ریشه و نحوه نفوذ شایعات مجازی/وقتی به خود گُل می‌زنیم!

به گزارش خبرنگار گروه اندیشه خبرگزاری شبستان، نه تنها فضای مجازی که در دنیای واقعی نیز انسان ها هرگز از دام شبهه و شایعه در امان نبوده اند ولی با شکل گیری این محیط غیرواقعی که اتفاقا بر بسیاری از ساحات زندگی واقعی اثرگذار است، به تدریج عده ای برای ترویج عقیده خود دست به شایعه پراکنی زدند. برای بررسی آسیب ها، شبهات و شایعات مجازی بر آن شدیم با سید علیرضا آل داوود، تحلیل گر رسانه به گفت وگو بنشینیم که حاصل آن را می خوانید:

شایعه سازی و شبهه افکنی چه ماهیتی دارد؟ آیا جوامع گذشته نیز این وضعیت را داشتند؟

 برای پاسخ به این پرسش باید به ریشه شبهه افکنی نظری بیفکنیم و از جنبه تاریخی آن را بررسی کنیم. در بحث اندیشه دینی همواره بستری برای طرح پرسش و پرورش فکرها وجود داشته و دارد. اساسا اصلی ترین رسالت پیامبران الهی و ائمه(ع) برانگیختن عقلانیت در میان انسان ها و متبلور کردن این امر در زندگی آنان بوده است.

دعوت پیامبران الهی همواره در طول تاریخ با واکنش های متفاوتی مواجه شده است و همه پاسخ یکسانی به این دعوت نمی دادند. برخی با وجدان، دل و ذهن و قلب خود ایمان می آوردند و برخی به دشمنی می پرداختند و موضع دیگری را اتخاذ می کردند. از مهمترین موضوعاتی که پیامبران دنبال می کردند این بود که انسان به خود غره نشود و به دنیا دل نبندد، در لذت های مادی فرو نرود و به ساحت های وجودی خود بپردازد و این کار برای بسیار ای مردم دشوار بود.

در این میان کاری که پیامبران انجام می دادند این بود که بر اساس فطرت آدمی، دعوت بر ارزش ها و معروفات کنند با این وجود بسیاری از مردم در شکیات باقی می ماندند  و پرسش هایی را و یا به شکل جهت داری شبهه در مقابل حق و پذیرش معروفات مطرح می کردند. این طرح شبهات با هدف تخریب دین بود و رویکردی نقادانه نداشت. بنابراین، شبهه سازی و شایعه افکنی همواره وجود داشته است و امروز این شایعات در فضای مجازی دست به دست می شود و سرعت انتشار آنان بسیار بیشتر شده است.

امروز اما شایعات در فضای مجازی و دنیای خارج از واقعیت دست به دست می شوند. سوال آن است که این شایعات در فضای مجازی دقیقا ناظر بر چه اهدافی شکل می گیرند؟ به هرحال در این محیط  مجازی هر موضوعی ممکن است عقیده واقعی یک فرد باشد و فارغ از درست و غلط بودن آن برای کاربری که اقدام به طرح موضوع می کند حقیقتا مساله باشد. در چنین بازاری چه طور باید شبهه و شایعه را تشخیص داد؟

وجود فضای مجازی و کانال های مختلف و از سوی دیگر سرعت رسیدن پیام سبب شده است تا شایعه و شبهه بیش از گذشته گسترش یابد. مردمی که مخاطب پرسش های جهت دار هستند کم نیستند. هرچه قدر که مردم از فضای مجازی بیشتر استفاده کنند میزان رسیدن به شبهه و شایعه نیز افزایش می یابد و این به دلیل از دست دادن فرصت های بسیاری است که ما برای پاکسازی این فضا از انواع منکرات و فسادها از دست داده ایم و همچنان مخاطب و مصرف کننده اینترنت آمریکایی هستیم و هنوز بومی سازی جدی در این موضوع انجام نداده ایم.

