تعاون؛ حلقه مفقوده زندگی های امروزی

خبرگزاری شبستان: در کشور ما سال 1346 سال تعاون نام گرفت، اما از سال 1303فعالیت های بخش تعاون و تعاونی ها در کشور آغاز شده است. با توجه به اینکه تعاون در مفهوم عام به همکاری و در مفهوم خاص، به معنای اقتصادی نوعی سازمان دهی اقتصادی یا اجتماعی گفته می شود، ولی اکنون در سراسر جهان اقتصاد چه در کشور های توسعه یافته و در حال توسعه فعالیت مثمر ثمری دارند. بنا بر آیه شریفه «تعانوا علی البر و التقوی»، هر یک از ما با تمسک جستن از این آیه شریفه می توانیم برای پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به تعاون بیشتر بها دهیم، در اصل این مهم بر قرار نمی شود مگر با عزم جزم مسئولین زیربط؛ آنچه می خوانید کم و کیف دانستنی ها در باره «تعاون» است.

تاریخچه تعاونی در ایران
در ایران قدیم علاوه بر اینکه عده ای از مردم متمکن و خیراندیش که برای ایجاد رفاه و آسایش عمومی به یک سلسله اقدامات عمرانی از قبیل ساختن راه، ایجاد پل، کاروانسرا، مساجد، آب انبارها و ابنیه و اماکن نظیر آنها مبادرت کرده‌اند مردم عادی نیز در این گونه موارد به نحوی با یکدیگر همکاری می کردند و اگر سرمایه ای نداشته اند تا وثیقه آن قرار دهند، بازوهای خود را به کار می انداختند. بهترین نمونه و طرز همکاری را می توان در میان مردم روستاهای کشور مشاهده کرد که بصورت یک سنت پسندیده از دوران باستان تاکنون همچنان میان کشاورزان ایرانی متداول بوده است. برای مثال :

تعاون در روستاها
طبقه کشاورز در ایران، مانند بسیاری از مردم جوامع روستایی در گوشه و کنار دنیا اغلب مواقع از قبیل کشت، وجین، آبیاری ، برداشت و درو به یکدیگر کمک می کردند. این نوع همکاری را زراعت جمعی با حفظ خصوصیات مالکیت و انتفاع فردی از زمین باید نام نهاد که هنوز در میان روستائیان متداول و به مراتب طبیعی تر از فعالیت در قالب شرکت‌های تعاونی کشاورزی است.

باید توجه داشت که تعاونی‌های سنتی یکی از انواع برجسته مشارکت در جامعه انسانی و از جمله در جامعه ایران است که بنام‌های مختلف در مناطق مختلف کشور وجود دارد. از انواع تعاونی های سنتی بنه یا حراثه و واره را می توان نام برد.

در طول سال های اخیر باوقوع دگرگونی های اجتماعی و اقتصادی در ساختار جامعه روستایی به ویژه ورود انواع ماشین های کشاورزی و ترویج استفاده از چاه عمیق و نیمه عمیق و استفاده از موتور پمپ ضمن کاهش کار گروهی سنتی یا تغییرشکل آن باعث ایجاد انواع جدیدی از همیاری و مشارکت در زمینه خرید و نگهداری وسایل موتوری و مبادله آنها گردیده است.

تعاونی های رسمی، قبل از انقلاب
آغاز تعاون رسمی در ایران را می‌توان از حیث عنوان موادی در قانون تجارت سال 1303 شمسی دانست. موادی از این قانون به بحث در مورد تعاونی‌های تولید و مصرف پرداخته است. اما از لحاظ تشکیل و ثبت و فعالیت رسمی می‌توان سال 1014 را آغاز فعالیت تعاونی ها در ایران دانست. زیرا در این سال توسط دولت اقدام به تشکیل نخستین شرکت تعاونی روستایی در منطقه داودآباد گرمسار گردید. مبنای تشکیل شرکت فوق قانون تجارت سال 1311 بود که در چند ماه به شکل تعاونی در آمد.

باید توجه داشت که از آغاز تشکیل تعاونی‌ها در ایران تا سال 1320 جمعاً سه شرکت تعاونی روستائی با عضویت یک هزار و 50 کشاورز بوجود آمده است. شرکت های مزبور نیز به ادعای منابعی که به بررسی تعاونی ها در این دوره پرداخته‌اند، مرهون کوشش و توجه آن عده از افرادی است که برای کسب علم و فن به ممالک غربی فرستاده شده و در آنجا با این نوع سازمان‌های اقتصادی و اجتماعی آشنا گردیدند.
 

جنگ جهانی دوم و تعاون
در تاریخ برای گسترش تعاونی‌ها بعد از سال 1330رضاخان وزیر کشور وقت را مأمور کرد که در رأس هیئتی برای تعلیم مأموران و آشنا ساختن مردم به مفهوم قوانین تعاونی به شهرها و روستاهای دور و نزدیک سفر کرده حس مسئولیت جمعی مردم به ویژه طبقات تولید کننده را برانگیزد. اقداماتی نیز از جانب دولت در این مورد صورت می گیرد، از جمله توزیع فرآورده های کارخانجات دولتی را به شرکت های تعاونی مصرف واگذار می نمایند. وقوع جنگ دوم جهانی نه تنها برنامه های مزبور بلکه سایر برنامه ها را تحت الشعاع قرارداد. از یک سو کسانی که از تعاونی های ممالک دیگر دارای سوابق ذهنی بودند برای پاسخگوئی به مشکلات بعد از جنگ اقدام به تشکیل تعدادی تعاونی مصرف در سطح شهرها نمودند و از سوی دیگر برخی موسسات خارجی در مورد تأسیس و اداره شرکت‌های تعاونی فعالیت‌هایی در ایران معمول داشتند که به طور مختصر به آنها اشاره خواهد شد.

