ضرورت تولید ملی در آموزه های اسلامی

به گزارش خبرگزاری شبستان، چندی قبل پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، نظرات این مرجع تقلید را درباره نگاه اسلام به تولید منتشر کرده بود که با توجه به نامگذاری سال جدید از سوی مقام معظم رهبری با عنوان «اقتصاد مقاومتی؛ تولید و اشتغال» این بیانات بار دیگر بازخوانی می شود:

 

در بينش اسلام مقولۀ «توليد» مهم ترين ركن اقتصاد اسلامى به شمار مى رود و افزايش نرخ آن از اهداف اقتصادى جوامع اسلامى است و بسيار مورد تأكيد و توصيه است.[1]

همچنین در مباحث اقتصادى رایج دنيا، تولید یکی از ارکان اصلی اقتصاد به شمار می آید،[2] اگر چه در اقتصاد سرمايه دارى، انسان وسيله اى است در خدمت توليد، و لذا انسان (كارگر) همپايه ديگر ابزار، ديده مى شود؛ ولى در سيستم اقتصادى اسلام، محوريت با انسان (كارگر) است و «توليد» وسيله اى در خدمت اوست.[3]،[4]

البته باید اذعان نمود اقتصاد کشور، متاسفانه از بیماری و از مشکلات مختلف رنج می برد، اگر چه این مشکلات، غیر قابل حل نیست، اما نیازمند یک عزم عمومی و جدی است که به این مشکلات به صورت مجزا بپردازد. [5]

زیرا از یک سو دشمنان سیاسی جمهوری اسلامی ایران به شدت برای تخریب اقتصاد کشورمان تلاش می‌کنند،[6] از سوی دیگر نبودن تدبیر کافی در داخل و سودجویی جمع اقلیت غارتگر از جمله عواملی است که دست به دست هم داده و تنگناهای اقتصادی را ایجاد کرده است.[7]

لذا باید از این مشکل که دشمن برای ما ایجاد کرده، فرصت پیشرفت و ترقی را فراهم کرده و با برنامه ریزی و تدبیر کارها را دنبال کنیم،[8] از این رو، اگر ما اقتصاد قوی داشته باشیم، در مقابل تهدیدات خارجی هم قوی می شویم و آنها هرچه گزینه درست کنند و تحریم کنند، اثرگذار نخواهد بود.[9]

 

چیستی مفهوم «تولید»

انسان برخلاف بيشتر حيوانات، غالباً احتياجات خويش را به طور آماده از طبيعت دريافت نمى كند، بلكه با تصرف و تغيير در طبيعت و انجام كار، روى آن به نيازهاى خويش دست مى يابد. خواه آن كار به صورت تبديل شى ء به شيء دیگر باشد، يا جابجايى كالا از نقطه اى به نقطه ديگر. در علم اقتصاد به مجموع عملياتى كه طى آن، شكل نخستين مواد، تغيير مى يابد و يا جابجا مى شود «توليد» ناميده مى شود.[10]

به بيان ديگر «توليد» عبارت است از فعاليتى كه با به كارگيرى و سازماندهى سلسله عوامل و نهاده هايى همچون سرمايه و منابع طبيعى، به ايجاد كالا و خدمات مى انجامد،[11] به عبارت دیگر مى توان توليد را به «ايجاد فايده» تعريف كرد.[12]،[13]

البته مقصود از توليد اعم از توليد كالا يا خدمت است، بنابراين كار پرستارى كه در بيمارستان ها خدمت مى كند يا مأمور بهداشتى كه به نظافت خيابان ها و پارك ها اشتغال دارد، نيز «توليد» محسوب مى شود.[14]

 

ضرورت تولید ملی در آموزه های اسلامی

در بسيارى از اقوام تاريخى گذشته، كار و توليد را امرى سخيف و ويژه بردگان و انسان هاى ضعيف مى دانستند. اين تلقى در برخى از جوامع، تا اين اواخر باقى بود.[15]

