به گزارش خبرگزاری شبستان به نقل از طلیعه، تحلیل در باب رویکردهای قرآن کریم در مواجهه با علوم و دانش های گوناگون امروزی و متداول و نیز تبیین مسائل و مباحث، چگونگی پیاده سازی و عملیاتی نمودن منویات متعالی قرآن کریم در مسائل و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی و همچنین تشریح و تعریف دیدگاه های قرآن کریم در مقوله، تفاوت ها و تضادهای علمی و مباحثات اختلافی و تضارب آرا، ما را بر آن داشت تا با حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، محقق و قرآن پژوه و عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، گفتگویی ترتیب دهیم که ماحصل آن را در ادامه می خوانید.
به نظر حضرتعالی اساساً قابلیت و امکان برداشت جزئیات و مبانی گوناگون در شاخه های مختلف علوم انسانی از آیات و منویات قرآن کریم وجود دارد؟ وآیا اصولاً قرآن کریم، در مواجهه با علوم و شاخه های مختلف آن، در جزئیات ورود نموده است یا خیر؟
قرآن و معارف اسلامی در قالب روایات و احادیث نسبت به شاخه های علوم انسانی، تنها اشاراتی کلی به رؤوس و کلیات آنها دارند، چنین نیست که همه بیخ و بُن علوم انسانی را در آیات و روایات بجوئید یا از آنها استخراج کنید و یا مثل برخی از مدعیان همه چیز را از آنها کشف کنید!
قرآن، دعوت به تعقل، تفکر و تدبر نموده است، در نهایت، ما نباید به دنبال چیزهایی برویم که مغایرت و مخالفت قطعی و یقینی با قرآن کریم و سنت قطعیه سید المرسلین دارد.
بشر باید فرزند زمان خودش باشد و با نیروی تفکر و تعقل و تدبر، خیلی چیز ها را که جامعه او بدان نیازمند است کشف کند و دراین مسیر باید از تجارب دیگر بنی نوع خود در این کره خاکی بهره برگیرد و از هر گونه جُمود و خُمود و رخوت و سستی و تعصب بپرهیزد تا بتواند فرزند زمان خود باشد. دین، فقط بر افشاننده و شکوفا کننده عقل است و نباید همه جزئیات علوم و فنون را از دین انتظار داشته باشیم.
خطبه نخست نهج البلاغه را نیک بنگرید که رسالت وحی(دین) را شکوفایی عقل ها دانسته است نه اینکه عقل را از صحنه به در کند و خود جایش بنشیند! کسانی که جز این بیندیشند، گوهر دین را نشناخته اند.
در مباحث علمی و یافته های پژوهشی مهمترین بحث و مسئله و چالش، بحث چگونگی تجاری سازی یا به عبارتی پیاده سازی و ساری و جاری کردن دست یافت ها علمی در عرصه های مختلف اجتماعی و فرهنگی است، به نظر شما، مهمترین چالش و یا موانع در مسیر تجاری سازی و پیاده سازی علوم قرآنی در بستر فرهنگی و اجتماعی جامعه کدام گزینه ها هستند؟
شاید وجه اشتراک همه پرسش های درهم تنیده شما، همان دغدغه های توأم با بیم وهراس ازعلوم انسانی مورد نظرشماری از روشنفکران بدون محدودیت های خاص باشد که از خوف وجود آن، معمولاً به هر دستاورد علمی تجربی دیگران، مارک اسلامی با تفسیرهای درون دینی خود می زنند! و به جعل عناوینی از قبیل: روانشناسی اسلامی، جامعه شناسی اسلامی، هیات و نجوم اسلامی، فیزیک و شیمی اسلامی، طب اسلامی، ریاضیات اسلامی و امثال آن می پردازند! البته ما در جعل اصطلاح، چندان سر نزاع با کسی نداریم! شما می توانید تعبیراتی هم از قبیل: تراکتورسازی اسلامی! هواپیماسازی اسلامی! کشاورزی اسلامی! چغندر کاری اسلامی! هویج کاری اسلامی! هواشناسی اسلامی! و حتی زندانی کردن اسلامی را نیز وارد عرصه علوم انسانی کنید! و اصلاً می توانید همه چیز را با نگاه خودتان اسلامی جلوه دهید و هر لحظه هم آن را در رسانه ها، با نگاه و تفسیر خویش به خلق الله عرضه بدارید!