باید در نظر داشت که بعد از شهریور سال 1320 از سوی بعضی از کشورها، مخصوصاً آمریکا، هیئت هایی (در ظاهر) برای ارائه کمک های فنی وارد ایران شدند که در برخی از رشته های امور اقتصادی و اجتماعی ایران نیز عملیاتی را شروع نمودند، از جمله در مورد شرکت های تعاونی بوده که به منظور پیدایش و توسعه این نهضت اجتماعی و اقتصادی اقداماتی معمول داشته و کمک های مالی می نمودند که مهمترین این قبیل موسسات فهرست وار بشرح زیر می باشند.
 

لازم بذکر است که این موسسات در نهایت اهداف موردنظرخود را دنبال می کرده اند لکن از جهت این بحث اقدامات این موسسات نتایجی را در برداشته است:

1- موسسه های وابسته به سازمان ملل متحد مانند سازمان خواربار جهانی فائو و دفتر بین المللی کار، این موسسات بیشتر کمک های فنی و راهنمایی برای پیشرفت نهضت تعاون در ایران معمول داشتند و عده ای از کارشناسان سازمان ملل متحد در زمینه شرکت های تعاونی کشاورزی و شرکت های تعاونی مصرف کارگری وارد ایران شده و در وزارتخانه ها و سازمان های دولتی که در این رشته فعالیت داشتند، تعلیمات و راهنمایی هایی انجام دادند. علاوه براین با تامین هزینه عده‌ای از کارمندان تحصیل کرده وزارتخانه ها و سازمان های دولتی را برای مطالعه در امور شرکت های تعاونی به کشورهای خارج اعزام نمودند.

2- هیأت عملیات اقتصادی و عمرانی آمریکا در ایران (اصل چهار) این سازمان نه تنها کمک های فنی برای پیشرفت نهضت تعاونی می نمود بلکه خودشان به تشکیل تعاونی مصرف کارگری و مصرف شهری و تعاونی های کشاورزی هم مبادرت می ورزیدند و حتی کمک های مالی به این قبیل شرکت ها می نمودند و وسائل کار آنها را فراهم می‌کردند. اداره هیات عملیات اقتصادی آمریکا در ایران در سال 1330 همزمان با قوانین و دستورات تقسیم املاک سلطنتی بین کشاورزان تشکیل گردید.
 

وظایف اساسی اداره مزبور ظاهراً عبارت بود از:
• مطالعه درباره اوضاع اقتصادی و اجتماعی کارگران و بخصوص کشاورزان در قراء و قصبات

• افزایش مبادلات علمی و کاردانی در رشته های مختلف تقسیم اراضی ترویج کشاورزی مطابق روش نوین کشاورزی بمنظور بهبود کار و زندگی کشاورزان.

• راهنمایی های علمی و فنی برای تشکیل و اداره نمودن شرکت های تعاونی تولید، اعتبار و مصرف روستاها.

• کمک های مالی طرفین (ایران و آمریکا) در حدود اعتبارات پیش بینی شده و موافقت نامه های تنظیمی برای اجرای برنامه های موردنظر.

• تهیه و تأمین کارشناسان فنی داخلی و خارجی جهت اجرای برنامه های تعاونی بهداشتی و فرهنگی.

• تأمین عملیات آموزشی و نمایشی در زمینه اصول بین المللی شرکت های تعاونی.

3- سایر موسسات آمریکایی نظیر بنیاد فورد و موسسه خاور نزدیک، این سازمان ها نیز نه تنها از لحاظ کمک های فنی اقداماتی می نمودند، بلکه خودشان هم با راهنمایی کارشناسان ایرانی بعضی از طبقات، مردم را تشویق به تشکیل شرکت های تعاونی می کردند.

4- موسسات تعاونی بین المللی کشورهای اروپایی که با اعطای بورس هایی خارج از کشور و با اعزام کارشناسان تعاونی به ایران کمک های فنی می نمودند.

اولین کمیسیون تعاون و کم وکیف آن
اولین کمیسیون تعاون که در سازمان برنامه تشکیل گردید، عده ای از کارشناسان اصل چهار و سازمان ملل متحد عضویت داشتند و برنامه های تعاونی کشور باید به تصویب کمیسیون مزبور می‌رسید. در زمینه اجرای برنامه‌های تعاون اصل چهار علاوه بر تقبل هزینه های مزبور به اعزام 50 نفر از کارمندان دولت بخارج از کشور برای دیدن دوره های تعاونی، قراردادی با دولت ایران منعقد و آموزش تعاونی کارمندان دولت را به عهده گرفت. تعداد تعاونی های تشکیل شده (اعم از صندوق های تعاونی روستایی و تعاونی های مصرف) تا سال 1330 به زحمت به یکصد شرکت می رسید، که اکثریت قریب به اتفاق آنها هم فعالیت موثر و چشمگیری نداشتند. درسال هزارو سیصد و سی و دو اولین قانون تعاونی ایران که با الهام گرفتن از قوانین خاص دیگر کشورها تهیه شده بود به صورت لایحه قانونی به تصویب رسید.

