اوج هنر و خلاقیت/ نگاهی بر صنایع دستی بومی استان زنجان

خبرگزاری شبستان- زنجان؛

صنایع دستی که با ذوق و هنر اصیل خالق خود همراه است همواره توانسته رازهایی را با خود به نسل های آینده منتقل کند؛ صنایع دستی استان زنجان هم به گذشته های بسیار دور باز می گردد.

رشته های مختلف صنایع دستی در هر منطقه و محدوده جغرافیایی این استان خاص است از آن جمله گلیم بافی در ابهر، قیدار و زنجان روستاهای آن گیوه دوزی ابریشمی و نخی در انگوران و زنجان، چاروق دوزی در شهر زنجان، رنگرزی در ابهر، زنجان، قیدار، سفالگری در روستای قلتوق، ملیله کاری شامل سینی، سرویس بشقاب کاسه و وسایل مصرفی در شهر زنجان، ساخت انواع چاقو و کارد و قندشکن در زنجان، جاجیم بافی نواری در طارم علیا و ماه نشان، انگوران، کیسه بافی حمامی، نواری در انگوران، ماه نشان، قیدار و حکاکی روی مس در شهر زنجان را می توان نام برد.

ملیله کاری

از کارهای دستی بومی زنجان ساخت وسایل نقره‌ای و به ندرت طلائی به صورت ملیله کاری است که در اوایل فقط در زنجان معمول بوده که در زمان رضاخان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهان کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند .

ملیله سازی از جمله ظریف ترین رشته های فلزکاری و یکی از برجسته ترین صنایع فلزی ایران است. قدیمی ترین ملیله ایران به روایت اکثر محققان مربوط به سالهای 550 تا 330 ق.م. (دوره هخامنشی) است.

متأسفانه به دلیل آن که اکثر اشیاء ملیله به منظور استفاده مجدد ذوب شده اند, نمونه های زیادی در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان, گیره استکان و سینی در اندازه های مختلف باقی مانده است.

ملیله سازی در زنجان بیش از 100 سال سابقه دارد و از اواخر دوره فتحعلی شاه قاجار شخصی به نام حاج اسداله طرح برگ فرنگ را در ملیله ابداع و سبک خاصی را شروع کرد.

از جمله صنایع دستی رایج و بسیار مهم در شهر زنجان است؛ این صنعت از دوره صفویه به بعد رونق چشمگیری داشته و تا امروزه نیز با دگرگونی های فراوان در زنجان ادامه دارد. .

چاروق دوزی

چاروق دوزی یکی دیگر از هنرهای دستی است که دستهای ظریف هنرمندان زنجانی در تولیدات آن مهارت ویژه‌ای دارند؛ این چاروق ها مشخصاً زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد .

چاروقی که هم اکنون در زنجان عرضه می شود، به صورت یک صنعت دستی ظریف و تزئینی کاربرد دارد و به کلی با چاروق های قدیمی متفاوت است.

چاروق قدیمی زنجان، نوعی پای پوش بوده است که از چرم خام ساخته شده و در روستاها بیشتر مورد استفاده چوپانان قرار می گرفت و اغلب بدون پاشنه بوده و با تسمه هایی به ساق پا پیچیده می شد. در سالهای اخیر در زنجان نوعی چاروق ساخته می شد که رویه آن چرم قرمز رنگی (که دباغان زنجان تهیه می کردند) است و معمولاً هم بدون بند و تسمه بوده و نوکی عقابی و برگشته دارد.

این نوع چاروق که تولید آن از حدود 30 سال پیش نیز رواج داشت، اینک کمتر تولید می شود. چاروق کنونی زنجان فرم و شکل خاص و ظریفی دارد و دارای حالتی زینتی بوده و بیشتر برای راه رفتن روی قالی مورد استفاده قرار می گیرد.

این نوع چاروق بیشتر به شکل نعلین و به صورت پاشنه دار ساخته می شود و فقط کف آن از چرم بوده و رویه اش از نخ های ابریشم و گلابتون به رنگ های مختلف بافته و تزئین می شود. از استادان معروف چاروق ساز زنجان، استاد "اصغر خطیبی" است که برای اولین بار اقدام به پاشنه گذاری جهت چاروق کرده است و مرد علی حیدری از هنرمندان صاحب سبک و صاحب نمانم  چارق دوزی در کشور است.

چاقوسازی

چاقو سازی در زنجان که با مهارت خاصی به دست استادان این صنعت ساخته می‌شود با ویژگی‌هایی همچون ظرافت، تناسب، تنوع، قدرت برش تیغه از شهرت فراوانی بر خوردار است .

از انواع چاقوها مي توان چاقوي قلم تراش، چاقوي كشاورزي و قلمه زني كاردهاي آشپزخانه و چاقوي شكاري و صحرائي، قمه، دشنه و قداره را نام برد .

صنعت چاقوسازي در زنجان بطور قطع ماحصل عواملي چون موقعيت جغرافيايي و نقش زنجان در جنگهاي مختلف تاريخي (قبل از اسلام و بعد از اسلام)، موقعيت سوق‌الجيشي استان نسبت به استانهاي همجوار، قرار گرفتن بر سر تمدنهاي شرقي، غربي و نزديكي به فلات مركزي، فراهم بودن مواد اوليه و معادن غني آهن و مس و . . . مي‌باشد.