اکنون کامل ترین دین، دین اسلام است که بالای هفتاد فرقه از آن منشعب شده است. این هفتاد فرقه نیز مرتبا کار می کنند و اسلام اصیل در این میان مخفی مانده است. تنها گروهی که از این بحث شبهات و ایجاد آنان سرافرازند و به آن دامن نمی زنند و به آئین راستین و اسلام اصیل محمدی(ص) باور و اعتقاد دارند، شیعیان اند.

با چنین وضعیتی پر واضح است که شبهات نسبت به دین اسلام فراوان است و اگر در جهان کنونی  بخواهیم تا معروف و منکر بزرگ را در باب امر به معروف و نهی از منکر نام ببریم؛ بزرگترین منکر به دین و اعتقاد اصیل ما صهیونیسم جهانی است که تلاش می کند با استفاده از تکنیک های جنگ نرم و عملیات روانی، دین ما را با ایجاد شبهات و دروغ پراکنی های فراوان استحاله کند.

مثلا دشمن نهایت سوء استفاده را از جریانات کشور می کند. شاید یکی از معروف ترین آنها جریان پزشک تبریزی و غذای نذری باشد که عده ای از بدخواهان انقلاب و فعالان در فتنه 88 خواستند موضوع را سیاسی و از جنبه های مختلف مطرح کنند ولی دشمن آمد و شبهه اعتقادی را روی این مساله سوار و در مورد غذای نذری تشکیک ایجاد کرد و این در حالی بود که خانواده این پزشک با غذای نذری مسموم نشده بودند و اصل قتل آنان در دست پیگیری است.

تسخیر قلب و ذهن هدف آنهاست. ذهن محل شک و یقین و قلب محل حب و بغض است و اینگونه است که جنگ نرم راه می افتد و حتی ممکن است بعضا تمام باور به یک مساله مذهبی در این بین از میان برود. دشمن شدیدا در تلاش است تا دین اسلام و تشیع را ناکارآمد نشان دهد در نتیجه به فضای مجازی می آید و شایعاتی را درست می کند. می توان گفت شایعاتی که ایجاد می شود نقش مهمی در ابهام انتقال یک موضوع دارد.

کلا اگر بخواهیم بدنه شبهات و شایعات را در جامعه بررسی می کنیم چه دسته بندی را می توان لحاظ کرد؟ اساسا شایعات به چند دسته تقسیم می شوند؟

چند نوع شایعه داریم که در این مجال در مورد آنها به ترتیب سخن خواهم گفت؛ بسیاری از شبهات بین مردم از این دست هستند که به تدریج بین مخاطب گسترش می یابد و قاب رازداری دارند که به آنها شایعه خزنده می گویند. مثلا شایعات مربوط به مسئولان دولتی، فساد اقتصادی، از جمله مواردی است که در بین این شایعات جای می گیرد. هدف از شایعه خزنده ایجاد نگرانی میان مسئولین و مردم است. مثلا جریان غذای نذری اول محرم که مدت ها در شبکه های مختلف مطرح بود از این دست شایعات است. دشمن می خواهد بداند جامعه چه قدر واکنش منفی نشان می دهد؟ مثلا آیا می تواند مساجد و حسینیه ها را از عزاداری تهی کند.

«شایعه آتشین» نوع دیگری از شایعات است که سخت و تند مطرح می شود و خطرات و وعده های فوری را مطرح می کند. برای مثال خطراتی که ممکن است در حوزه دینداری پیش بیاید. شایعه در مورد پیاده روی اربعین از این دست شایعات آتشین به حساب می آیند چنانچه گفتند خطر بزرگی در کشور عراق وجود دارد و در نتیجه به پیاده روی اربعین نروید. مردم به این شایعه توجه نکردند و برخوردی بصیرانه داشتند. در مورد پیاده روی اربعین تشکیک ایجاد کردند و یا شبهه ای را عربستان در همین مورد پیگیری کرد و اشاعه می داد که ایران می خواهد به جای حج مردم را به پیاده روی اربعین بفرستد و با این شبهه بگویند که ایرانیان و شیعیان کافر هستند.