سال تعاون
همچنین درسال 1334 لایحه مزبور با اصلاحاتی از تصویب مجلس وقت گذشت و اولین قانون تعاون ایران تصویب شد که پایه و اساس تعاونی های زیادی بخصوص بعد از سال 1341قرار گرفت؛ که درسال 1341براساس تبصره دو ماده 162 قانون مربوط به اصلاحات ارضی رژیم گذشته، کشاورزانی که زمین دریافت می داشتند، ناچار بودند قبلاً عضویت شرکت تعاونی روستایی را بپذیرند. به این ترتیب در مدت کوتاهی بیش از هشت هزار شرکت تعاونی روستایی تشکیل گردید که بعداً در هم ادغام شد و حدود سه هزار شرکت را بوجود آوردند. لازم به ذکر است تعاونی‌های مصرف، توزیع و ... نیز پس از سال 1346 که سال تعاون اعلام شده بود گسترش کمی قابل توجهی یافتند. در سازمان هایی از جمله سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران،‌سازمان مرکزی تعاون کشور، وزارت تعاون و اصلاحات ارضی و ... پدید آمدند. در سال 1350 قانون شرکت‌های تعاونی با مطالعه قوانین سایر کشورها تهیه و تصویب رسید که موادی از آن هنوز هم مبنای کار تعاونی هاست.

انواع تعاونی های ایرانی
از قدیم الایام در بخش ایجاد تعاون درکشور فعالیت های فراوانی انجام شده است که هر یک عبارتند از:

الف- شرکت های تعاونی:
مجموع شرکت های تعاونی تحت پوشش سازمان مرکزی تعاون کشور اعم از مصرف، مسکن، اعتبار، توزیعی، خدماتی شهری غیرکارگری در پایان بهمن پنجاه و هفت برابر با هزارو سیصدو چهل واحد بوده که اعضای آنها بالغ بر هشت میلیون و سیصد نفر بود.

ب- اتحادیه شرکت های تعاونی:
تاپایان بهمن ماه 1357 و هفت تعداد بیست اتحادیه تعاونی شهری غیرکارگری تأسیس گردید که اعضای آنها بالغ بر سیصدو شصت و نه شرکت تعاونی ثبت گردیده است.

سازمان مرکزی تعاون روستایی

این سازمان که در سال 1346 و به دنبال موادی از قانون اصلاحات ارضی مصوب 1341 بوجود آمد اهداف و وظایف زیر را دنبال می کرد:

الف- آموزش اصول تعاون و تربیت کادر سرپرستی برای راهنمایی اعضای شرکت‌های تعاونی و مناطق روستائی کشور.

ب-کمک های اعتباری به شرکتها بمنظور افزایش محصولات و درآمد دهقانان و بازاریابی و فروش محصول کشاورزان.

ج- ارتباط با شرکت های تعاونی مصرف کشور، همچنین ایجاد رابطه با سازمان های بین‌المللی.

شرکت های تعاونی کارگری

شرکت های تعاونی کارگری اعم از کار و تولید، مصرف و مسکن از سال 1346 تشکیل گردید و تا بهمن ماه سال 1357 تعداد این شرکت ها به واحد رسید که اعضای این شرکت ها بالغ بر چهار میلیون نفر بود. در بهمن ماه سال مذکور تعداد اتحادیه های کارگری یک واحد با پانصدو ده شرکت تعاونی عضو ثبت گردیده است.

شرکت های تعاونی تولیدی روستائی

از اقدامات دیگری که پس از تقسیم اراضی در ایران بمنظور یکپارچه کردن اراضی انجام گرفت، تشکیل واحدهائی تحت عنوان تعاونی های تولید بود که قانون آن را در سال 1349 به تصویب رسید.

در آن زمان دولت به منظر بالا بردن میزان عملکرد در واحد سطح و کشت یکپارچه با حفظ مالکیت فردی زارعی متعلق به خود و پیشبرد برنامه های زراعی و استفاده صحیح تر از منابع آب و خاک و افزایش درآمد زارعین، تعاونی های تولید روستائی را ایجاد کرد.

تعداد تعاونی های تولید روستایی تا بهمن سال 1357 شامل 39 شرکت مشتمل بر 257 قریه و مزرعه با یازده هزارو دویست نفر صاحبان اراضی و مساحت کل محصور نودو نه هزارو پانصدو چهل و نه هکتار می شد.

فعالیت شرکت تعاونی بعد از انقلاب

در اصل وقوع انقلاب اسلامی باور عمومی را نسبت به تعاون تغییر داد. نیروهای انقلابی خود انقلاب را مظهری از تعاون دانسته و با همکاری جمعی برای توزیع عادلانه کالا در اعتصاب های متمادی دوران انقلاب به شوق آمدند و آن را الهام بخش تلاش های آینده قرار دادند.

