامن دار، چاقوهای باغبانی و پیوندزنی، چاقوهای قصابی، چاقوهای سلاخی، کارد آشپزخانه، کار و چنگال، کارد کره خوری، قلمتراش، کاردهای شکاری، شمشیر، قمه، قداره، خنجر، قندشکن، ست چند کاره مسافرتی اشاره کرد.

آشنایی با چند استاد صنعت چاقوسازی زنجان

جواد توسلیان یکی از اساتید صنعت چاقوسازی در زنجان است که در سال 1325 در محله داودقلی شهر زنجان دیده به جهان گشوده است. از سن هشت سالگی شاگردی مغازه چاقوسازی استاد فتحعلی را نموده و سبک اولیه چاقوسازی را از ایشان آموخته است.

وی و بردارش جلیل هم اکنون در زمینه ساخت قلمتراش شهرت دارند، در یکی از همایش های سالانه انجمن خوشنویسان ایران که در استان قزوین برگزار شد از این دو بردار طی مراسمی تقدیر به عمل آمد.

از جمله ساخته های دست این هنرمند، قلمتراش و چاقوهای دو تیغه، سه تیغه و قیچی دار و چاقوهای میوره خوری با ظرافت خاص می باشد.

دسته چاقوها و قلمتراش های ساخت دست ایشان از جسن شاخ گوزن و گاومیش و صدف دریایی است که برارزش کارهایش دوچندان می افزاید.

چاقوها و قلمتراش های این هنرمند در کشورهای ترکیه و انگلستان هم خواهان دارد و اغلب ایرانیان مقیم این کشورها در سفرهای خود به ایران از این چاقوها و قلمتراش ها با خود تحفه می برند.

محمدرضا فرجیان یکی دیگر از هنرمندان صنعت چاقوسازی در استان زنجان است که در متولد سال 1343 در زنجان می باشد. از سال 58 نزد پدرش استاد مرحوم حسین فرجیان فنون ساخت چاقو را آموخت.

با توجه به این که پدر ایشان علاوه بر ساخت چاقو در زمینه ساخت انواع سلاح سد نیز تبحر داشته اند، ایشان تمام ساخته های چاقو را فراگرفته و آثارشان علاوه بر ایران در کشورهای مختلف دنیا همچون انگلستان، آلمان، آمریکا، ایرلند و سایر کشورهای غربی شناخته شده و متقاضی دارد.

ساخت تیغه های برنزی از ابدعات ایشان می باشد و تعداد زیادی از آثار این هنرمند و مرحوم حسین فرجیان در موزه ی صنایع دستی زنجان نگهداری می شود.

جعفر خلفی یکی دیگر از هنرمندان صنعت چاقوسازی متولد 1344 در شهر زنجان می باشد، نحوه آشنایی ایشان با حرفه چاقوسازی به نقل از خودشان به این صورت بوده است که در سنین نوجوانی روزی از کنار یک کارگاه چاقوسازی عبور می کرده که ناخودآگاه محو تماشای داخل کارگاه شده و با دیدن دستان هنرمند استاد چاقوسازی به این حرفه علاقمند می شوند و با ورود به کارگاه به استاد ابوترابی زنجانی پیشنهاد شاگری می دهند و از همان موقع در این شغل ماندگار می شود.

خلفی با توجه به هنر و خلاقیت فراوانی که داشتند چاقوهایی می ساختند که استاد از کار ایشان به شگفت می آمدند.

هم اکنون این استاد صنعت چاقوسازی در زنجان با 36 سال سابقه شاگردان زیادی را در این حرفه آموزش داده اند و خود نیز از سرآمدان هنر چاقوسازی هستند.

از ساخته های دست ایشان می توان به انواع انبر، شمشیرهای تزئینی، قلمتراش ها از یک تیغه تا 10 تیغه، انواع چاقوهای ضامن دار و کاردهای شکاری اشاره کرد.

بلال بیات هم از صنعتگران چاقوسازی در زنجان متولد سال 1355 می باشد، وی از سن 18 سالگی به حرفه چاقوسازی روی آورده که در ابتدا کار خود را با ساخت کارد و چاقوی آشپزخانه شروع کرده است.

با وجود ذوق هنری و خلاقیتی که در وجود خود سراغ داشت به تدریج با ایجاد تغییراتی در ساخت دسته چاقوها، شروع به طراحی در کار نموده و برای دسته کار طرح های مختلفی را ایجاد و پیاده نمودند.

با توجه به ظرافت ها و زیبایی کار تیغه و دسته های چاقوها، انواع دست ساخته های ایشان با استقبال چشمگیری روبه رو شد.

با توجه به شاخص بودن کار این هنرمند و زمان و دقت زیادی که صرف تولید آثار خود می نمایند هم اکنون ایشان فقط به صورت سفارشی کار می کنند.

کارهای ایشان در خارج از کشور نیز متقاضی داشته و به صورت چمدانی صادر می شود از دست ساخته های این هنرمند می توان به سرویس کارد آشپرخانه، سرویس کارد و چنگال پذرایی و انواع چاقوهای تزئینی اشاره کرد.

محمد موسی اکبری هم از دیگر هنرمندان این صنعت در سال 1316 در شهر زنجان به دنیا آمد. وی از کودکی از داشتن نعمت مادر محروم بوده و پدرش او را در سن 6 سالگی، برای شاگردی به کارگاه چاقوسازی استاد امیرخانی می برد.

چند سال پادویی مغازه را کرده و در این مدت اصول اولیه چاقوسازی را نیز یاد می گیرد. بعد از آنجا 6 سال نیز در کارگاه چاقوسازی استاد معماریان به یادگیری ساخت انواع چاقو می پردازد، سپس نزد استاد بدویان رفته که به گفته خود ایشان استاد بدویان زحمت زیادی را برای کسب مهارت وی در چاقوسازی کشیده اند و از این نظر استاد اکبری پیشرفت کاری خود را مدیون ایشان می داند.

در سن 20 سالگی در کوچه باشگاه مغازه ای اجاره ای کرده و مشغول به کار می شود. استاد در ساخت انواع کاردهای شکاری، کاردهای تژئینی و قلم تراش تبحر داشته و ساخته هایش مشتریان فراوانی داشته است. مدتی بدلیل رکود بازار فروش چاقو، بدنبال شغل دوم بوده که به استخدام اداره مخابرات زنجان در می آید و در آنجا به عنوان نقلیه مشغول به کار می شود.

ایشان از سال 1383، پس از بازنشستگی اداری مجدداً بصورت تمام وقت در کارگاه چاقوسازی اش مشغول به کار می باشد؛ در بیشتر آثار ساخته شده توسط استاد، از پای حیوانات در دسته چاقوها استفاده شده و همچنین بر روی تیغه آنها حکاکی شده است.

نرگس سعادتی- زنجان