از نگاه يهود، توليد تنها فعاليتى ضرورى براى جلوگيرى از فقر به شمار مى رفت. با ظهور كليساى پروتستان، كار و توليد، مظهر اراده الهى قلمداد شد و ارزش ذاتى يافت. اين انديشه مبناى پيدايش دوران شكوفايى اقتصاد سرمايه دارى شد.[16]،[17]

لیکن اسلام به كار و توليد، ارزش واقعى بخشيد و از طريق آموزه هاى تربيتى و فرهنگى خاص خود، شرايط لازم را جهت توليد و بهره بردارى صحيح از طبيعت، فراهم ساخت و همگان را به تشريك مساعى در آن فرا خواند. دليلش هم روشن بود، زيرا اسلام، خواهان عزت و استقلال جامعه اسلامى بود، و هرگونه تسلط بيگانه و وابستگى به آنان را بنابر اصل محكم نفى سبيل: «ولن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا؛ و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلّطی نداده است. »[18]، و برترى اسلام:«الإسلام يعلو و لايعلى عليه؛ اسلام همچنان به برترى ميرود، و هيچ دينى بر آن برتر نم­يشود »[19]مردود می دانست، طبيعى بود كه، توليد انواع فرآورده هاى مادى و فيزيكى از يك طرف و تربيت نيروهاى متخصص انسانى ومجهز شدن به آخرين دستاوردهاى علمى بشر از سوى ديگر، در سرلوحه آموزه هاى دينى اين آيين آسمانى قرار گيرد، لذا پس از ظهور اسلام، در پرتو تعليمات آن، تمدن بزرگ اسلامى به سرعت، شكل يافت و سطح وسيعى از جغرافياى آن روز را در بر گرفت.[20]

بنابراین «توليد» با انگيزه تأمين نيازمندى هاى ديگران و با هدف تقارب نسبى سطح زندگى طبقات مختلف اجتماع، از امتيازات اقتصاد اسلامى است كه آن را از ديگر مكاتب اقتصادى متمايز مى سازد[21]، افزون بر آن، در قرآن نيز اشارات پرمعنايى به مشاغل توليدى خاصى به عنوان نعمت هاى الهى، وجود دارد كه بيانگر اهميت آنهاست، از جمله:کشاورزى [22]، دامپرورى [23]،[24] صنعت [25]، كشتيرانى [26]، صيادى [27]، مسكن وشهرسازى [28] و ذوب فلزات [29].[30]،[31]

 

حمایت از تولید داخلی؛ شرط تحقق اقتصاد مقاومتی

گاهی در مسأله اقتصاد مقاومتی، منابع اسلامی در زمینه مقاومت مورد بررسی قرار می گیرد و عنوان کلی موضوع مطرح می شود که در جای خود خوب است،گاهی از مرحله کلی یک پله پایین تر آمده و به عناوینی تحت مسأله اقتصاد مقاومتی همانند قناعت، زهد، پرهیز از اسراف و تبذیر توجه می شود، در این صورت موضوع کلی کوچکتر شده و بر روی عناوین ملموس و محسوس می رود و از منابع اسلامی برای این موضوعات کمک گرفته می شود.[32]

گاهی نیز از این مرحله فراتر رفته و مصادیق اقتصاد مقاومتی تعیین می شود، به عنوان مثال فعالیت های مرتبط با قناعت، زهد و اسراف به صورت مصداقی مورد معرفی قرار می گیرد، مسأله ای که امروزه به آن احتیاج داریم هر سه مرحله است اما باید از عنوان کلی خارج شده و به مصادیق بپردازیم، در این صورت است که برنامه ها کاربردی و عملی می شود.[33]

حال می توان در زمینه مصداقی اقتصاد مقاومتی فعالیت تبلیغاتی انجام داد و مردم را آگاه کرد،وظایف ادارات، مؤسسات صنعتی، بازارها و خانواده ها باید به صورت مصداقی تعیین شود.[34]