امواج نور امیدی که بدین سان ساطع گشته بود، در اندیشه دولت مردان، در قلم قانون‌گذاری و در سطور قانون اساسی جدید تبلور یافت و این بار تعاون را نه تنها به عنوان وسیله ای برای رفع نیاز مشترک، که راهی برای توسعه اقتصادی، معیار برتری جهت ایجاد اشتغال و بخش عمده ای از بخش های تشکیل دهنده نظام اقتصادی جمهوری نوبنیاد، به جامعه اسلامی عرضه داشت و جویندگان امیدهای نو را به وجد آورد.

راه یافتن تعاون به قانون اساسی، این شیوه پسندیده که سابقاً روشی اقتصادی تلقی می شد از اعتباری مذهبی نیز بهره مند ساخت و عزم راسخ برای تحقق عدالت اقتصادی با توسل به همه روش های شناخته شده را آشکار نمود و بابی جدید را فرا روی مشتاقان قسط گشود. درصدر جهات و دلایلی که تعاون را بعنوان بخش مسلط اقتصاد کشور مطرح می‌سازد باید به اصول 43 و 44 قانون اساسی اشاره نمود.

وضع قوانین
• برای بها دادن به تعاونی، در اصل 43 جهت دستیابی به اهدافی از جمله تأمین استقلال اقتصادی جامعه، ریشه کن کردن فقر و محرومیت و برآوردن نیازهای انسان در جریان رشد، ضوابطی برای اقتصاد جمهوری اسلامی ایران تعیین گردیده است. تأمین شرایط و امکانات کار برای همه به منظور رسیدن به اشتغال کامل و قراردادن وسایل کار در اختیار همه کسانی که قادر به کارند ولی وسایل کار ندارند به شکل تعاونی از راه وام بدون بهره یا هر راه مشروع دیگر که نه به تمرکز و تداول ثروت در دست افراد و گروه های خاص منتهی شود، نه دولت را بصورت یک کارفرمای بزرگ مطلق در آورد.

• همچنین در اصل 44 قانون اساسی به روشنی تصرحی شده است که نظام اقتصادی ایران بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی صحیح و منظم استوار است در همین اصل، محدود شدن فعالیت های بخش دولتی در چارچوب معین و همچنین مکمل فعالیت های دولتی و تعاونی قرار گرفتن بخش خصوصی، وسعت قلمرو بخش تعاونی را به خوبی نشان می دهد.

تعاونی برای جهان
باید در نظر داشت که توجه به تعاونی نه تنها در کشور ما بلکه برای اولین گام جدی آن در راه ایجاد «اتحادیه بین‌المللی تعاون» در سال هزارو هشتصدو هشتادو نه توسط «و. نیمل» مدیر عامل اتحادیه تعاونی بریتانیا برداشته شد.

نیمل در ابتدا پیشنهاد کرد یک «کمیته اصلی» تشکیل شود تا «اتحادیه بین‌المللی دوستداران تعاونی‌های تولیدکننده» را به‌وجود آورد. این کمیته بی‌درنگ به آگاهی کلیه تعاونی‌های ملل مختلف رسانید که «اتحادیه بین‌المللی تعاون» تشکیل شده و مرکز آن نیز در لندن است. همچنین این اتحادیه منبع طبقه متوسط و کم‌درآمد، بخصوص در طیف کارگران بود که به این طریق فاصله طبقاتی میان «دارا» و «ندار» با روشی صلح‌آمیز یا از میان برداشته شود یا به حداقل برسد.

توسعه با تعاونی
یک بررسی اجمالی نشان می‌دهد که تعاونی‌ها برای مشارکت در توسعه اقتصادی، اجتماعی در کشورهای در حال توسعه تداوم بخشیده‌ است و به این ترتیب بهبود شرایط کار و زندگی برای میلیون‌ها نفر را باعث ایجاد زیرساخت‌های ضروری و ارائه خدمات قابل دسترسی در زمینه‌هایی که دولت و بنگاه‌های اقتصادی در بخش خصوصی که قادر به تأسیس آنها نبودند را همت گماشته‌اند.

باید توجه داشت که شرکت‌های تعاونی در حال حاضر در کلیه کشورهای پنج قاره جهان اشاعه یافته‌اند و توانسته‌اند با عملکرد مثبت در زمینه‌های تعدیل اقتصادی و توزیع ثروت و جلوگیری از تکاثر آن، به توسعه پایدار جوامع کمک نمایند. تعاونی‌ها همچنین در ارتباط با پیوستن افراد فقیر بومی از جمله زنان، فعالیت‌های اقتصادی، تلاش‌های وسیعی را از خود نشان داده‌اند. امروز نقش تعاونی‌ها در از بین بردن فشارهای ناشی از مهاجرت و اشتغال برای جوانان گروه‌های جمعیتی محروم و یا صنعت گران (فاقد امکانات و ابزار کار لازم) که در صورت عدم دریافت این قبیل امکانات عمدتاً بیکار محسوب می‌شوند، به طور فزاینده‌ای اهمیت یافته است. اصولاً تعاونی‌ها در سراسر جهان سهم ویژه‌ای در پیشرفت اقتصادی داشته‌اند.

همبستگی اجتماعی
در ادامه نسترن حسنلی، مشاور خانواده درباره نحوه تعاون و ایجاد همبستگی اجتماعی گفت: در اصل تعاون را باید با ارتباطات در نظر گرفت که دراین صورت افراد باید با رسمیت شمردن حق و حقوق یکدیگر احترام متقابلی بین آنها حاکم باشد و کسی چشم طمع به مال و جایگاه شخص دیگری نداشته باشد.

