جایگاه تعاون در اسلام

خبرگزاری شبستان//گیلان

تعاون و همکاری می‏تواند در جهت رشد و شکوفایی جامعه، نقش به سزایی داشته باشد. با گسترش فرهنگ تعاون، وحدت و یکدلی در جامعه حاکم و ابتکارها و خلاقیت‏ها پدیدار می‏شود و جامعه از آسیبِ دشمنان مصون می‏ماند.

در جهان امروز، برای کسب توفیق در تمامی مسائل اقتصادی و فرهنگی باید همکاری باشد تا بتوان به مقاصد عالی دست یافت. به منظور ایجاد این همکاری، در اصل44 قانون اساسی، بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران، مطرح و شرح و تفصیل آن در 13 شهریور 370، به تصویب مجلس رسید.

در این راستا، وزارت تعاون به منظور اعمال نظارت دولت و حمایت و پشتیبانی از بخش تعاونی در تاریخ 10 دی 1370 تشکیل شد.

در حدیثی از پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) نقل است که فرمودند : " اگر همه شما در راه خیر و نیکوکاری به یکدیگر بپیوندید و هماهنگ شوید دوستدار و علاقه مند به یکدیگر خواهید شد ."

این حدیث حکایت از آن دارد که تعاون در اسلام جایگاهی خاص دارد چرا که در همه امور همکاری، محبت، صفا و صمیمیت مطرح و مفید است. در جهان امروز می باید برای کسب توفیق و سرافرازی در تمامی مسایل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی همکاری باشد یعنی همواره می باید آیه شریفه " تعاونوا علی البر و التقوی " الگوی اعمال و رفتار هر انسانی باشد تا بتواند به اهداف و مقاصد عالی دست یابد. به موجب اصل چهل و چهارم قانون اساسی نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران بر پایه سه بخش دولتی تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی منظم و صحیح استوار شده است.

تعاون چیست؟
آموزه‌ها، دستورها و تأکیدهای دین مبین اسلام بر کمک به همنوعان، همکاری در کارهای نیک و یاری رساندن به نیازمندان است. مسائلی چون وقف، صدقه، قرض‌الحسنه و زکات، از این تأکید فراوان نشان دارد. در این میان، انسان در مسیر کمال خود ناچار از حیات اجتماعی و تعاون است و بی‌تردید، برای رسیدن به این کمال، به ابزارهای گوناگون نیاز دارد. درنتیجه، آدمی بنا بر عقل خویش، گاه حتی جماد و گیاه و حیوان را به خدمت می‌گیرد تا به هدف نهایی خود برسد. از این‌رو، افراد بشر ناگزیر از تشکیل اجتماعی بر پایه تعاون می‌شوند؛ یعنی همه برای هم کار کنند و همه از کارکرد هم بهره‌مند شوند.

قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره می‌کند: «ما خود معاش و روزی آنها را در حیات دنیا تقسیم کرده‌ایم و بعضی را بر بعضی برتری داده‌ایم تا بعضی از مردم، بعضی دیگر را به خدمت گیرند.» در آیه دیگری نیز درمورد تعاون و همکاری در نیکی‌ها چنین آمده است: «در نیکوکاری و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید و در گناه و تجاوز، به یکدیگر یاری نرسایند.» بر این اساس، مسلمانان موظفند در کارهای نیک، همکاری کنند، ولی همکاری در اهداف باطل و نادرست ممنوع است و تعاونی‌ها از بهترین مکان‌ها برای همکاری در کارهای نیک به‌شمار می‌آیند.

تعاون، نوعی همکاری سازمان‌یافته مبتنی بر قواعدی خاص است که در پرتو مشارکت، همکاری و کمک متقابل مردم، نتایج اقتصادی معینی از آن انتظار می‌رود. این نتایج، حاصل مردم‌گرایی و شرکت دادن همه‌جانبه مردم در اداره امور جامعه است. در قانون اساسی به این مهم تصریح شده که یکی از اهداف جمهوری اسلامی، مشارکت همگانی مردم در تعیین سرنوشت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خویش است.
 

