به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، تحلیل رویکرد های قرآن کریم در بحث علم و دانش افزایی و تبیین اثربخشی و تأثیرگزاری علوم الهی و اسلامی در جهت دهی و مسیر نمایی برای رسیدن به تعالی و کمال جامعه و انسان و تثبیت مقام و موقعیت اهل علم و دانش در باورهای دینی و روایی٬ ما را بر آن داشت تا با حجت الاسلام والمسلمین مصطفی کریمی٬ محقق و قرآن پژوه و عضو هیئت علمی موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)٬ گفت وگویی ترتیب دهیم که بخش ابتدائی آن در ادامه از نظرتان می گذرد:
در قرآن کریم معانی مختلفی مانند٬«اولوالاباب» و«راسخون فی العلم» و«اوتوالعلم درجات» آمده است، لطفاً مفهوم این معانی علمی و جایگاه آنها را تبیین کنید؟ آیا از این معانی این گونه می توان تعبیر کرد که، قرآن کریم به تمامی علوم، چه دارای پایه های وحیانی باشند و چه نباشند، با دید احترام می نگرد؟
علم و دانش در باور دینی و مفاهیم قرآنی و روائی، با کارکردها و مختصات گوناگونی تعریف شده است، علم در باور دینی، به معنای آگاهی می‌باشد. قرآن کریم، همان تعبیرات و نظریات متداول در باب علم و دانایی را به کار برده و دانایی و دانستن را فضیلت و برتری برای انسان برمی شمارد. قرآن می فرماید:«قُلْ هَلْ یسْتَوِی الَّذِینَ یعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یعْلَمُونَ إِنَّمَا یتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ»، معنای این آیه شریفه این است که، قرآن علم آموزی و علم ورزی را نشانه خردورزی و خردمندی انسان می داند. تفاوت و اختلاف دیدگاه قرآن کریم با سایر دیدگاه ها در باب علم و دانش و برتری یک انسان بر انسان دیگر، چگونگی و نوع استفاده از علم و دانش و آگاهی است. قرآن با طرح یک سوال مشخص و معین که، آیا شخصی که می داند با شخصی که آگاهی ندارد، برابر است یا خیر؟ نوع تفکر و بینش خود را در مقوله علم ورزی بیان داشته است.
قرآن کریم علم و دانش را به طور معمول و متداول، اسلامی و غیراسلامی، طبیعی و غیرطبیعی و یا انسانی و پایه ای تقسیم نکرده است، بلکه علم و دانشی از دیدگاه قرآن کریم، مهم و قابل قبول است که، بیشترین نفع و یا بیشترین تأثیر را در کارکرد و زیست انسان و جامعه بشری و رفع معضلات و مشکلات آن دارا باشد. اگرعلمی‌‌ٔ٬ حجم بیشتری و یا معضل فراتری را از انسان و جامعه بشری برطرف کند، آن علم در باور قرآن، ارزش و اعتبار بیشتری خواهد داشت. قرآن می‌فرماید:«یَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنكُمْ وَالَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ»، یعنی از دیدگاه دین و منابع روایی و الهی، در کنار ایمان به خدا، دانایی نیز مایه فضیلت است٬ بنابراین، انسان مؤمن و دانا٬ از انسان مؤمن و ناآگاه والاتر و بالاتر خواهد بود. در همین مقوله و در منابع روایی آمده است که یک رکعت نماز مؤمن آگاه و دانشمند از هفتاد رکعت نماز فرد ناآگاه بالاتر ومقبولترخواهد بود. باز در روایتی دیگر آمده است، موفقیت شیطان در تأثیر‌گذاری بر یک انسان آگاه و با دانش٬ دشوارتر است از تأثیر برهفتاد مؤمن عابد و نمازگزار و ناآگاه و کم بینش. می بایست گفت، قرآن کریم و منویات دینی و الهی، برای انسان های مؤمن عالم و دارای بینش و آگاهی، ارزش و اعتبار والایی در نظر دارد، و نقطه تمایز این آگاهی ها و دانش ها نیز، در تأثیرگزاری و اثربخشی بیشتر آن عالمان و علوم، در رفع و برطرف کردن معضلات و مشکلات انسان خواهد بود.