برای ایجاد تعاون تجاوز به حقوق یکدیگر ممنوع
تعاون از جمله اقدامات مهم در پیشرفت اقتصادی کشور است، با توجه به اینکه در چند سال اخیر آن طور که باید و شاید در کشور ما به تعاون بها داده نشده است ، در این باره «نسترن حسنلی»، جامعه شناس و مشاور خانواده درباره بها دادن به تعاونی ها و تاثیرات آن در جامعه گفت: ایجاد حس تعاون در میان افراد جامعه بسیار ارزشمند است، باید توجه داشت که اگر در حال حاضر شاهد کمرنگی فعالیت تعاونی ها در جامعه هستیم به دلیل این است که ابتدا باید در فضای عدالتمندی قرار بگیریم تا بتوانیم مثمر ثمر باشیم.

عدالتمندی ضعیف شده؟!
این جامعه شناس با ذکر اینکه تعاون و عدالتمندی در جامعه ضعیف شده است، خاطرنشان کرد: در جامعه ما بحث نیازها مطرح است و وقتی انسان نمی تواند پاسخ گوی نیازهای خود باشد به تبع شروع به تجاوز به حقوق دیگران می کنند.
 

وی افزود: در جامعه باید مفاهیم اخلاقی را احیا، برخورد عادلانه مسئولین و در پی تأمین نیازهای مردم بود تا بحث تعاون در جامعه جا بیافتد و مردم بتوانند به یکدیگر کمک کرده و در کنار هم راحت تر فعالیت کنند.

در ادامه «حجت الاسلام ابوالقاسم حسنی»، مبلغ دینی و جامعه شناس، درباره تعاون گفت: خداوند در قرآن می فرمایند، در کارهای نیکو از قبیل تقوا به یکدیگر کمک کنید و در انجام کارها گناه مشارکت نکنید، در اصل تعاون ریشه در فرهنگ دارد.

صدقه هم یک نوع تعاون است
وی افزود: صدقه دادن هم تعاون است و فقط صدقه دادن شامل یک مبلغ کمک پولی نمی شود، بلکه شاید وقتی که در خیابان با ماشین می رویم و یک فرد پیر را به مقصد می رسانیم، هم نوعی صدقه دادن باشد. در اصل فرهنگ تعاون وقتی رواج پیدا می کند که بیشتر به امر به معروف و نهی از منکر بها دهیم هم به این دلیل که ریشه تعاون در معارف و فرهنگ سازی خوبی هاست.

تعاون در تمام ارکان زندگی

حجت الاسلام حسنی با ذکر اینکه در ابتدای انقلاب بحث تعاونی مطرح شد، گفت: تعاونی ها و شرکت هایی به افراد بیکار کمک کردند باید توجه داشت که تعاون شامل تمام ارکان زندگی می شود و فقط به اشتغال زایی مربوط نمی شود.

این جامعه شناس با تأکید بر اینکه می توان همچون گذشته یک شرکت ها و گروه هایی را تشکیل داد که با همبستگی دیگر در جامعه شاهد گناه هایی همچون غیبت، دروغ و ... نباشیم.

در ادامه این مبلغ دینی با بیان اینکه اگر همبستگی اجتماعی برای مقابله با گناه انجام شود و کمک کردن به ایجاد حس همبستگی همان تعاون است.

ازماست که بر ماست
در حال حاضر در جامعه شاهد کم رنگ شدن حس تعاون هستیم و با توجه به اینکه در سال ها جنگ و انقلاب در کشور شاهد تعاون بودیم این جامعه شناس دلیل کم رنگی حس تعاون را اینچنین برشمرد: به قول «آیت الله خوشبخت» هر بلایی که به سر انسان می آید از بی ایمانی و ایمان ضعیف افراد است، در اصل وقتی گناه افراد زیاد شود به تبع ایمان افراد هم کاهش پیدا کرده و با کاهش ایمان افراد هم از خدا دور می شوند.

تعاون از دیدگاه قرآن
آموزه ها، دستورها و تأکیدهای دین مبین اسلام بر کمک به هم نوعان، همکاری در کارهای نیک و یاری رساندن به نیازمندان است. مسایلی چون وقف، صدقه، قرض الحسنه و زکات، از این تأکید فراوان نشان دارد. در این میان، انسان در مسیر کمال خود ناچار از حیات اجتماعی و تعاون است و بی تردید، برای رسیدن به این کمال، به ابزارهای گوناگون نیاز دارد. در نتیجه، آدمی بنا بر عقل خویش، گاه حتی جماد و گیاه و حیوان را به خدمت می گیرد تا به هدف نهایی خود برسد. ازاین رو، افراد بشر ناگزیر از تشکیل اجتماعی بر پایه تعاون می شوند؛ یعنی همه برای هم کار کنند و همه از کارکرد هم بهره مند شوند. قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره می کند: «ما خود معاش و روزی آنها را در حیات دنیا تقسیم کرده ایم و بعضی را بر بعضی برتری داده ایم تا بعضی از مردم، بعضی دیگر را به خدمت گیرند.» در آیه دیگری نیز در مورد تعاون و همکاری در نیکی ها چنین آمده است: «در نیکوکاری و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید و در گناه و تجاوز، به یکدیگر یاری نرسایند.» بر این اساس، مسلمانان موظفند در کارهای نیک، همکاری کنند، ولی همکاری در اهداف باطل و نادرست ممنوع است و تعاونی ها از بهترین مکان ها برای همکاری در کارهای نیک به شمار می آیند.