تعاونی‌ها به‌موجب بهره‌گیری از مدیریت مشارکتی حضور عامه مردم و اصل خودیاری، کانون‌های اقتصادی مردمی هستند که یک جریان بالنده اقتصاد سالم را تشکیل می‌دهند، جریانی که مبارزه و پیش‌گیری از آلودگی‌های اقتصادی مانند احتکار، تورم، واسطه‌گری و گران‌فروشی را در دستور کار خود قرار می‌دهد و مردم را به‌عنوان گروه‌های فعال اجتماعی، در فرآیند توسعه اقتصادی، سهیم می‌سازد.
 

جمهوری اسلامی با تقویت تعاونی‌ها، حس احترام به نفس و خودآگاهی را در میان طبقات متوسط و محروم جامعه تقویت می‌کند و آنها را از قدرتی که در اختیار دارند، آگاه می‌سازد.

تعاونی ها و نقش آنها در اقتصاد ملی

لغت «تعاون» از زبان عربی گرفته شده است و معادل فارسی آن «همکاری» به معنی یکدیگر را یاری کردن، به هم یاری رساندن، همدستی، یاری و دستگیری است که مفهوم مشارکت در یک امر و اقدام جمعی در جهت هدف مشخص و معین را نیز می‌رساند.

پیشینه تعاون به معنای همکاری و مساعدت در کارها به سال های آغازین زندگی جمعی بشر برمی‌گردد. اما به معنای رسمی و امروزین آن به شکل شرکت ها و اتحادیه های تعاونی از سابقه‌ای حدود 150 ساله برخوردار است. کارکرد تعاونی‌ها در جهان سوم با توجه به مسائل و شرایط این گونه جوامع متفاوت از کشورهای صنعتی است تعاونی‌ها در جهان سوم علاوه بر نقش‌های « عام و خاص » نقش بسیار مهمی را نیز به طور کلی در مسیر توسعة این کشورها به عهده می‌گیرند.

بر طبق قوانین بخش تعاونی، شرکت‌های تعاونی در ایران، این گونه معرفی شده‌اند:«شرکت تعاونی، شرکتی مرکب از اشخاص حقیقی یا حقوقی است که به منظور رفع نیازمندی‌های مشترک و بهبود اقتصادی و اجتماعی شرکا از طریق خودیاری و کمک متقابل و همکاری آنان و تشویق به پس‌انداز طبق اصول مطرح در قانون تشکیل می‌شود.»

قانون بخش تعاونی در ایران در سال 1370 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. بر طبق ماده اول این قانون، رشد اقتصادی، فقرزدایی، اشتغال مولد، یکپارچگی اجتماعی، تقویت کارآفرینی و مدیریت، تمرکز سرمایه‌های کوچک در قالب سرمایه‌های متوسط و کلان از اهداف مهم تشکیل شرکت های تعاونی است. به طور خلاصه، تعاونی‌ها از لحاظ اقتصادی به عدالت و از بعد سیاسی به آزادی و از حیث فرهنگی به ارزش های اخلاقی و انضباط داوطلبانه اجتماعی توجه داشته و به عنوان یکی از جدی‌ترین راه های توسعه پایدار در برنامه‌های توسعه کشور قرار دارد.

نقش تعاونی ها در اقتصاد خُرد و متوسط در صورتی که نگاه ویژه‌ای به تقویت و افزایش بهره‌وری در آنها صورت پذیرد افزایش می یابد و آمادگی ورود و حضور در عرصه فعالیت های اقتصادی کلان برای آنها فراهم می شود.
 

ارزش های معنوی تعاونی ها

اگر چه در نظر اول هدف از فعالیت ها توسعه تشکیلات تعاونی و توجه و پیوستن گروه های گوناگون اجتماعی به تعاونی هاست اما توجیهات اقتصادی و رفع نیازهای مادی افراد را باید یادآور شد. لکن تلاش های تعاونی متکی براساس معنوی دقیقی است که موجبات همبستگی عمیق مردم را فراهم می سازد و در دگرگونی روابط اجتماعی و تصحیح امور جامعه به سود اکثریتی است که از طریق خودیاری تشکیل شرکت های تعاونی را بر اقدامات فردی ترجیح داده اند.

