به گزارش خبرنگار اندیشه خبرگزاری شبستان، نشست «اسلامی‌کردن علوم انسانی: فرصت‌ها و چالش‌های پیش رو» با حضور دکتر سید فرید العطاس، دکتر خسرو باقری، دکتر سید جواد میری و دکتر بیژن عبدالکریمی به زبان انگلیسی در این پژوهشگاه برگزار شد.
بنابر این گزارش، اکنون در ادامه ترجمه خلاصه ای از این نشست ارائه می شود.
دکتر فرید العطاس:
رابطه بین علم و ارزش به گونه ای است که صحبت کردن از علوم انسانی اسلامی، بی معنی است. فهم این مطلب، مستلزم آشنایی با سطوح مختلف فعالیت های علمی است. بسیاری از افرادی که در مورد علوم اسلامی صحبت می کنند، در حوزه علم کار نمی کنند و پژوهش های نظری و تجربی در این زمینه انجام نداده اند، بلکه تنها در مورد علم صحبت می کنند. با تفکیک سطوح مختلف فعالیت علمی بصورت: انتخاب موضوع و مسئله پژوهش، جستجوی چارچوب نظری، مرور و بحث در مورد نظریه ها، ارزیابی مفاهیم مربوط به مسئله پژوهش، انتخاب روش تحلیل(استقرایی، قیاسی)، جمع آوری داده ها، تجزیه و تحلیل دادها و بعد ارایه پیشنهادات و دلالت هایی برای حل مسئله، می توان گفت که ارزش ها(دینی و غیر دینی) تنها در مرحله اول (انتخاب مسئله پژوهش) و مرحله آخر(پیشنهاد راهکارها و خط مشی ها) وارد می شوند. در سایر قسمت های پژوهش ارزش ها و پیش داوری ها به هیچ عنوان نباید دخالتی در کار داشته باشند.
علم، علم است و هیچ علم اسلامی یا مسیحی و ... وجود ندارد. کار علمی نباید تحت تأثیر ارزش ها قرار بگیرد مگر در مرحله انتخاب موضوع و ارایه راهکارهای براساس نتایج پژوهش.
دکتر خسرو باقری:
سه امکان پیش روی اسلامی کردن علوم انسانی وجود دارد، امکان اول مسیر بن بست است امکان دوم مسیری ناهموار و امکان سوم را می توان مسیری مناسب نامید.
وقتی در مورد علوم اسلامی یا دینی صحبت می کنیم، آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد، رابطه بین ارزش و واقعیت است که برای آن دو نوع رابطه متصور است رابطه اول برابری ارزش با واقعیت است. بر این اساس وقتی داریم کار علمی انجام می دهیم، در واقع با ارزش ها سرکار داریم. این دیدگاه در میان فیلسوفان علم از جمله سازه گرایان اجتماعی و نسبیت گرایان طرفدارانی دارد.
رابطه دوم عبارت است از اینکه واقعیت ها خنثی هستند و باید ارزش ها را به واقعیت ها اضافه کنیم. اثباتگرایان مدافع این دیدگاه اند.
در حوزه اسلامی نیز ما هر دو رویکرد را داریم. بنابر رویکرد اول، بعضی در مورد علم غربی بر حسب ارزش ها و فرهنگ غرب صحبت می کنند و یا وقتی در مورد علوم اسلامی صحبت می شود، معتقدند که باید ارزش های اسلامی را جایگزین ارزش های فعلی کرد. سید حسین نصر مدافع این دیدگاه است.
در مورد رویکرد دوم نیز گفته می شود که واقعیت خنثی است و برای اینکه علوم اسلامی داشته باشیم، ما باید ارزش های اسلامی خودمان را به این واقعیت خنثی اضافه کنیم که سیدجمال الدین اسدآبادی از حامیان این دیدگاه است.
اما هر دوی این رویکردها مورد نقد قرار دارند. رویکرد اول راه بن بست است و علم را به فرهنگ و ایدئولوژی کاهش می دهد.
رویکرد دوم که بنابر آن باید ارزش های اسلامی را به علوم اضافه کنیم گرچه از رویکرد اول بهتر است اما اینکه علم را بصورت خنثی و واقعیت محض در نظر بگیریم، خود مسئله ساز است. در این رویکرد هم وقتی از علوم اسلامی صحبت می شود در واقع از علوم تعمید داده شده صحبت می شود چرا که کافی است علوم کنونی را از ازرش های غربی جداکنیم و ارزش های خودمان را به آن اضافه کنیم.
