عقلانیت ابزاری غرب، پایین ترین سطح از سلسله خرد است

به گزارش خبرگزاری شبستان، حجت الاسلام دکتر حمید پارسانیا، مدیر گروه جامعه شناسی دانشگاه باقرالعلوم (ع)، در سومین روز از همایش فکری "جوان ایرانی، پرسش های امروزی"، با نگاهی با تاریخ عقلانیت در تاریخ بشر، موضوع "عقلانیت وحیانی و رابطه آن با عقل بشری" را مورد ارزیابی و بررسی قرار داد.
وی در ابتدای بحث با یادآوری این نکته که باید بین سطوحی از عقلانیت که در تاریخ اسلام عمل کرده است، و عقلانیتی که اسلام به حسب ذاتش اقتضای آن را دارد، فرق گذاشت، اظهار داشت: تردیدی نیست که اسلام در تاریخ حضور دارد، اما آنچه به عنوان عقلانیت اسلامی در جریان بوده است، همه آن عقلانیت مورد اقتضای اسلام نبوده است.
عضو کمیته ارتقای علوم انسانی در شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاکید کرد که در این سخرانی تلاش خواهد کرد تا عقلانیت را از دیدگاه اسلام مورد ارزیابی قرار دهد و به صورت گذرا صرفا اشاره ای به آنچه تحت عنوان این عقلانیت در تاریخ جاری بوده است، خواهد کرد.
وی با اشاره به معنای عقلانیت در دوره جدید اظهار داشت: نگاهی به توسعه مدرن و ارتباط آن با عقلانیت به عنوان واقعیتی پیش رو، باعث خواهد شد تا وقتی از عقلانیت وحیانی سخن گفته می شود، برجستگی ها، تمایزها و تفاوت ها بهتر خود را نشان دهد.
رییس سابق دانشگاه باقرالعلوم (ع) با تاکید بر توسعه یافتگی جهان مدرن و الگو شدن برای دیگر کشورها و توسعه و تولید ادبیات جدید، اظهار داشت: این توسعه با سطح و نوع خاصی از عقلانیت به همراه بوده و خود به بازگویی این مسئله نیز می پردازد. نظریه پردازانی که موضوع مطالعه خود را جهان غرب و توسعه آن قرار داده اند، در تحقیقات خود به این امر پرداخته اند. مثلا ماکس وبر از عقلانیت ابزاری به عنوان ویژگی جهان غرب و نظام سرمایه داری یاد می کند.
وی در این باره افزود: وبرهمچنین دیگر اسلوب های اجتماعی را در گرو همین عقلانیت تفسیر می کند و سطوح دیگر عقلانیت را مربوط به جوامع دیگر می داند.
عضو هیئت امنای دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ضمن تصریح بر اینکه عقلانیت دانشی را به همراه می آورد که ما آن را با علم تجربی یا science یاد می کنیم، گفت: عقلانیت ابزاری، قدرت پیشگیری و کنترل عالم طبیعت را به انسان می دهد. البته حضور این عقلانیت در لابه لای سطوحی از معرفت است که به انسان شناسی باز می گردد.
وی با تشریح مشخصه های این عقلانیت، افزود: راسیونالیزمی که از دکارت و کانت مطرح شد، هر چند همان عقلانیت تجربی و ابزاری نبود، اما زمینه ورود و حضور این عقلانیت جدید را آماده کرد و بعد هم خودشان از میدان خارج شدند.
عضو هیئت امنای دانشگاه معارف اسلامی از رویارویی عقلانیت مدرن با عقلانیت قدسی و شهودی سخن گفت و تشریح کرد: در واقع عقلانیت مدرن با انکار عقلانیت قدسی و شهودی آغاز شده و از نیمه دوم قرن بیستم سطوح دیگری از عقلانیت حضور به هم می رسانند؛ مانند عقل ارتباطی، عرفی یا انتقادی.
وی دراین باره افزود: هر کدام از این عقول مرتبه و جایگاهی خاص داشته و در مرحله ای ارائه شده اند. این سطوح عقلانیتی است که در جهان مدرن فعال شده است. این جهان، حضور خود را مرهون عقلانیت ابزاری می داند.
