مسجد بدون گنبد جنوب آسیا؛ بزرگترین جاذبه گردشگری پاکستان

خبرگزاری شبستان: مسجد شاه فیصل در شهر اسلام آباد پاکستان بزرگترین مسجد این کشور و منطقه جنوب آسیا است و حتی در میان بزرگترین مساجد جهان جای گرفته است. این مسجد بین سال های 1986 تا 1993 میلادی زمانی که مسجد حسن دوم در کازابلانکا مراکش و مسجد الحرام مکه و مسجد النبی مدینه تکمیل نشده بود، بزرگترین مسجد جهان به شمال می رفت و در سال 1990 چهارمین مسجد بزرگ جهان بود. مسجد فیصل در پاکستان به مسجد ملی تعبیر می شود که 5 هزار متر مربع است و گنجایشی معادل سیصد هزار نمازگزار را دارد.

ارتفاع هرکدام از مناره های این مسجد به 80 متر می رسد که بلندترین مناره ها در میان مساجد جنوب آسیا محسوب می شوند. سنگ بنای ساخت این مسجد در سال 1966 آغاز شد. در سال 1969 یک مسابقه بین المللی میان معماران 17 کشور برگزار شد و سرانجام پس از چهار روز تعمق و بررسی، یک معمار از کشور ترکیه برگزیده شد. کار ساخت این مسجد به طور رسمی از سال 1976 آغاز و در سال 1986 تکمیل شد.

  
در ابتدا طرح ساخت این مسجد که با معماری های سنتی اسلامی متفاوت و فاقد ساختار گنبد سنتی است، مورد انتقاد قرار گرفت اما بزرگی و وسعت این مسجد موجب شد، بسیاری از این انتقادها در نهایت خاموش شوند. چشم انداز هوایی مسجد فیصل خط افق اسلام آباد را تحت تسلط خود دارد. این مسجد در پایتخت و در منتهی علیه شمالی خیابان فیصل واقع و موجب شده این مسجد در شمالی ترین نقطه شهر و در دامنه تپه های مارگله و غربی ترین نقطه تپه های دامنه کوهستان هیمالیا واقع قرار گیرد.

وداک دلوکای ترک تبار معماری مسجد شاه فیصل را بر عهده داشته و برای این معماری جایزه معماری آغاخان را به خود اختصاص داد. طراحی به نسبت نامتعارف این مسجد به نوعی خطوط معاصر را با نگاه سنتی با خیمه های اعراب ترکیب کرده و به آن چهار مناره افزوده است. برخلاف مساجد سنتی، مسجد فیصل فاقد گنبد است و مناره های آن به سبک مناره های مساجد ترکیه باریک و شبیه قلم ساخته شده است.

شبستان داخلی این مسجد دارای یک چلچلراغ بسیار بزرگ است و دیوارهای آن با موزاییکهای زینتی و خطاطیهای بسیار ظریف یک هنرمند پاکستانی تزئین شده است. معماری این مسجد فاصله بسیاری با مساجد جنوب آسیا داشته و نمونه یکی از برجسته ترین معماریهای مدرن اسلامی در دنیا است.

دورنمایه مسجد شاه فیصل در اسلام آباد طرح اولیه تنها برای یک نمازخانه بزرگ در نظر گرفته شده بود، اما در سال ۱۹۷۰ و ۱۹۸۲ تصمیم گرفته شد که فضاهای دیگری نیز به آن الحاق شود. آنچه که در نهایت احداث شد، علاوه بر نمازخانه و فضاهای مربوط به مسجد، شامل مرکز پژوهش‌های اسلامی، کتابخانه، موزه سالن کنفرانس و دفاتری برای استادان دانشگاه اسلامی بین‌المللی بود.
مجموعه این الحاقات، مساحتی را که در آغاز منظور شده بود، به بیش از دو برابر افزایش داد و روی هم هزینه ساخت آن را به چهل میلیون دلار آمریکا رساند، اما از آنجا که بخش‌های الحاقی، همگی خارج از نمازخانه اصلی بودند، تغییری در طرح اصلی مسجد ایجاد نکردند.

در طرح جامع شهر اسلام آباد، مسجد در شمال و در انتهای جاده ورودی اصلی شهر شاهراه اسلام آباد پیش بینی شد. زمین‌های پیرامون مجموعه باز هستند و مسجد درآن همانند یک فضای تندیس گونه در نظر می‌آید. این موضوع باعث می‌شود بنا به صورت یک منظره مستقل جلوه‌گر شود، نه به عنوان ترکیب یک پارچه‌ای از بافت شهر و از این جنبه شبیه بیشتر مساجد ایالتی و ملی است.

والوکای، ساختار خیمه مانند و بدیع را در طرح خود پیشنهاد کرد که دارای سقف‌های شیبدار، سقف خارجی مرمرین و چهار مناره بلند بود. در حقیقت طرح، والوکای از جمله نخستین طرح‌های بود که در پاکستان از انواع قوس‌ها و گنبدهای سنتی و متعارف پیروی نمی‌کرد.