در بررسي‌هاي به عمل آمده و با توجه به شواهد و مدارك به دست آمده به طور قطع اعلام تاريخ دقيق و مشخص پيرامون زمان شروع اين صنعت در استان زنجان مقدور نمي‌باشد.
 

قديمي‌ترين چاقوي به دست آمده از مجموعه‌ي مرد نمكي در معدن نمك چهرآباد ( روستاي حمزه‌لو ) متعلق به هيجده قرن پيش مي‌باشد. اين چاقو داراي دسته‌اي از شاخ بز است و طول آن 11 سانتي‌متر كه با استفاده از دو ميخ پرچ به تيغه‌اي متصل گرديده كه طول تيغه 5/8 سانتي‌متر اندازه‌گيري مي‌گردد، تيغه مقداري زنگ زده است .

غلاف آن از جنس چرم بوده و با بندي از جنس چرم به به لباس وی متصل بوده است، طول غلاف 5/15 سانتي‌متر مي‌باشد، در عرض آن شكافي تعبيه شده كه احتمالاً وسيله‌اي شبيه گوش‌پاك‌كن يا نوعي سنجاق در آن جاسازي شده است. چاقوي مزبور را می توان به عنوان اولين و قديمي‌ترين سند موثق به دست آمده در خصوص صنعت چاقوسازي زنجان نام برد.

مسگری

هنگاميکه بشر بعد از سنگ و گِل ، براي رفع ساير نيازهاي خود به فلز روي آورد، در بين فلزات، "مس" زودتر از ديگر فلزات بکار رفت چراکه اين فلز به صورت خالص در طبيعت يافت مي شد و استخراج و بهره برداري از آن ساده بود .

درخشش و جلاي فلز مس خالص و رنگ جالب توجه سنگهاي معدني اين فلز از ديگر علل کاربرد آن در طول اعصار گذشته بوده است .

قدمت استفاده از مس بر اساس مدارک و شواهد باستان شناسي به 9 هزار و 500 (ق. م) مي رسد و تا قبل از هزاره پنجم ق.م (کشف ذوب مس) به صورت خالص بکار مي رفت و از شيوه چکش کاري سرد براي شکل دادن به آن استفاده مي شد .
امروزه با استناد به مدارک غيرقابل انکار که از گوشه کنار ايران به دست آمده است مي توان شمال و مرکز ايران را جزو قديمي ترين مراکز فلزکاري جهان و نيز فلزکاران ايران رااز پيشگامان کشف ذوب مس در جهان باستان دانست که فراواني معادن مس در ايران ، مؤيد اين نکته است .

با توجه به کشف کوره ذوب مس در "سگز آباد" قزوين واقع در "تپه قبرستان" ، نزديک بودن اين منطقه از لحاظ جغرافيايي به زنجان و نيز وجود معادن بزرگ مس در منطقه مي توان به قدمت استفاده از اين فلز در زنجان پي برد .

با ممنوعيت استفاده از طلا و نقره براي ساخت ظروف در دوره اسلامي ، روند استفاده از فلزاتي چون مس به دليل اينکه مس فلزي چکش خوار ، شکل پذير با قابليت تورق و مفتول شدن و اجراي تزئينات مختلفي چون مشبک کاري ، قلمزني ، حکاکي ، فلزکوبي ، ترصيع و کنده کاري است ، رواج يافت .

درطول تاريخ درکنار ديگر کاربردهاي مس ، از اين فلز جهت ضرب سکه نيز استفاده شده است ، اوج هنر فلزکاري دوره اسلامي مربوط به سلجوقيان است که در اين دوره زنجان در کنار مراکزي چون خراسان ، موصل ، همدان ، ري و اصفهان يکي از مهمترين قطبهاي فلزکاري محسوب مي شد و در اين دوره زنجان بعنوان يکي از مهمترين مراکز تهيه ظروف مرصع کاري شده ، مطرح بود .

در دوره ايلخاني با توجه به نزديکي پايتخت حکومت ايلخانان به زنجان و توجه حکمرانان ايلخان به فلزکاري و نيز وجود گوي هاي مرصع نقره کوب ، مربوط به اين دوره که نام "سلطان اولجايتو" در آن حک شده مي توان موقعيت فلزکاري در دوره مزبور را تصور کرد.

ظروف مسي درزمان حاضر با استفاده از ورق مس و روش چکش کاري گرم و سرد ساخته مي شود که فرم دهي ورق مس به روش چکش کاري ، دندانه دار کردن لبه هايي که به هم متصل مي شوند ، باز کردن دندانه ها به روي هم ، چفت کردن و چکش کاري آنها ، اضافه کردن بار "تنه کار و برنج" و گرم کردن وچکش کاري مجدد آن مهمترين مراحل کار مسگري است .
 

فرش و گلیم و جاجيم

فرش و گليم و جاجيم زنجان از معروفيت خاصي برخوردارند؛ فرش بافي در زنجان يكي از صنايع با قدمت زياد است كه نقش قابل توجهي در صادرات فرش ايران ايفا مي كند.

فرش هاي صادراتي زنجان از بهترين جلوه هاي فرهنگي اين استان هستند؛ به طوريكه فرش بافان اين خطه هنر و مهارت خود را در راستاي تكامل هنر سرزمينشان قرار داده اند و از آن به عنوان منبع در آمد نيز استفاده مي كنند.

ريز ماهي و ماهي درهم و نقشه قلتوق و بيجار و افشار. طرح هايي است كه در فرش زنجان استفاده مي شود.