عضو شورای اسلامی شدن مراکز آموزشی آموزش عالی، با اشاره به رویکردهای مبتنی بر عقلانیت اسلامی، گفت: برخی از متفکران و روشنفکران معتقدند که تفکر دینی و اسلامی ظرفیت خردورزی و عقلانیت را ندارد و اگر چیزی از عقلانیت در جهان اسلام هم به وجود آمده است، این از ناحیه فرهنگ یونان است. اینان معتقدند که اسلام با مرکزیت وحی، در آن نه تنها عقلانیتی نیست، بلکه عقل ستیز و عقل گریز است.
وی عقیده داشت که این متفکران درباره نتیجه گیری از بحث عقلانیت در اسلام به این نظر قائل شدند که با توجه به چنین فضایی در اسلام، عقلانیتی که از یونان وارد شده بود، یک نیم روز بیشتر نتوانست دوام بیاورد و در نتیجه عرفان و شهود گرایی پا گرفته و این مانع از گسترش خردورزی شد.
عضو هیئت امنای پژوهشکده مطالعات فرهنگی - اجتماعی وزارت علوم، با تبیین سیر چنین تفکری از عقلانیت اسلامی، اضافه کرد: به لحاظ تاریخی این رویکرد در سده اول ظهور اسلام و بعد از رحلت نبی خاتم و خصوصا از زمان حاکمیت بنی امیه، رویکرد غالبی هم شد. نوعی سنت گرایی، جریانی را با عنوان اهل حدیث به وجود آورد که با هر نوع خردورزی ای مخالفت می کردند.
وی در لابه لای این بحث اشاره داشت که جریان اخباری گری در مباحث فقه و اصول نیز شاخه هایی از همین جریان و حرکت معرفتی بوده است.
عضو کمیته برنامه ریزی دروس معارف اسلامی دانشگاه ها، با ترسیم چنین تفکراتی در عصر حاضر، گفت: طالبانیزم یکی از جریاناتی است که امروزه ادامه دهنده همان تفکر است. در عالم تشیع هم در سده های اخیر کسانی بودند که مطلق عقل بشری را جایز و مجاز نمی شماردند. اینان معتقدند که معنای عقل در آیات و روایات غیر از معنای عقل موجود در جوامع بشری است و همچنین معقتدند که علوم الاهی غیر از عقلی است که از طرف بشر مطرح می شود و فقط باید به نقل انبیاء و اولیاء اکتفاء کرد.
وی در جمع بندی انواع جریاناتی که با عقل وحیانی مواجهه دارند، ادامه داد: بنابراین به لحاظ تاریخی دو رویکرد در مواجهه با عقل وحیانی وجود داشته اند: هم تسلیم محض در برابر عقل و هم رد عقل وحیانی.
عضو شورای بررسی متون درسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در تبیین معنای عقل در آموزه های روایی و قرآنی اظهار داشت: برای فهم عقل و عقلانیت، باید ابتدا معنای عقل را فهم کنیم و اصطلاحاتی که در آموزه های اسلامی بیان شده است، کاملا تبیین گردد.
وی در این زمینه افزود: در اسلام دعوت به تعقل در همه عرصه ها وجود داشته است. تفکر در آسمان، مخلوقات، در اسماء الاهی، صفات الاهی، نظر و تفکر در ملکوت آسمان ها، مشاهده حقایق آسمانی و ده ها مورد دیگر، همه اینها نشان از اهتمام اسلام به بحث تفکر و عقلانیت است.
رئیس کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی، با تاکید بر سفارشات اسلام بر عقلانیت، افزود: در ذیل همین شواهد است که اصلا عقلانیت در اسلام از بین نرفته است. بلکه روایات ما از عقل به عنوان یک پیام آور درونی یاد می کند. در قرآن کریم سخن از این است که پیامبر (ص) را فرستادیم تا آدمیان بر خدا حجت داشته باشند. یعنی آدم ها می فهمند که در حوزه هایی عقل آن ها فراتر نخواهد رفت. سطوح مختلف عقلانیت در قرآن وجود دارد.