معمار مسجد شاه فیصل به همان اندازه که به مدرن بودن طرح توجه می‌کند، اصول طراحی اسلامی سنتی را نیز به خوبی به کار می‌گیرد. معمار این مسجد در طی ساخت پروژه، در یک بازدید مطالعاتی، درباره طرح‌اش به دانشجویان این گونه توضیح می‌دهد: "من سعی کردم که جوهره، تناسبات و هندسه کعبه را به روشی کاملاً انتزاعی به کار گیرم.

نقطه اوج هر یک از چهار مناره یاد آور چهار گوشه بلند کعبه است و به این طریق با این مناره‌ها فرم نامحسوسی از کعبه، بر مبنای تناسبات آن ایجاد شده‌است. اگر بالای هر مناره را به صورت مورب به انتهای پایانی مناره مقابل آن وصل کنید، یک هرم مربع القاعده در داخل آن معکب نامرئی مشخص می‌شود. تراز پایینی این هرم، بدنه صلب مسجد را تشکیل می‌دهد و آن چهار مناره با نقطه اوج‌شان، مکعب فرضی کعبه را کامل می‌کنند." ارتفاع هر یک از چهار مناره این مسجد که تحت تأثیر معماری ترکیه بلند و باریک و نوک تیز هستند به 90 متر می‌رسد.

ساخت مسجد در سال ۱۹۷۶ توسط سازندگان پاکستان به سرپرستی "عزیم بروجردی" شروع شد. سرمایه‌ای معادل ۱۳۰ میلیون ریال سعودی معادل ۱۲۰ میلیون دلار آمریکا برای ساخت این مسجد توسط دولت عربستان سعودی در نظر گرفته شد. ساخت این مسجد در سال ۱۹۸۶ به اتمام رسید و به عنوان دانشگاه بین‌المللی اسلامی مورد استفاده قرار گرفت. از آنجایی که شاه فیصل عبدالعزیز سرمایه‌گذار اصلی و بانی ساخت این مسجد بود این مسجد و خیابان مجاور آن پس از به قتل رسیدن وی در سال ۱۹۷۵ به همین نام ثبت شد.

ترکیب معماری سنتی و معماری مدرن طراحی منحصر به فردی به این مسجد داده است. بر خلاف طراحی سنتی مساجد، این مسجد فاقد گنبد است و گنبد آن به شکل چادر طراحی شده است. سالن نمازگزاران مثلثی شکل و ۴ مناره اطراف آن به شکل مدادهای باریک است ورودی مسجد توسط لوسترهای بزرگ و دیوارها توسط موزائیک‌های زیبا و خطاطان مشهور پاکستانی به خط کوفی نوشته و طراحی شده اند. از بعضی جهات این مسجد پلی بین معماران سنتی، عربی، ترکی و مسلمانان پاکستانی است.

در طرح جامع شهر اسلام آباد پاکستان، مسجد در شمال و در انتهای جاده ورودی اصلی شهر- شاهراه اسلام آباد- پیش بینی شد. زمین‌های پیرامون مجموعه باز هستند و مسجد درآن همانند یک فضای تندیس گونه در نظر می‌آید. این موضوع باعث می‌شود بنا به صورت یک منظره مستقل جلوه‌گر شود، نه به عنوان ترکیب یک پارچه‌ای از بافت شهر و از این جنبه شبیه بیشتر مساجد ایالتی و ملی است.

دالوکای ساختار خیمه مانند و بدیع را در طرح خود پیشنهاد کرد که دارای سقف‌های شیبدار، سقف خارجی مرمرین و چهار مناره بلند بود. در حقیقت طرح، دالوکای از جمله نخستین طرح‌های بود که در پاکستان از انواع قوس‌ها و گنبدهای سنتی و متعارف پیروی نمی‌کرد.

موقعیت مکانی تصویر هوایی مسجد شاه فیصل موقعیت مکانی این مسجد بیانگر میزان اهمیت آن است، چرا که قرارگیری آن در یک موقعیت مسطح و مرتفع باعث شده ‌است که بنا، در طول شبانه‌روز به عنوان یک نشانه شهری شاخص از فواصل بسیاردور نیز قابل رؤیت باشد.

ورودی اصلی مسجد از شرق است و با یک حیاط با مسجد مرتبط می‌شود. فواره‌های بزرگ در محور این ورودی، بر روی یک سکوی بلند قراردارد. مقیاس عظیم پروژه هنگامی به خوبی درک می‌شود که به این جزئیات توجه کنیم: نماز خانه اصلی برای ده هزار نفر، نماز خانه بانوان برای 1500 نماز گزار که درست در بالای ورودی واقع شده است. فضاهای دیگر عبارتند از حیاط که می‌تواند چهل هزار نفر را در خود جای دهد، یک سکو برای 27 هزار نفر و رواق‌هایی که گنجایش 22 هزارنفر را دارند. علاوه بر این محوطه‌های سبز می‌توان به عنوان فضاهای عبادی در فضای باز برای دویست هزار نفر مورد استفاده قرار گیرند.