در تبین این مدعا باید گفت بخشی از فعالیت های مهم در اقتصاد مقاومتی مقولۀ تولید است؛ مسأله تولید یکی از مهمترین مصادیق اقتصاد مقاومتی است،[35] بلکه یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی، رونق تولید داخلی است؛ اگر تولید داخلی تقویت شود، مشکل مهمی نخواهیم داشت،[36]لیکن برای تحقق ارکان اقتصاد مقاومتی مردم باید باور کنند که تولید داخلی و خرید اجناس و تولیدات داخلی راه­گشاست ؛ در شرایط کنونی اقتصادهای مهم دنیا نیز به سمت عملیاتی کردن اقتصاد مقاومتی حرکت می‌کنند چراکه برخی همانند آمریکا به صورت علنی به مردم اعلام کرده‌اند که باید تولیدات داخلی کشور خود را خریداری کنند.[37]

بنابراین افزایش تولید از جمله فعالیت های مهم اقتصاد مقاومتی است، توجه به اقتصاد مقاومتی در گرو اهتمام به  تولید ثروت و صرفه جویی در برنامه های اقتصادی است؛[38] می دانیم بدون تکیه بر تولید داخلی اقتصاد مقاومتی صورت نمی گیرد و اصولا کل مسائل اقتصادی زیر سؤال می رود.[39]

 

وضع قوانین حمایتی زمینه ساز رشد تولید داخلی

در بينش اسلام، قوانين حقوقى به گونه اى در نظر گرفته شده است كه نتيجه مستقيم آن فراهم سازى هر چه بيشتر زمينه هاى توليد در جامعه است؛ مرحوم شهيد صدر در كتاب اقتصادنا موارد بيست گانه اى را در اين باره نقل مى كند.[40]،[41]

و از انجا که خروج از رکود در تولید به منظور کاهش فشارهای اقتصادی بر مردم بسیار پر اهمیت است[42] لذا  مجلس و نهادهای تصمیم‌گیرنده با وضع قوانین مطلوب به صورت مستقیم در رفع برخی از مشکلات اقتصادی کشور به ویژه مسألۀ تولید  نقش دارند.[43]

 

ضرورت حمایت دولت از صنعت و تولیدات داخلی؛ نه تشویق واردات!

بدیهی است خودکفایی اقتصادی در گرو تقویت تولیدات داخلی است، [44]نظام اسلامی  دارای انواع منابع مختلف است؛ اقتصاد ما مزیت های بسیاری دارد که می توان از آنها استفاده کرد ولی نکته مهم، مدیریت این جریان اقتصادی است.[45]

حال یکی از گروه هایی که باید برای تقویت تولید ملی فعال باشد، دولت است؛[46] به رئیس جمهور محترم گوشزد نمودم از یک سو متأسفانه هنوز بسیاری از واحدهای تولیدی راه نیفتاده و از سوی دیگر تولیدکنندگان از موج واردات بی رویه  ناراحتند و معتقدند تا جلوی این کار گرفته نشود تولید داخلی جان نخواهد گرفت.[47]

به عنوان نمونه واردات بی رویه از جمله موانع بزرگ بخش کشاورزی است ؛ ظلم بزرگی بخش کشاورزی را تهدید می کند که واردات بی رویه یکی از این ظلم ها به شمار می آید و باید مانع واردات بی رویه شد.[48]

همچنان که رهبر عزیز انقلاب اسلامی فرمودند باید مانع ورود میوه های تجملاتی و غیر ضروری به کشور شد خوشبختانه کشور ما از تمامی منابع غنی و قوی برخوردار است و تمامی میوه ها در چهار فصل در کشور وجود دارد و نیازی به واردات نیست. [49]

لیکن حقیقت این است که  برخی با واردات بی رویه به آلاف و الوف می رسند، دولت که وظیفه نظارت بر کشور را دارد باید مصالح را در نظر بگیرد و مانع این واردات بی رویه شود ما هرگز نیازی به میوه های تجملاتی نداریم تا برخی از این طریق درآمدهای هنگفتی را بدست بیاورند.[50]

در زمانی برخی اقلام با قیمت های بسیار سنگینی وارد کشور می شد؛ ولی از قشر کشاورز همان کالا را با قیمت ارزان خریداری می کردند که این روش بسیار ناپسند بود و امروز نیز اگر این روش وجود دارد باید جلوی آن را گرفت؛ زیرا این روش سبب تضعیف کشاورزان می شود.[51]