وی در ادامه بحث با اشاره به این سطوح عقلانیت در مرحله نبوت و وصایت نبی، اظهار داشت: نبی، عقل شهودی دارد. عقل شهودی علاوه بر آنچه که همگان دارند، ارتباطی با مخزن علم الاهی دارد تا اینکه خود علم الاهی بشود. در این صورت مشیت او نیز همان مشیت الله است. او هر آنچه که طرح کند، از جانب خودش نیست.
عضو هیئت تحریریه فصلنامه علم و فرهنگ در این زمینه اضافه کرد: کسی که عقل وحیانی دارد، خدا به او چیزی می آموزد که دیگران با عقل عمومی خود نمی توانستند آن را فرا بگیرند.
وی به چگونگی ارتباط بشر با این عقل وحیانی اشاره کرد و گفت: دیگران از نبی به واسطه نقل استفاده می کنند. از اینجا به بعد سطح دیگری از عقل ظهور پیدا می کند که در دست همگان بوده و همان "عقل استنباطی" است.
مدیر مسئول سابق فصلنامه تاریخ اسلام در این زمینه افزود: همین عقل بشر وقتی در محضر نبی می نشیند، مخاطبش نقل است. وقتی عقل در محضر کتاب تدوین می نشیند، عقل استنباطی می شود. عقل استنباطی با همه ذخیره و توشه ای که در ابعاد عقل نظری و عملی به دست آورده است، مخاطب نقل است.
عضو مجمع عالی حکمت اسلامی در آداب استفاده از این عقل وحیانی گفت: وقتی نقل مطلبی را اظهار می کند، با قواعد حوزه نقل عمل می کند. پس عقل برای فهم نقل هم باید قواعد نقل را بداند که بحث زبان پیش می آید. در غیر این صورت، از فهم مراد و مقصد گوینده بازخواهیم ماند.
وی در این زمینه اضافه کرد: قراینی که استفاده از نقل می شود، بخشی از آن قراین لفظی است که عقل بشر این را می فهمد. بخشی هم قراین عقلی بوده که هماره متصل است. عقل همیشه همراه نقل وجود دارد. اگر نقل می گوید که "یدالله فوق ایدیهم"، عقل می گوید یعنی قدرت خدا بالای همه قدرت هاست. پس هر چه عقل قوی تر باشد در استنباط از فهم دقیق تر خواهد بود.
بر اساس این گزارش، حجت الاسلام دکتر حمید پارسا نیا پس از ایراد این سخنرانی، به سوالات دانشجویان پاسخ دادند.
وی با اشاره به جایگاه عقل در میان آموزه های اسلامی، گفت: عالم طبیعت زیرنشین عملکرد حقیقت عقلانی است و در روایات اسلامی تعبیر "اول ما خلق الله العقل" آمده است. اولین صادر، هویتی عقلی و عقلانی دارد و برترین مرتبه عقل هم این است که به افق آن صادر اول برسد. در همین راستاست که نبی خاتم(ص) می فرمایند که "اول ما خلق الله النوری".
عضو کمیته برنامه ریزی علوم حوزوی در این زمینه افزود: صدرالمتالهین در این زمینه می فرمایند که عقل مفهومی، نوعی شهود بعید آن حقیقت ناب عقلانی، یعنی صادر اول، است. در بین مراتب عقل در عقل مفهومی دو نوع لایه بندی صورت گرفته است.
وی به انواع این تقسیم بندی اشاره کرد و افزود: این لایه و تقسیم بندی گاه به لحاظ منطقی و گاه تربیتی صورت می گیرد. عقل متافیزیکی منطقا مقدم است در حالی که عقل ابزاری و تجربی، از لحاظ تربیتی تقدم دارد.
عضو کمیته تحصیلات تکمیلی گروه علوم اجتماعی، دلیل شکست جریان های عقل گرای تجربی را در همین امر دانست و گفت: جریان های حس گرایانه که می خواستند عقل تجربی را مستقل معرفی کنند، شکست خوردند؛ چرا که در عقل تجربی از مبانی و پیش فرض هایی استفاده می کنیم که در حیطه عقل تجربی نیست. پس پایین ترین مرتبه عقل، همین عقل تجربی و ابزاری است. در حالی که موضوع عقل متافیزیک، حقایق والای این جهان است، اما موضوع عقل تجربی مفاهیم پایینی و این دنیایی است.
 

پایان پیام/