نمازخانه اصلی بر مبنای یک پلان مربعی به طول شصت متر است و به‌جای استفاده از گنبدهای سنتی که معمولاً در مساجد به کار گرفته می‌شوند با یک پوسته بتونی پخ‌دار هشت وجهی که جلوهای از یک خیمه بیابانی را به نمایش می‌گذارد، پوشش داده‌شده‌است.
ارتفاع پوسته سقف به چهل متر می‌رسد و روی چهار شاه تیر بتونی عظیم تحمل می‌شود. این پوسته یک شاهکار مهندسی دقیق و حساب‌شده‌است و به صورت سازه فضایی و متشکل از قالب‌های بتنی مثلثی شکل است.
 

فواصل شیشه‌دار ما بین قاب‌ها، نور طبیعی را به داخل سرسرای اصلی مسجد هدایت می‌کند و ارزشی معنوی به فضای داخلی می‌بخشند.

سطح خارجی بنا با سنگ مرمر سفید رنگ پوشیده شده‌است و سطوح داخلی با طرح‌های موزاییکی آراسته شده‌اند. دیوار قبله در نمازخانه اصلی مسجد با کاشی‌های لعاب داده ترکی در رنگ‌های آبی طلایی مزین شده‌است. در نمازخانه اصلی، قابل توجه‌ترین جنبه، تاکیدات عمودی است.
 

محورهای عمودی که بیشتر به معماری عثمانی شباهت دارد، به گونه‌ای استفاده شده‌است که امتدادهای افقی اصلی در فضا را که به سمت مکه هستند، شاخص‌تر می‌کند. در جلوی دیوار قبله، محراب و محور قرار دارد که هر دو توسط یک هنرمند پاکستانی طراحی شده‌اند.
 

محراب بلند و غیر متعارف این مسجد، یک عنصر معماری تندیس‌وار ساده به شکل یک قرآن مفتوح عمودی است ولی منبر طرح نسبتاً متداولی دارد. یک چل‌چراغ زیبای بزرگ در نمازخانه اصلی وجوددارد که در آن از هزتر لامپ الکتریکی استفاده شده ‌است.

در پای دیوار غربی و شمالی نمازخانه اصلی مسجد در فضای بیرونی، استخرهایی قرار داده‌شده‌است که باعث می‌شوند جریان هوا به واسطه آب سطح آنها تعدیل شود. همچنین درخشش نوار باریک شیشه‌ای در امتداد طول دیوار قبله در اثر نور غیر مستقیم منعکس‌ شده از استخر بزرگ بیرونی و بازتاب آن به فضای داخل، روحی تازه و مضاعف به فضا می‌بخشد.

محل در نظر گرفته‌شده برای مسابقات روخوانی و قرائت قرآن کریم که به‌ویژه در سال‌روز ولادت پیامبر برگزار می‌شود، یک سکوی برآمده در امتداد دیوار شمالی است که با خط هنرمند پرآواز و معاصر پاکستانی، در سبکی نوین مزین ‌شده‌ است.

سازه بتونی مسجد، در داخل به صورت نمایان و به رنگ سفید است و کف‌ها از گرانیت براق و صیقلی پوشیده‌شده‌اند. دسترسی به نیم‌طبقه بانوان از طریق گذرگاهی سرپوشیده فراهم شده‌است که در آن قطعه‌ای از یک حدیث نوشته شده‌است: بهشت زیر پای مادران است.

دالوکای معماری بود که توانست مصالح را با مهارت خاصی به کار گیرد و تأثیرات مطلوبی را بیافریند. شکل تندیس‌وار ساختمان توأم با مدرن بودن آن در کنار نمایش آخرین فن‌آوری‌های سازه‌ای معاصر و عدم استفاده از مصالح محلی موجود نظیر سنگ و آجر، ساختمان را به عنوان نمادی مهم از شهر مطرح ساخته‌ است.

معمار مسجد شاه فیصل پاکستان با مهارت و خبرگی هنری خود، معماری‌ای را خلق کرده است که در آن تکنولوژی مدرن به عنوان راهی برای ارتباط با خدا به کار رفته ‌است و نمازگزار را به تفکر و تعمق وامی‌دارد.

مقیاس بزرگ کار، جای‌گیری و صحنه پردازی باشکوه آن در مقابل تپه‌ها بیان فرمال قوی و مدرن بودن بنا، مسجد شاه فیصل را به عنوان نقطه عطفی در معماری معاصر جهان اسلام تبدیل کرده ‌است.

شایان ذکر است، این مسجد بزرگ و باشکوه در حال حاضر یکی از مقاصد گردشگری اسلام آباد پاکستان است.
پایان پیام/