تعاون در کلام معصومان
پیامبر اعظم (ص): مؤمنان از نظر مهرورزی و عطوفت درباره یکدیگر مانند یک پیکرند که هرگاه عضوی از آن دچار دردی شود، دیگر اعضا هم دردی خود را با آن عضو ابراز می دارند و به کمکش می شتابند. مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی امر به معروف و نهی از منکر می کنند و در نیکی و پرهیزکاری به یکدیگر یاری می رسانند.

امام علی (ع) فرمودند: از حقوق واجب خدا بر بندگان، خیرخواهی به اندازه توان و یاری کردن یکدیگر برای برپایی حق در میان خود است.

جایگاه تعاون در اسلام

زیست اجتماعی از ضروریات زندگی بشری است که از فطرت او سرچشمه می گیرد و در برابر، تکروی و تنها زیستن، محکوم و منفور انسان هاست.
 

اسلام به عنوان یک آیین جامع که با فطرت انسان مطابقت دارد، رهبانیت و گوشه گیری را محکوم کرده و زندگی اجتماعی را برای پیروان خویش برگزیده، سپس به آنان دستور داده است که در زندگی دسته جمعی، همواره یکدیگر را بر کار نیک و تقوا یاری نمایند:

«تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدوان»
یکدیگر را برای تحقق نیکی و پاکی یاری نمایید و از همیاری نمودن بر گناه و تجاوز دوری بجویید.

جالب توجه اینکه «بر» و «تقوا» هر دو در آیه فوق با هم ذکر شده اند. که یکی جنبه اثباتی دارد و اشاره به اعمال مفید است و دیگری جنبه نفی دارد و اشاره به جلوگیری از اعمال خلاف می باشد و به این ترتیب تعاون و همکاری باید هم در دعوت به نیکی ها و هم در مبارزه با بدی ها انجام گیرد.
روایات اسلامی نیز با عناوین مختلفی مسلمانان را به یاری یکدیگر فرا خوانده و در بعضی از امور، آن را واجب و ضروری دانسته است. امیر مؤمنان (ع) در این باره فرموده است:
«من واجب حقوق الله علی عباده النصیحه بمبلغ جهدهم و التعاون علی اقامه الحق بینهم»
از حقوق حتمی خدا بر بندگان، نصیحت و خیرخواهی در حد توان، و همکاری برای بر پایی حق در میان خودشان است.
 

از سوی دیگر تعاون وهمکاری در کارهای زشت، مورد نفرت اسلام است، تا جایی که مرتکب آن را به دوزخ تهدید کرده است. به علاوه، گفته شده است اینان در روز قیامت مشمول عذاب خدا خواهند بود تا خدا تکلیف سایر بندگان را تعیین فرماید سپس به کیفر آنان رسیدگی کند. امام صادق (ع) می فرماید:
«ان اعوان الظلمه یوم القیمه فی سرادق من نار حتی یحکم الله بین العباد»
روز قیامت، دستیاران ستمگران، در سراپرده ای آتشین جای می گیرند تا خداوند میان بندگان داوری کند.

روحیه همکاری در معصومین (ع)

ائمه معصومین (ع) که دست پروردگان مکتب وحی اند، روحیه همکاری و تعاون را در حد اعلا دارا بودند و تا آنجا که از دست و زبانشان بر می آمد، هیچ گاه از کمک به کار نیک دریغ نداشتند. ایشان ضمن تقویت روحیه همکاری در اجتماع، خود نیز به اشکال مختلف، بدان اقدام می نمودند.

این خصلت گرانقدر را همه رهبران الهی دارا هستند، چنان که نقل شده: حضرت ابراهیم علیه السلام وقتی شنید که لوط پیامبر (ع) به دست رومیان اسیر شده است به یاری او شتافت و او را آزاد ساخت.

حضرت صادق علیه السلام این خصلت پیامبر (ص) را این گونه بیان می کند: «ان رسول الله کان لا یسأله احد من الدنیا شیئا الا اعطاه»
 

رسول خدا (ص) این گونه بود که هیچ کس چیزی از او نمی خواست مگر اینکه به او عطا می فرمود. چنین سیره پسندیده ای در جانشینان واقعی آن بزرگوار نیز نمود فراوان داشت که به ترسیم برخی از نمونه های آن می پردازیم، به امید آنکه چراغی باشد فرا راهمان.

 در خانه

اولین قدم همکاری، در محیط با صفای خانواده برداشته می شود. پیشوایان معصوم (ع) با اعضای خانواده خود کمال همکاری را داشتند و هیچ گونه ناهماهنگی در زندگی شان رخ نمی داد.

روزی رسول اکرم (ص) وارد منزل امیرمؤمنان علیه السلام شد. دید ایشان و حضرت زهرا سلام الله علیها مشغول آسیاب کردن غله هستند. پرسید: کدام یک از شما خسته است؟ حضرت علی (ع) پاسخ داد ای پیامبر! فاطمه (س) خسته است. حضرت به ایشان فرمود: دخترم! برخیز. او برخاست و پیامبر (ص) به جای او به آسیاب کردن پرداخت.