پذیرش بار مسئولیت ناشی از عضویت در تعاونی ها و تعهد و احساس وظیفه در امور مادی و اخلاقی و اجتماعی، سازنده افرادی است که قادرند سازمان ها و موسسات متعلق به خود را با اعتقاد و ایمان کامل اداره و سرپرستی نمایند و با کمک یکدیگر روی پای خود بایستند تا از طریق این اعتقاد و اعتماد به نقس در جامعه متحول و پرکشمکش کنونی به موجودیت و حیات خود در قالب افراد آزاده و سرافراز تحقق بخشند و از مزایای زندگی شرافتمندانه بهره مند گردند.

به همین علت صرف نظر از مزایا و ارزش های اقتصادی که در فلسفه وجودی تعاونی ها نهفته است جنبه های معنوی و اجتماعی و آثار سازنده ای که تعاونی ها در بهبود وضع اخلاقی و تربیتی و تغییر افکار و اندیشه های افراد دارند باید مورد توجه قرار گیرد.

مردمی که از طریق پیوستن به تعاونی ها قوای پراکنده خویش را متمرکز و استعدادها و امکانات خویش را صرف بهبود زندگی می نمایند سازندگان جوامعی هستند که عدالت، تقوا، همکاری و کمک متقابل، معیارهای مورد احترام و اتکای آنهاست.

اگر رشد و توسعه تعاونی ها به اندازه ای باشد که اکثر مردم را در برگیرد و به تغییر اوضاع جامعه به گونه ای که از نهضت تعاون مورد انتظار است، بینجامد تحقق آرمان های اجتماع در زمینه های توزیع عادلانه ثروت، توفیق در ریشه کن ساختن فقر و تهیدستی و اختلافات فاحش طبقاتی، هدفی دور از دسترس نخواهد بود.

تعاونی ها مبشر آزادی وبرابری هستند. در مکتب تعاون انتخاب راه نیکو برای زندگی بهتر برعهده افراد است همه مختارند که با توجه به حقوق همنوعان خود روش های مطلوب را پیش بگیرند و بر رونق و اعتلای کار و زندگی خود بیفزا یند و به باروری استعدادها بپردازند و با کار و کوشش و لیاقت به کسب شخصیت و اعتبار مقام شایسته و لایق خویش نایل شوند.

تعاون از دیدگاه قرآن
آموزه ها، دستورها و تأکیدهای دین مبین اسلام بر کمک به همنوعان، همکاری در کارهای نیک و یاری رساندن به نیازمندان است. مسائلی چون وقف، صدقه، قرض الحسنه و زکات، از این تأکید فراوان نشان دارد. در این میان، انسان در مسیر کمال خود ناچار از حیات اجتماعی و تعاون است و بی تردید، برای رسیدن به این کمال به ابزارهای گوناگون نیاز دارد. در نتیجه آدمی بنا بر عقل خویش، گاه حتی جماد و گیاه و حیوان را به خدمت می گیرد تا به هدف نهایی خود برسد.

ازاین رو، افراد بشر ناگزیر از تشکیل اجتماعی بر پایه تعاون می شوند، یعنی همه برای هم کار کنند و همه از کارکرد هم بهره مند شوند. قرآن کریم نیز به این حقیقت اشاره می کند: «ما خود معاش و روزی آنها را در حیات دنیا تقسیم کرده ایم و بعضی را بر بعضی برتری داده ایم تا بعضی از مردم، بعضی دیگر را به خدمت گیرند.» در آیه دیگری نیز در مورد تعاون و همکاری در نیکی ها چنین آمده است: «در نیکوکاری و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید و در گناه و تجاوز، به یکدیگر یاری نرسایند.» بر این اساس، مسلمانان موظفند در کارهای نیک، همکاری کنند، ولی همکاری در اهداف باطل و نادرست ممنوع است و تعاونی ها از بهترین مکان ها برای همکاری در کارهای نیک به شمار می آیند.