آیا می توان از تعبیراتی چون «راسخون» جهت شناسایی و یا نامگذاری عدّه و یا اشخاصی و یا تبیین ماهیت علمی گروهی استفاده کرد؟ جایگاه علوم غیراسلامی در این پروسه چگونه تعریف می شود؟
قرآن کریم درآیه هفتم سوره مبارکه آل‌عمران از کسانی به عنوان راسخان درعلم یاد کرده است. ازجمله در مورد آگاهان به تأویل که می‌فرماید:«هُوَ الَّذِی أَنزَلَ عَلَیكَ الْكِتَابَ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُمُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ»٬ گرچه در نگاه نخست ممکن است به نظر بیاید که همه عالمان می‌توانند راسخ درعلم باشند؛ بنا به تأویل و تفسیر بزرگان در این باب و با استناد به «ال»ابتدایی که «ال» نوع وجنس می باشد، آمده است که، معنای این گروه و طیف که به تمامی علوم و دانش ها بدون کم و کاستی اشراف دارند و موردنظر می باشند، تنها «ائمه اهل بیت(ع)» هستند. در روایات نیز در باب این آیه شریفه از اهل بیت(ع) منقول است که، راسخون فی العلم، ما اهل بیت(ع) هستیم که به تمامی علوم و دانش ها واقفیم و کاملترین ما نیز وجود مقدس نبی اکرم(ص) است. ولی در آیه 162 سوره مبارکه نساء نیز راسخون آمده است :«لَّـكِنِ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَالْمُؤْمِنُونَ یؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَیكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَالْمُقِیمِینَ الصَّلاَةَ وَالْمُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالْمُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْیوْمِ الآخِرِ أُوْلَـئِكَ سَنُؤْتِیهِمْ أَجْرً ا عَظِیمًا»٬ دراین آیه شریفه راسخون شامل غیر ائمه اهل بیت علیهم السلام نیز می شود. طبق این آیه شریفه کسانی که در علم پایدار هستند این پایداری درعلم به آنها کمک می‌کند٬ زودتر به کتاب‌های آسمانی از جمله قرآن کریم ایمان بیاورند.
بنابراین، باید گفت، فارغ از هر نوع علم و هر نوع آگاهی، از معانی و آیات شریفه قرآن کریم می توان این گونه استنباط کرد که، علم و دانش و دانش افزایی، بسیار مورد تأکید و توصیه دین و مبانی الهی و وحیانی آن قرار دارد.
شاخصه ها و تأثیرگزاری علوم غیردینی و به تعبیری غیرالهی در این پروسه چگونه تبیین می شود؟ آیا می توان انگیزه های دینی را در مسیر دستیابی به علوم غیردینی تحلیل کرد؟
در باب علوم دیگر و به عبارتی علوم غیراسلامی باید بیان کرد، اسلام نه تنها برای علوم غیراسلامی ارزش قائل است، بلکه در پاره ای از موارد فراگیری و دانش آموزی این علوم را نیز سفارش و تأکید کرده است. در روایتی بسیار معروف و معتبر از نبی مکرم اسلام(ص) وارد شده است که: «اطلُبوا العِلمَ ولَو بِالصِّینِ»، یعنی برای فراگیری علم و دانش، مرزها را درنوردید وعلوم و دانش ها را فراگیرید. به یقین در چین دانش وعلم دینی تعلیم داده نمی شده٬ بلکه مراد از این علم٬ علم غیردینی است٬ و نیز در آیه شریفه دیگری در قرآن کریم آمده است:«وَأَعِدّوا لَهُم مَا استَطَعتُم مِن قُوَّةٍ وَمِن رِباطِ الخَیلِ تُرهِبونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُم»، معنای این آیه یعنی اینکه٬ ملت و امت اسلامی آگاه و با دانش، می بایست در برابر هجمه ها و حملات گوناگون، هم آماده باشند و هم از تمامی استعدادها و توانایی ها و ارزش های خود بهره بجویند. در گذشته در باب این توانایی ها شاید استفاده از تجهیزات ابتدائی جنگی مانند، اسب و شمشیر و کلاه خود، مورد نظرمی بود ولی در حال حاضر و شرایط پیچیده زمانی اکنون باید گفت، ملت و کشوری می تواند در برابر هجمه ها و ناملایمات و تهدیدات فزاینده جهانی مقابله و ایستادگی کند که افزون بر سلاح جنگی، به سلاح دانش و علم و آگاهی نیز٬ آراسته و مزین باشد.
در حال حاضر جنگ و درگیری بین کشورها و دولت ها تنها جنگ سلاح و جنگ افزار نیست، بلکه مقابله با آگاهی و توانمندی علمی نیز مطرح است. در حال حاضر رویکرد کشورهای سلطه گر این است که، سایر ملل و کشورها را از دستیابی به علوم و فنون نوین و جدید دور سازند. از این آیه شریفه می توان استنباط کرد٬ می بایست قوت و استطاعت، در دانش و مراحل علمی گوناگون و رسیدن به مراحل نوین علمی را پیگیری کرد. در روایت شریفی از حضرت امیرالمومنین(ع) مروی است که:«اَلعِلمُ سُلطان» یعنی علم٬ باعث تسلط و برتری یک جامعه و فرهنگ بر جوامع و اندیشه های دیگر خواهد شد. بنابراین با استناد به این آیات و روایات باید عنوان کرد که نه تنها علوم غیراسلامی از منظر باورهای دینی دارای ارزش و اعتبار هستند، بلکه فراگیری و آموزش برخی از آنها لازم و ضروری و یک واجب کفایی است.
ادامه دارد.....
نظر شما