یکی از همسران آن حضرت گوید: «رسول اکرم (ص) به امور منزل رسیدگی می کرد تا وقت نماز، آن گاه به مسجد می رفت.»
 

عده ای امیرمؤمنان (ع) را دیدند که مقداری خرما خریده، در دستمالی بسته، به منزل می برد، اظهار داشتند: اجازه دهید این بسته را تا منزل شما حمل کنیم، آن حضرت ضمن امتناع از تحویل آن، فرمود: «عیالوار در بردن نیازمندی های منزل از دیگران شایسته تر است»
آن حضرت با همسرش، فاطمه (س) توافق کرده بودند که کارهای داخل منزل با فاطمه (س) و کارهای خارج با امام باشد.

 جامعه

پس از خانواده، نوبت به اجتماع می رسید که شاهد همکاری های صمیمی رهبران معصوم خویش باشد. این گونه همکاری ها بیشتر در قالب کمک رسانی فردی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی و غیره انجام می گرفت.

1- فردی: درباره رسول اکرم (ص) نقل شده است: هر کس برای هر کاری به حضورشان می رسید، برده بود یا آزاد، برمی خاست و حاجتش را روا می ساخت.
پیش از بعثت در مکه، قحطی شد و ابوطالب - عموی پیامبر و بزرگ بنی هاشم - به سبب زیادی افراد تحت تکفل، در تنگنا قرار گرفت. رسول خدا (ص) نزد عموی دیگرش- عباس - رفت و به او گفت: برادرت - ابوطالب - عائله اش زیاد است، بیا با هم به او کمک کنیم تا مقداری از فشار زندگی او کم شود. عباس قبول کرد و با هم رفتند؛ رسول خدا صلی الله علیه و آله، علی علیه السلام و عباس، جعفر را با خود به خانه بردند و بدین ترتیب دو نفر از عائله ابوطالب کم شد که خود، کمک قابل توجهی به زندگی آنها بود.

جابربن عبدالله انصاری گوید: «در یکی از جنگها، شترم از رفتن باز ماند تا رسول خدا (ص) - که آخر همه حرکت می کرد - به من رسید و شترم را به رفتن واداشت و به اتفاق، حرکت کردیم. در بین راه، پیامبر (ص) از زندگی ام پرسید، در پاسخ عرض کردم: بتازگی ازدواج کرده ام، پدرم نیز از دنیا رفته و وامی برعهده دارد، هفت خواهر نیز تحت تکفل دارم، آن حضرت فرمود: در مدینه نزد من بیا. پس از ورود به مدینه به محضرش شرفیاب شدم. آن حضرت بهای شترم را پرداخت و مقداری طلا نیز جهت خرج زندگی خود و خواهرانم عطا فرمود. هنگام چیدن خرما نیز تشریف آورد و وام را ادا کرد و به اندازه  کفایت زندگی برایمان گذاشت. »

شخصی نزد امام حسن مجتبی علیه السلام آمد و عرض کرد پدر و مادرم به فدایت! مرا در برآوردن نیازم کمک فرما. آن حضرت، زود برخاست و به کمکش شتافت.
 

صفوان جمال گوید: «خدمت حضرت صادق علیه السلام حضور داشتم که مردی از اهالی مکه وارد شد و از آن حضرت تقاضا کرد که در کرایه کردن وسیله سفر به او کمک کند. چون چنین کاری به حرفه من مربوط می شد، امام فرمود: برخیز و برادرت را یاری کن، من با او رفتم و خداوند وسیله را مهیا ساخت. دوباره به منزل امام برگشتم. پرسید: چه کردی؟ پاسخ دادم: نیازش برطرف شد. فرمود: این کار از هفت بار طواف کعبه برتر است.»
 

همچنین نقل شده که حضرت صادق علیه السلام همراه خدمتگزارش راه میان مکه و مدینه را طی می کردند، چشمشان به مردی افتاد که زیر درختی افتاده بود. امام فرمود: «برویم ببینیم چه شده است. من بیم آن دارم که از تشنگی به این حال افتاده باشد. » هنگامی که به نزدش رسیدند، امام پرسید: آیا تشنه ای؟ پاسخ داد: آری. حضرت فرمود: «مصادف! از مرکب فرود آی و او را سیراب ساز» 
 

 اجتماعی

ائمه معصومین (ع) در کارهای نیک اجتماعی و دسته جمعی نیز شرکت فعال داشتند و به آن اهمیت می دادند. ایشان علاوه بر رهبری و کارهایی از قبیل زراعت، تجارت، دامداری و غیره - که بطور معمول در زندگی شان انجام می گرفت - مردم را در کارهای گروهی نیز یاری می دادند، بطور مثال:
پیامبر (ص) پیش از بعثت در پیمان جوانمردان که برای یاری رساندن به ستمدیدگان تشکیل شد، شرکت کرد. همچنین در نصب «حجرالاسود» قریش را یاری داد.
رسول خدا (ص) و امیرمؤمنان (ع) همراه مسلمانان در بنای مسجد مدینه حضور فعال داشتند.
حضرت علی علیه السلام - در دوران خلافتش - در سخت ترین شرایط در کوچه و بازار قدم می زد تا محرومان و ستمدیدگان را یاری نماید.
امام سجاد (ع) بطور ناشناس در کاروان ها شرکت می کرد و نیازمندی های کاروانیان را برآورده می ساخت.
 