ولی اصل مسأله در اینجا این است که با این رنگ و روغن های اسلامی تا چه اندازه می توانید بر این قد و قامت و قواره انسان امروزین آن هم با همه گرایش ها وفرهنگ ها و تمدن های گوناگونش، رنگ و لعاب مورد نظر خود را بمالید! و بر فرض زدن این رنگ و لعاب، چقدر خواهید توانست این نسل پرسشگر را قانع کنید؟!
آری، اگر نگاه عقلانی و حاصل کار علوم تجربی و دستاوردهای گوناگون بشر امروزین را فقط با نگاه های درون دینی برخی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهید، گمان نمی کنم گام استواری در جهت توسعه علوم انسانی برداشته باشید.
چالش بزرگ بر سر راه علوم انسانی امروز، نه وسعت بی منتهای فرادینی و فرامرزی آن، که قشری گری و تحجر و دگماتیستی بودن عده ای در تفسیر دین و نگاه هراس افکنانه عده ای از گستره اطلاعات نسل امروزین و رغبت فراوان این نسل به گرمی ارتباطات اندیشه ها و از طرفی فروپاشی تدریجی ساختارهای اندیشه های دگماتیستی است!
استاد، در مباحث علمی و تولیدی علمی، بحث تشتت آرا و تضارب آرا و در نقاطی تزاحم و تعارض مطرح و مشهود است، رویکرد قرآن کریم و منویات آن در باب مسائل اختلافی و چالش انگیز و یا به عبارتی مورد اختلاف در دیدگاه های گوناگون علمی چگونه است؟ آیا از تعابیر قرآن کریم می توان این گونه استنباط نمود که علوم یاد نشده در قرآن کریم، علومی فاقد کارآیی و نامعتبر و ناکارآمد هستند؟
در اینکه توجه به «علم» و «آگاهی» در قرآن کریم، محور و راهگشای بسیاری از مشکلات است، تردیدی نیست. اهمیت «علم» و«دانستن» در قرآن تا جایی است که آفرینش هفت آسمان و زمین را برای انسان، و وجود انسان را برای دستیابی به علم و دانستن و آگاهی می داند!
خداوند در قرآن کریم می فرماید:«اللهُ الَّذی خَلَقَ سبَعَ سماواتٍ ومن الأرضِ مثلَهُنَّ یَتنَزلُ الأمرُ بینهن لِتَعلَمُوا»، خداست که هفت آسمان و زمین را آفرید و فرمان او در میان آنها فرود می آید تا دانش و آگاهی بیابید» (طلاق/۱۲). آری، انسان برای دانش و دانستن آفریده شده است. اما با توجه به گستره دانش و آگاهی، کدام رشته از دانش ها و دانستنی ها و آگاهی ها مورد توجّه قرآن کریم است؟!
دنباله آیه، به این سوال پاسخی بس استوار می دهد: «لِتَعلَمُوا اَنَّ اللهَ عَلَی کُلِّ شیءٍ قَدِیرٌ وَ اَنَّ اللهَ قَد اَحاطَ بِکُلِّ شیءٍ عِلماً»، تا بدانید که خدا بر هر چیزی توانا است و اینکه بی گمان، خدا به هرچیزی احاطه علمی دارد،(و چیزی از قلمرو احاطه علم و قدرت او خارج نیست). تاملی هرچند اندک در این آیه، نشان می دهد که همه دانش ها و آگاهی ها ذاتاً ارزشمند و معتبرند، چون حقیقت علم و آگاهی، گویای کشف واقع است.