نهج البلاغه و تعاون
حضرت علی (ع) در نهج البلاغه با تاکید بر روح تعاون و یکدلی بین خویشاوندان، آنها را به یاری و مهربانی با یکدیگر دعوت می نماید، آنجا که می فرماید: «ای مردم! انسان هر مقدار که ثروتمند باشد، باز از خویشاوندان خود بی نیاز نیست که از او با زبان و دست دفاع کنند. خویشاوندان انسان، بزرگ ترین گروهی هستند که از او حمایت می کنندو اضطراب و ناراحتی او را می زدایند و در هنگام مصیبت ها به او، پرعاطفه ترین مردم می باشند. آن کس که دست دهنده خود را از بستگانش باز دارد، تنها یک دست را از آنها گرفته، اما دست های فراوانی را از خویش دور کرده است و کسی که پر و بال محبت را بگستراند، دوستی خویشاوندانش تداوم خواهد داشت».

تعاون در صدر اسلام
در صدر اسلام، تعاون و همیاری مسلمانان به طور وسیع گسترش یافت. در حقیقت این تعاون و همکاری، سرمایه ای اجتماعی بود که ابتدا توسط تعلیم و تربیت به وجود آمد. این سرمایه اجتماعی عبارت بود از اخلاق، مسئولیت پذیری، وجدان کاری و احترام به دیگران.

حضرت رسول (ص) پس از مهاجرت از مکه به مدینه، بین مهاجران و انصار عقد برادری بست تا مهاجران که هیچ بضاعتی نداشتند، از امکانات اقتصادی دیگران استفاده کرده و توسط آنها به کار گمارده شوند. با این کار، در نهایت مهاجران صاحب امکانات زندگی شدند و این تحول بزرگ، حاصل ایجاد سرمایه اجتماعی بود که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ایجاد نمود.

روح تعاون در احادیث
پیامبر اکرم (ص): مؤمنان برادرند و نیازهای یکدیگر را برآورده می کنند و خداوند هم نیاز آنان را برطرف می سازد.

پیامبر اکرم (ص): مؤمنان چون تنی واحدند؛ روحشان یکی است و در روان متحدند.

پیامبر اکرم (ص): کسی که مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده است و کسی که مرا مسرور سازد، خدا را مسرور کرده است.

امام صادق (ع): مؤمنان در نیکی کردن و مهربانی و دلسوزی به یکدیگر، هم چون یک پیکرند که اگر عضوی از آن دردمند شود، دیگراعضا در بیداری و تب و سوز آن همدردی می کنند.

امام صادق (ع): مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم و خیانت نمی کند و خواری او را روا نمی دارد. بر مسلمانان کوشش در ایجاد پیوند و همکاری و تعاون برای جلب محبت یکدیگر لازم است.

امام حسن مجتبی(ع):اگر حاجتی تو را به مصاحبت با مردان وادار سازد، با کسی همنشینی کن که اگر او را خدمت کنی، نگهدارت باشد و چنان چه از او کمک خواهی، یاری ات دهد.

قرآن کریم:تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ و التَّقوی و ولا تَعاوَنُوا عَلَی الإثمِ و العُدوانِدر نیکوکاری و پرهیزکاری یکدیگر را یاری کنید و در گناه و تجاوز ، به یکدیگر یاری نرسانیدمائده ، آیه 2
.پیامبرصلی الله علیه وآله :لایَزالُ النّاسُ بِخَیرٍ ما أمَرُوا بِالمَعرُوفِ و نَهَوا عَنِ المُنکَرِ و تَعاوَنُوا عَلَی البِرِّ وَالتَّقوی . مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر می‏کنند ، و در نیکی و پرهیزکاری یکدیگر را یاری می‏رسانندتهذیب الأحکام ، ج 6 ، ص 181 .
امام علی (ع): طَلَبُ التَّعاوُنِ عَلی إقامَةِ الحَقِّ دِیانَةٌ و أمانَةٌ درخواست همکاری برای برپا کردن حق ، نشانه دیانت و امانت [داری ]استعیون الحکم والمواعظ ، ح 5563 .
امام علی‏ (ع): مِن واجِبِ حُقُوقِ اللَّهِ عَلَی العِبادِ النَّصیحَةُ بِمَبلَغِ جُهدِهِم وَ التَّعاوُنُ عَلی إقامَةِ الحَقِّ بَینَهُم از حقوق واجب خدا بر بندگان ، خیرخواهی به اندازه توان ، و یاری کردن یکدیگر برای برپایی حق در میان خود استنهج البلاغه ، خطبه 216 .
امام علی‏(ع): ألا إنَّ الذُّلَّ فِی طاعَةِ اللَّهِ أقرَبُ إلَی العِزِّ مِنَ التَّعاوُنِ بِمَعصِیَةِ اللَّهِآ گاه باشید که خواری در راه اطاعت خدا به عزّت نزدیک‏تر است از یاری کردن یکدیگر برای نافرمانی خدا