 اینچنین است  که برخی از کارخانه ها رو به تعطیلی می روند و عده ای از کارگران بیکار می شوند که این به ضرر اقتصاد ملی است.[52]

تعطیلی کارخانه های داخلی خود باعث می شود مصرف کنندگان برای تامین کالای مورد نیاز خود به سمت استفاده از کالای قاچاق بروند و این به صلاح اقتصاد کشور نیست. [53]لذا باید مقصران این مساله را پیدا کنیم.[54]

هم چنین تداوم این نقیصه تعداد زیاد بیکاران مخصوصاً جوانان بیکار را در پی داشته است که  مردم از آن نگرانند چرا که بیکاری سرچشمه انواع ناهنجاری های اجتماعی است.لازم است رئیس جمهور محترم توصیه کنند دولتمردان تلاش بیشتری در این زمینه انجام دهند.[55]

 

خرید کالای ایرانی؛شاخصۀ کلیدی حمایت مردم از تولید داخلی

در موضوع حمایت از کالاهای ساخت داخل، علاوه بر دولت، مردم نیز تاثیر بسیاری در تحقق اقتصاد مقاومتی و حمایت از تولید داخلی دارد.[56] لیکن متاسفانه مردم نیز طالب اجناس خارجی شده و این مسئله باعث می شود در داخل صنایع ما پیشرفت لازم را نداشته باشند[57]

حال وقتی مردم به دنبال جنس های خارجی می روند و آن را می خرند، فروشنده هم همان جنس خارجی را می آورد و در این جا تولید داخلی زیان فراوانی می کند و بیکاری افزایش یافته و اقتصاد مقاومتی بر زمین می ماند.[58]

 

ضرورت ارتقای کیفیت برای حمایت از تولیدات داخلی

در اسلام بر موضوع کیفیت عمل تاکید جدی شده است، و انگیزه‌های دینی و توجه به معارف اسلامی پشتوانه مناسبی برای ایجاد تحول و تسهیل در انجام امور است، بنابراین باید با تدوین و اجرای استانداردها در تمام کالاها مانع بهانه‌تراشی دشمن در خصوص کیفیت محصولات داخل شد.[59]

بدون شک تولیدکنندگان داخلی باید کیفیت کالاهای خود را افزایش دهند و تنها به کمیت آنها توجه نکنند تا فروشندگان و مردم به سمت استفاده از کالاهای خارجی نروند[60]؛

 نمی توان مردم را به سمت تولید کالاهای داخلی تشویق کرد اما کیفیت آن را بالا نبرد. [61]

لذا از جمله مهمترین ابعاد مبارزه با قاچاق، کیفی سازی تولیدات داخلی است؛ وقتی تولید داخل با مارک کشور دیگری تولید می شود به این معنی است که مردم هنوز به کالای ایرانی اعتماد ندارند.[62]

بدین ترتیب اگرچه کارخانه های از کار افتاده باید به کار بیفتند، زیرا تا زمانی که این کارخانه ها تولید نکنند، قطعا دیگر تولیدی نخواهد بود و کالایی در بازار وجود نخواهد داشت که نیازمند خارجی ها نباشیم.[63] لیکن تا زمانی که کیفیت کالاها بالا نرود، نصایح کارساز نخواهد بود؛ بلکه اگر کیفیت اجناس بالا باشد یک دستگاه صنعتی به جای دوماه، چندسال کار می کند[64]و کیفیت محصولات داخلی عامل توسعه صادرات خواهد بود.[65]

 

ضرورت فرهنگ سازی برای مصرف تولیدات داخلی

مسایل فرهنگی جزو مهمترین امور است؛ تجربه هم ثابت کرده ،‌تازمانی که مسایل فرهنگی حل نشود، مشکلات حل نمی شود؛ باید در این زمینه فرهنگسازان جامعه کار کنند؛ باید فتوا بدهند که قاچاق حرام است، دور زدن قوانین کشور کار حرامی است؛ حتی خروج از چراغ قرمز نیز حرام است زیرا خلاف قوانین کشور است.[66]