فرهنگی

پرداختن به امور فرهنگی و پاسخگویی به عطش معنوی جامعه نیز همکاری معصومین (ع) را طلب می کرد و چنین کاری جز از عهده برگزیدگان الهی بر نمی آید. ایشان با تمام وجودشان فقر فرهنگی و معنوی و بسیاری از مشکلات اجتماعی مردم را درک کرده و با ایثار و از جان گذشتگی در رفع آن می کوشیدند و به مردم، مدد می رساندند.
 

پاسخ های امیرمؤمنان (ع) به مشکلات علمی، که خلفا با آنان روبرو می شدند بی شمار است. در زمان معاویه، قیصر روم، پرسشهایی پیرامون مسائل اعتقادی برای معاویه فرستاد و از او پاسخ آنها را خواست. ولی معاویه و اطرافیانش از عهده هیچ یک از آنها بر نیامدند و به ناچار آنها را نزد امام حسن مجتبی (ع) فرستاد تا پاسخ گوید. امام علی (ع) نیز پاسخی متین و در خور ستایش برایشان فرستاد.
 

عصر امام صادق (ع)، عصر شکوفایی علمی و هجوم فرهنگ های بیگانه به جامعه ی اسلامی بود که آن حضرت با دانش سرشار خود از منبعی وحی، سرچشمه می گرفت، مردم را از نظر فکری و عقیدتی در برابر دشمنان تجهیز می کرد. شاید بتوان گفت امداد فکری و فرهنگی جامعه، زیباترین و ارزشمندترین نوع همکاری اجتماعی است که به طور مرتب و بدون وقفه از سوی معصومین علیهم السلام بویژه از عصر حضرت امام باقر و صادق علیهم السلام تا پایان دوران حضور امامان (ع) و در زمان غیبت صغرا نیز کم و بیش ادامه یافته است.

بحث و مناظره و در نتیجه محکوم کردن گروههایی به نام «دهریها»، «زندیقها» و «صوفیان» توسط حضرت صادق علیه السلام و نشست های علمی مکرری که حضرت رضا علیه السلام در آن به تبیین ابعاد مختلف علوم می پرداخت، همه در راستای هر چه بیشتر بارور کردن استعدادهای جامعه  اسلامی صورت می گرفت.

نظامی:

مبارزه و نبرد، خود، یک حرکت دسته جمعی است و بدون همکاری افراد، فرایند و بازتاب چندانی نخواهد داشت.
رسول خدا و امامان علیهم السلام در این کارها نیز همکاریهای لازم را با همرزمان خویش انجام می دادند. «براء» پسر عازب گوید:
«در جنگ خندق، رسول خدا (ص) را مشاهده کردم که مانند دیگران، خاک حمل می کرد و گرد و غبار، سر و رویش را پوشانده بود. »
در جنگ بدر، امیرمؤمنان (ع)، حمزه و عبیده با سه تن از جنگاوران قریش درگیر شدند. حضرت علی (ع) و حمزه، نبرد طلبان خود را در همان لحظه ی نخست به خاک افکندند. سپس به کمک عبیده شتافتند و هماورد او را نیز کشتند. 
 

 اقتصادی

بخشی از همکاری معصومین (ع) با مردم، در امور اقتصادی انجام می گرفت و ایشان همواره، خواهان رفاه و آسایش مردم بودند. همین طور معصومین (ع) به عنوان پیشوایان واقعی مردم، برنامه های جامعی برای کمک به مستمندان و قشرکم در آمد ارائه داده اند که نشانگر سیره والای آن رادمردان فرزانه است. حضرت صادق علیه السلام فرمود: «من مات و ترک دینا فعلینا دینه والینا عیاله»
مؤمنی که بمیرد و بدهکار باشد ما وامش می پردازیم و خانواده اش را اداره می کنیم.
 

اینها نمونه های اندکی از همکاری های مختلف پیامبر (ص) و ائمه علیهم السلام بود که نشانگر روحیه والای همکاری و غمخواری آن بزرگواران نسبت به همنوعان است. 

حالا چه باید کرد؟

با توجه به اینکه بر اساس سند چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در سال هزارو سیصدو چهارکشوری است توسعه یافته، با جایگاه نخست اقتصادی، علمی و فن آوری در سطح منطقه با هویت اسلامی، انقلابی، تاثیر گذار در جهان اسلام ، با تعامل سازنده و مؤثر در روابط بین الملل، امید است در راستای این هدف والا که از سوی مقام معظم رهبری، توسعه بخش تعاون در نظر گرفته شده است، بتوانیم در مسیرتعامل اقتصاد جهانی، ارتقای بهبود کیفیت زندگی مردم، بالا بردن سطح عدالت اجتماعی، بسترسازی برای رشد سریع اقتصادی، توزیع عادلانه ثروت میان اقشار مختلف جامعه و دسترسی سریع افراد جامعه به کالاهای مورد نیاز با قیمت متعادل دست یابیم ، دراصل این مهم تحقق نمی پذیرد مگر اینکه با بها دادن به شرکت تعاونی ها در قالب های تولیدی، توزیعی و تولیدی- توزیعی که به شکل عام و خاص به فعالیت می پردازند.
 

پایان پیام/