نقش تعاونی ها در توسعه اقتصاد
در هر نظامی، اقتصاد جایگاه خاصی دارد. با مراجعه به احادیث ائمه (ع) نیز در می یابیم که بر تقویت بنیه اقتصادی تاکید فراوان شده است. زیرا توسعه اقتصادی، رشد سایر ابعاد فرهنگی، اجتماعی و... را به دنبال دارد. براین اساس، با توجه به شرایط خاص کشور ما، تعاونی ها نقش مهمی در روند توسعه اقتصادی ایفا کرده اند و می کنند. در اصل، تعاونی ها در فراهم کردن زمینه ها، امکانات، شرایط و در یک کلام تجمع سرمایه ها و استعدادهای متفاوت، در راه ایجاد کار و اشتغال نقش برجسته و مهمی دارند که در نهایت، رشد اقتصادی را به دنبال خواهد داشت.

دولت و تعاونی ها
در کشورهای توسعه یافته، شرکت های تعاونی به صورت سازمان های خود یاری پا به عرصه وجود گذاشتند. در اینگونه کشورها، دولت در امور تعاون، به جز ایجاد زمینه های قانونی دخالت نمی کرد، ولی در کشورهای در حال توسعه، ابتکار عمل دولت، نیروی فعال جنبش تعاون به شمار می رود و البته برای توسعه تعاون، این حمایت همواره مورد انتظار بوده و هست. اما نباید از یاد برد که باید هدف اصلی دولت در هر گونه کمک مالی، فنی و آموزشی، بر عدم دخالت در اداره تعاونی ها مبتنی باشد.

تعاونی در ایران
تعاون، به معنای همکاری های اجتماعی و اقتصادی، در کشور ایران نیز مانند سایر نقاط جهان، سابقه ای بس طولانی دارد. در این کشور افزون بر آنکه از قدیم ترین زمان ها مردم ثروتمند و نیکوکار، برای ایجاد رفاه و آسایش افراد ناتوان و رفع بعضی نیازهای عمومی، اقدامات بسیاری انجام می دادند و کاروانسرا، مسجد، آب انبار و مسکن برای مردم کم بضاعت می ساختند، مردم عادی نیز در پاره ای موارد، به شکل های گوناگون با یکدیگر به همکاری و اشتراک مساعی می پرداخته و قسمتی از مسایل زندگانی مشترک یکدیگر را حل می کرده اند.

جایگاه تعاون در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
قانون اساسی ایران، به بخش تعاون توجه خاصی دارد و احکام ویژه ای برای آن در نظر گرفته است. می توان این توجه به تعاون را در قانون به دو شکل مورد بررسی قرار داد:

الف) تعاون به عنوان یک اصل پایه و استوار اسلامی: یکی از ویژگی های اساسی حاکم بر جامعه اسلامی، روحیه تعاون و همکاری برادرانه درامور و مسایل خیریه است که شامل اموری است که خیر و صلاح امت اسلامی در آن باشد، نه چیز دیگر.

ب) تعاون به عنوان بخشی از بخش های مربوط به فعالیت های اقتصادی جامعه ایران: در اصل چهل و چهارم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران آمده که نظام اقتصادی جمهوری اسلامی ایران، بر پایه سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی با برنامه ریزی منظم و صحیح استوار است که بخش تعاونی، شامل شرکت ها و مؤسسات تعاونی تولیدو توزیع است که در شهر و روستا بر اساس ضوابط اسلامی تشکیل می شود

منابع:
وبلاگ جهاد اقتصادی
برنامه روزشمار تاریخ ازمرکز پژوهش های صدا و سیما
پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه
سایت تعاون
پایگاه حوزه
 

پایان پیام/