مساله مصرف کالای داخلی نیز  باید از سوی رسانه ها و تریبون های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی و مذهبی از جمله نماز جمعه تبلیغ شود؛ خوشبختانه جامعه ما کم کم نسبت به این مساله حساس شده است و باید این مساله را حساس تر کرد.[67]

 

مبارزه با قاچاق کالا؛ راهکار بنیادین در تقویت تولید داخلی

وقتی بازار داخل از کالای قاچاق پُر شود، تولید داخلی متوقف می شود و افول تولید ملی زمینه ساز افزایش بیکاری و اثرگذاری تحریم ها خواهد شد.[68]

لذا دولت باید جلوی قاچاق را بگیرد و نگذارد محصولات خارجی به صورت رسمی و غیر رسمی داخل بازار شود. وقتی مصنوعات خارجی داخل بازار شود، تولید داخلی از کار افتاده و کنار می رود و بیکاری و خسارت از پیامدهای آن خواهد بود.[69]

اینکه گفته می‌شود درصد بالایی از کالاهای بازار قاچاق بوده قابل قبول نیست.[70]، باید جلوی دزدها و ثروت اندوزان بی رحم گرفته شود،[71]در این صورت حصول این مطالبه، تولید داخلی رونق خوبی پیدا می کند و ایران ملتی می شود که می تواند در برابر تهدیدهای اقتصادی ایستادگی کند.[72]

به نظر بنده مبارزه با قاچاق به یک معما تبدیل شده است که همه از لزوم مبارزه با آن صحبت می کنند و بازهم شاهد ورود تریلی های کالای قاچاق به کشور هستیم در حالی که مبارزه با این مسأله برای رفع مشکل های اقتصادی کشور بسیار مهم و حیاتی است.[73]

رقم 15.5 میلیارد دلار کالای قاچاق کشف شده در کشور بسیار وحشتناک است و باید برای مبارزه با این پدیده نامبارک اقدام جدی تری صورت گیرد؛ به نظر می رسد کسانی که در زمینه قاچاق فعالیت می کنند، دارای قدرتی هستند که می توانند حتی از مسیرهای عادی کالای قاچاق وارد کشور کنند. [74]

در این میان نیروی انتظامی، دستگاه قضایی، سپاه و مجموعه نهادهای اجرایی دست به دست هم دهند و اجازه ندهند کالای قاچاق وارد کشور شود. [75]

 

مصرف کالای قاچاق حرام است

باید دانست رعایت نکردن قوانین نظام اسلامی نه تنها از لحاظ قانونی تخلف است، بلکه ازنگاه دینی و شرعی نیز حرام می باشد و انجام آن جایز نیست، بنابراین مردم نباید کالای قاچاق مصرف کنند. [76]

باید با مساله قاچاق قوی تر و جدی تر برخورد کرد و موانع مقابله با آن را در رسانه ها با مردم درمیان گذاشت تا حمایت اجتماعی از این کار افزایش یابد. [77]

بی تردید تا زمانی که مساله قاچاق حل نشود کمیت اقتصاد ما لنگ است؛ حتی اگر تورم به صفر برسد و رشد اقتصادی ما اعداد بالاتر را هم ببیند، قطعاً نمی توان آثار اقتصادی را در زندگی مردم مشاهده کرد.[78]

 

سخن آخر

در خاتمه باید گفت مردم در نامه ها و ملاقات های خود با ما نگرانی هایی دارند[79]حال آنکه با شعار دادن و همایش برگزار کردن مشکل اقتصاد کشور رفع و اقتصاد مقاومتی محقق نمی شود، بلکه مشکل در صورتی رفع می شود که دولت، فروشندگان و مردم به تولید داخلی اهمیت دهند.[80]