بنابراین«علم بما هُوَ علم» پر ارج و اعتبار است، چون راهنما و راهبر آدمی به سوی واقعیت ها و حقیقت هاست، اما کدام علم می تواند چنین رسالتی را ایفا کند؟ جواب این است که آن علم و دانستن و آگاهی ای که سر از معرفت وشناخت خدای«علیم» و«قدیر»در آوَرَد، حال هر علمی و با هر نامی که باشد! معقول یا منقول یا تجربی یا فنی، با هر نام و عنوان دیگر! و قرآن کریم در مقام دیگر در ارزش عالم و دانشمند آگاه به واقعیت وحقیقت چنین می فرماید،که:«تلک الاَمثالُ نَضرِبُها للناسِ وَما یَعقِلُها اِلَّا العالِمُونَ» و این مَثَل ها را برای مردمان می زنیم، ولی جز عالمان(دانشمندان، دانایان و آگاهان) آن را در نمی اندیشند.(عنکبوت/۴۳).
مراد از «عالمان» در این گونه آیات، طبقه خاصی از اهل دانش نیست، بلکه هر طبقه و صاحب هر رشته علمی را شامل می شود. چه عالمان دینی وچه عالمان دیگر رشته های متنوع علوم، چنان که در مقام دیگر می فرماید: «اَلَم تَرَ اَنَّ اللهَ اَنزَلَ مِنَ السَّماءَ ماءً فَاَخرَجنا بِهِ ثَمَراتٍ مُختَلِفٌ اَلوانُها وَ مِنَ الجِبالِ جُدَدٌ بِیضٌ وَ حُمرٌ مُختَلِفٌ اَلوانُها وَ غَرابیبُ سُودٌ».«وَ مِنَ النَّاسِ وَ الدَّوابِّ وَالاَنعامِ مُختَلِفٌ اَلوانُهُ کَذالِکَ َ اِنَّما یَخشَی اللهَ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ اِنَّ الله عزیز ٌغَفُورٌ» آیا ندیده ای که خدا از آسمان آبی نازل کرده است، پس به وسیله آن محصولاتی پدید آورده ایم که رنگ هایشان گوناگون است؟! و برخی کوه ها دارای رگه هایی به رنگ های گوناگون سفید و سرخ و سیاه پر رنگ هستند؟! و همچنین از مردمان و جنبندگان و دام ها، رنگ های گوناگون وجود دارد، آری، از بندگان خدا تنها عالمان متخصصان اهل معرفت و دانش از او بیم دارند و حساب می برند. همانا خدا پیروزمندِ آمرزنده است. (فاطر/۲۸-۲۷)
کلمه «علما» در این آیه با توجه به سیاق آیات ماقبل آن، عالمان و رشته های هیات و نجوم، زمین شناسی، گیاه شناسی و حیوان شناسی و انسان شناسی و بلکه به مفهوم وسیع تر، همه متخصصان علوم گوناگون است که با تجربه و طبیعت سر وکار دارند!
و می فرماید: اینان اند که با معرفتی که از این دانش ها به دست می آورند، آن گونه که شایسته است از خدا حساب می برند! چرا؟! چون «می دانند» و «آگاهی دارند» و در نتیجه چون «اهل معرفت»اند از خدا حساب می‌برند و از عظمت قدرت بی نهایت او خائف اند!
و بدین سان قرآن کریم، به هر گونه دانشی ارج می نهد ودر نهایت می خواهد که صاحب آن، دانشش را در مسیر معرفت و شناخت خدای یکتای بی همتا قرار دهد تا در نتیجه علاوه بر آبادانی دنیا، به سعادت او در سرای آخرت نیز بینجامد.
ما وقتی که سخن از «علوم انسانی» به میان می آوریم، برحسب آموزه های قرآن کریم، آن را محدود به علوم خاصی نمی کنیم، بلکه باید تلاش کنیم که جهت و مسیر آنها را به سوی هدفمندی و هدفداری معقول یعنی توجه به مبدأ و معاد معطوف گردانیم.
و البته تحقق چنین امری صِرفاً با فرمان و بخشنامه، یا تفتیش عقاید و یا تحمیل آن، هرگز انجام نخواهد پذیرفت، بلکه تنها راه منطقی این امور، در پرتو منطق، دلیل، برهان، سلوک، شرح صدر، تحمل اندیشه ها و سلایق گوناگون و برقراری کرسی های مختلف آزاداندیشی است که در آن صورت، انواع علوم، راه راست و درست خود را در موضوعات متنوع پیدا می کنند.
نظر شما