نوع دیگری از شایعه که در فضای مجاری شکل می گیرد شایعات «غواص» یا «پایدار» نام دارند. این شایعات دهان به دهان منتقل می شوند و ناگهان دوباره مخفی شده و در زمان مناسب دوباره آشکار می شوند مثل جریان فتنه 88 و مسائل بعد از آن که در 9 دی با بصیرت و هوشیاری مردم آن فتنه و فتنه گران به زباله دان تاریخ پرتاب شدند.

اما شایعه «وحشت» نوع دیگری است که مردم را به تحریف وادار می کند. این شایعه به مثابه خطر ملموس و فوری است و خوانندگانی که در معرض این قبیل شایعات قرار می گیرند به شدت میل دارند تا دست به اقدامی سریع و تعامل بزنند. برای مثال شایعه دیده شدن داعشی ها در شهرهای کشور که دست به دست در فضای مجازی چرخید بر این مبنا که دوازده داعشی در یکی از شهرهای کشور دیده شدند. این قبیل شایعات واکنش احساسی رو سریع را ایجاد می کند و افراد نیز به شدت در این موارد تلقین پذیرند. ذیل این جریان از جمله مباحث خطرناک برای جامعه ما تلقین در مورد شبهات دینی است.

از سوی دیگر بازنشر شایعات در فضای مجازی نیز توهم برانگیز است و به علت اضطرابی که ایجاد می کند جامعه را در معرض خطر قرار می دهد. در دسته بندی شایعاتی که عنوان کردم چندین هدف دیده می شود که در بستر فضای مجازی اجرا می شود. از جمله این اهداف می توان به ایجاد بدبینی به مسئولین، افزایش نگرانی و اضطراب در مردم، بهره برداری سیاسی  واقتصادی و اجتماعی، ترور شخصیت افراد یا گروه های سیاسی، ایجاد فضای ناسالم اجتماعی، تقابل میان اقشار جامعه، اشاره داشت.

آیا دشمن از شایعه پراکنی در فضای مجازی در پیشبرد جنگ نرم هم استفاده می کند؟ چگونه؟

چندین هدف را می توان اشاره داشت از جمله منزوی کردن ایران در تمام حوزه های داخلی و خارجی، شایعه سازی در حوزه گسترش ژئوپلیتیک شیعه، ایجاد سد در برابر انقلاب اسلامی و ایران هراسی، بی احترامی به ارکان اسلامی.

این مساله که بعضا شایعات از سوی جامعه پذیرفته می شوند، ناشی از ضعف در فرهنگ عمومی است؟

از نظر من مساله این نیست، ضعف بصیرت نخبگان است که باید برنامه ریزی هدفمند داشته باشند. شبکه های مجازی رها شده اند و ما به جای راه اندازی اینترنت ملی از شبکه جهانی اینترنت استفاده می کنیم. این در حالی است که آمریکا، کانادا، ژاپن، کره جنوبی و بسیاری دیگر از کشورها از اینترنت ملی استفاده می کنند و نتیجه دلخواه هم می گیرند.

متاسفانه، مردم ما از دشمن زیاد گُل می خورند. از نظر من ترک امر به معروف و نهی از منکر است که مردم ما را شایعه پذیر کرده است. فکر می کنم برای مقابله با این جریانات باید به شکل صحیحی برنامه ریزی داشته باشیم و در حوره امنیت سایبری فعالیت کنیم. راه اندازی شبکه ملی اطلاعات و فرهنگ سازی مبتنی بر آموزه های اسلامی و ملی در حوزه سواد رسانه می تواند مردم را در فضای مجازی ایمن کند.