دردهای اقتصادی ما شامل قاچاق، یارانه ها و بانک ها است، تا زمانی که این مشکلات حل نشود، اقتصاد ما به جایی نمی رسد و قطعاً رشد اقتصادی در زندگی مردم خود را نشان نمی دهد؛[81]البته در مسایل اقتصادی درد بی درمان نداریم و باید حل شود. [82]

در این زمینه باید با امیدواری جلو برویم و احساس یأس و ناامیدی کاری از پیش نمی برد؛ همه ما باید مبلغ اقتصاد سالم باشیم زیرا اگر اقتصاد ما سالم شد جوانان ما نیز از بیکاری نجات می یابند و سلامت را درپیش می گیرند.[83] امید است قوای سه گانه و همه مسئولان دست به دست هم دهند تا مشکلات برطرف شود. [84]

پی نوشت ها:

[1] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص320.

[2] همان ؛ ص313.

[3] ر. ك: اقتصادنا، ص 555- 557.

[4] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص317.

[5] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[6] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛2/3/1385.

[7] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/1/1391.

[8] همان.

[9] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[10] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص320.

[11]  ر. ك: فرهنگ اصطلاحات كار و تأمين اجتماعى، ص 118؛ مبانى و اصول علم اقتصاد، ص 142.

[12]  درآمدى بر اقتصاد اسلامى، ص 281.

[13] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص320.

[14] همان.

[15] همان.

[16]  ر. ك: فرهنگ كار، ص 12- 23.

[17] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص: 321.

[18] سورۀ نساء؛ آيه 141.

[19]  شرح مسلم نووى، ج 11، ص 52؛ فتح البارى، ج 9، ص 370؛ عوالى اللئالى، ج 1، ص 226.

[20] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص321.

[21] همان ؛ ص328.

[22] سورۀ انعام؛ آيه 141، سورۀ يوسف؛ آيه 47، سورۀ يس؛ آيه 35.

[23] سورۀ طه؛ آيه 54.

[24] دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص: 328.

[25] سورۀ انبياء؛ آيه 80، سورۀ سبأ؛آيه 11- 13.

[26] سورۀ فاطر؛ آيه 12، سورۀ جاثيه؛ آيه 12.

[27] سورۀ نحل؛ آيه 14، سورۀ كهف؛ آيه 79، سورۀ انبياء؛ آيه 82.

[28] سورۀ يونس؛ آيه 87.

[29] سورۀ سبأ؛ آيه 12.

[30] ر. ك: اخلاق اقتصادى در قرآن و حديث؛ ص 67.

[31] دائرة المعارف فقه مقارن؛ ج 2؛ ص 329.

[32] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛24/12/1393.

[33] همان.

[34] همان.

[35] همان.

[36] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[37] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[38] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛24/12/1393.

[39] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس محترم جمهور؛31/2/1395.

[40] دائرة المعارف فقه مقارن ؛ ج 2 ؛ ص322.

[41]  ر. ك: اقتصادنا، ص620- 625.

[42] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس مجلس؛7/2/1395.

[43] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[44] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[45] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[46] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[47] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس محترم جمهور؛31/2/1395.

[48]بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار با وزیر جهاد کشاورزی؛8/7/1389.

[49] همان.

[50] همان.

[51] همان.

[52] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[53] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[54] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[55] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس محترم جمهور؛31/2/1395.

[56] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[57] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/1/1391.

[58] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[59] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛2/3/1385.

[60] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[61] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[62] همان.

[63] همان.

[64] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار اعضای مرکز راهبردی مطالعات اسلامی اقتصاد مقاومتی؛24/12/1393.

[65] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی ؛2/3/1385.

[66] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[67] همان.

[68] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[69] همان.

[70] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[71] همان.

[72] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[73] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[74] همان.

[75] همان.

[76]همان.

[77] همان.

[78] همان.

[79] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس محترم جمهور؛31/2/1395.

[80] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛6/11/1395.

[81] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز؛10/12/1395.

[82] همان.

[83] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در دیدار مدیران اتاق بازرگانی کشور؛30/11/1395.

[84] بیانات حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛درس خارج فقه؛ مسجد اعظم قم؛30/1/1391