رویکرد مطلوب این است که واقعیت و ارزش در هم تنیده اند. علم نه خنثی است و نه می توان آن را به عنوان ارزش و فرهنگ قلمداد کرد و یک نگاه ایدوئولوژیک به علم داشت. علم از طرفی یک امر انسانی است پس با ارزش های ما سروکار دارد، اما تفاوت تلاش علمی با سایر امور انسانی در این است که علم در جستجوی عینیت و در رابطه نزدیک با واقعیت است. این نوع نگاه به علم، هم بخشی از ارزش ها را دارد، هم واقعیت. وقتی در مورد علم دینی به طورکلی و علوم اسلامی به طور خاص صحبت می کنیم، منظور این است که ما براساس یک سری ارزش ها به جهان نزدیک می شویم و در محدوده آن ارزشها، باید با عینیت سرکار داشته باشیم. چارچوب های مختلف علم، در واقع پنجره هایی را برای دیدن جهان در اختیار ما می گذارند و براساس آن چارچوب باید عینیت را جستجو کرد. لذا صحبت از علوم اسلامی عجیب و دور از ذهن نیست.
دکتر سید جواد میری:
برای بحث در مورد اسلامی کردن علوم انسانی توجه به بافتی که این بحث در آن ظهور کرده بسیار مهم است. تلاش ها برای اسلامی کردن علوم در ایران بعد از برپایی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت و آنچه که حامیان این رویکرد درصدد بیان آن هستند ایدئولوژی ای به نام اسلام گرایی است. امروزه ما در ایران به دنبال راهی هستیم که یک جامعه اسلامی به وجود بیاوریم و این جامعه اسلامی نیازمند علمی است که بتواند ایدئولوژی حاکم را بسط دهد. برای همین ما در مورد علوم انسانی به عنوان یک اقدام علمی صحبت نمی کنیم بلکه آنچه که با آن مواجه هستیم شکل ایدئولوژیکی فهم واقعیت است که برای دولت این امکان را فراهم می کند تا سیاست خود را مشروعیت بخشد.
بهتر است بجای صحبت در مورد رابطه اسلام و علوم انسانی، یا اسلامی کردن علوم انسانی، در مورد سیاست اسلامی کردن علوم انسانی صحبت کنیم.
دکتر بیژن عبدالکریمی:
از آنجا که ایده اسلامی کردن علوم انسانی از مبنای متافیزکی برخوردار نیست، لذا بانیان و حامیان اسلامی کردن علوم انسانی همه در ورطه خیال پردازی و توهم افتاده اند. استفاده بانیان و حامیان اسلامی کردن علوم انسانی، از واژگان مختلف و متعدد از جمله علوم انسانی اسلامی؛ علوم انسانی دینی، فیزیک اسلامی، ریاضی اسلامی و ... یا اصطلاحاتی مانند اسلامی کردن، بومی کردن، دینی کردن.. ناشی از همین فقدان مبنای متافیزیکی است. اینکه «علوم مدرن (طبیعی یا انسانی) همه غربی هستند و لذا جهانشمول و فراتاریخی نیستند بلکه در افق های تاریخی و فرهنگی غرب شکل گرفته اند نتیجه نمی دهد که این علوم را می توان از جهان بینی غرب جدا کرد و بر اساس جهان بینی اسلامی و فرهنگی خودی آن را بنا ساخت. تأکید بر اینکه علوم مدرن، فرهنگی و تاریخی هستند نه جهانشمول خود یک اندیشه غربی است که اساس آن، اندیشه های تاریخی هگل و نیچه و دیلتای، تامس کوهن و هایدگر است. اشکال حامیان اسلامی کردن علوم این است که با تکیه بر اندیشه غربی، به نقد اندیشه غربی دیگری می پردازند.
همچنین این استدلال که علوم مدرن هرمنوتیکی هستند و لذا تنها یکی از تفسیرهای ممکن در مورد واقعیت جهان می باشند و نه تنها تفسیر ممکن نیز مورد قبول نیست چرا که تاکید بر هرمنوتیکی بودن تفسیر، اندیشه هایدگر و گادامر است و باز حامیان رویکرد اسلامی علوم با تکیه بر اندیشه های غرب، به نقد اندیشه غرب پرداخته اند و به این امر هم توجه نمی کنند که اگر فهم هرمونوتیک را بپذیریم، علوم اسلامی نیز تنها روایتی خاص در مورد واقعیت جهان خواهند بود نه یک فراروایت و حقیقت مطلق.
نظر شما