به گزارش گروه اندیشه خبرگزاری شبستان به نقل از طلیعه: حجت الاسلام والمسلمین علیرضا پیروزمند عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم در دومین هم اندیشی روش‌های تحقیق در علوم انسانی اسلامی که در مرکز پژوهش های علوم انسانی اسلامی صدرا برگزار شد به ارائه الگوی خود پرداخت.
وی در مقدمه ارائه خود با اشاره به اینکه تولید علوم انسانی امری روشمند است گفت: روش وقتی موفق است که با موضوع مورد شناسایی سازگار باشد.
این محقق و نویسنده کشورمان در ادامه سخنانش اظهارداشت: تولید علم و نظریه پردازی راجع به علم، اتفاقی روشمند است و این روش وقتی صادق و موفق است که با ماهیت و سنخ موضوع مورد شناسایی سازگاری داشته باشد. از این رو باید یک تناسب یین روش مورد اتخاذ با موضوع مورد شناسایی وجود داشته باشد. برای اینکه این اتفاق بیافتد باید فلسفه یا بنیان روش، بنیان قابل قبول و قابل اتکایی باشد، لذا وقتی بحث معرفت شناسی مطرح می‌شود از دریچه فلسفه روش مورد توجه قرار می‌گیرد. در واقع روش بر یک بنیان معرفت شناسی استوار است که اگر نظریه‌های معرفت شناسی تغییر کند، چنانکه تغییر کرده است، روش های متفاوتی در تولید علم ایجاد می‌شود.
وی با بیان اینکه برای اینکه بتوان به روش مناسبی در تولید علوم انسانی اسلامی پرداخت باید معرفت شناسی علوم انسانی را تولید کرد، تصریح کرد: اگر معرفت شناسی دیگری تولید شود و ادعا شود که معرفت شناسی پیشنهادی با معرفت شناسی حاکم در علوم انسانی موجود بخصوص علوم اجتماعی متفاوت است، باید انتظار داشت که روش مناسب با خود آن را نیز تولید کرد. آنگه قدمی به عقب آمده و ادعا می‌شود که خود این معرفت شناسی متکی است بر واقعیت شناسی. به این معنا که معرفت یک موضوع دارد و متناسب با اینکه واقعیت اجتماعی چگونه تعبیر و معنا می‌شود، معرفت شناسی معنا پیدا می‌کند. بنابراین علوم اجتماعی به روش نیاز دارند و روش، به فلسفه روش و فلسفه روش خود مبتنی است بر تحقیق از واقعیت و نظریه معرفت شناسیِ متناسب با آن. تقلید از واقعیت و نظریه معرفت شناسی دو پیش شرط و مقدمه لازم برای ورود به روش تحقیق است.
پیروزمند در ادامه به ارائه روش خود پرداخت و گفت: دستگاه فکری پیشنهادی قائل به جریان نظام اختیار و تحلیل است. نظام اختیار از این جهت مهم است که مشیت ربوبی در رأس آن قرار گرفته است. در ذیل آن نظام، ولایت تاریخی معصومین و در رتبه بعد بشریت قرار گرفته است.
وی افزود: معرفت و واقعیت اجتماعی در ذیل و به تبعِ نظام اختیار شکل گرفته اند. بر این اساس تفکری که قائل به جبر ساختاری و سلب اختیار است همان اندازه مردود است که تفکری که انسان را تنها عامل تعیین کننده در ایجاد واقعیت و همچنین در شکل گیری معرفت می داند. در این دستگاه معرفت و واقعیت علاوه بر اینکه محصول نظام هستند خود نیز فاعل تَبعی محسوب می شوند و به این ترتیب دوگانگی ذهن و عین و نبود پایگاه واحد در تحلیل که از دکارت به بعد وجود داشت منتفی می‌شود. وحی اساس تعقل و تجربه در دانش اجتماعی است.
عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم بیان کرد: در این دانش ارتباط خاصی بین وحی، عقل و تجربه با دانش وجود دارد. هرچند که در تولید دانش اجتماعی هر سه منبع همزمان تاثیر گذارند ولی تاثیر یکسانی ندارند. در نگرش تکاملی، جریان ربوبیت خداوند متعال در پیدایش و تکامل واقعیت اجتماعی و نیز پیدایش و تکامل معرفت و دانش، جریان اصلی است. از این رو تفکراتی که واقعیت و معرفت را ماهیات منتزع و مستقل از یکدیگر تصور کرده و واقعیت و معرفت را نظام واره های آئین از جهت ارزشی می‌دانند نفی می شوند.
پیروزمند در ادامه سخنان خود گفت: هر جامعه‌ای براساس تولی به ولایتی که دارد، به تاریخ پیوند می‌خورد. به این معنی که چنانچه تابعِ انبیاء باشد به شکلی به تاریخ پیوند می خورد و چنانچه تابع شیاطین جن و انس باشد طور دیگری به تاریخ پیوند خواهد خورد. از این جهت می توان گفت که هر جامعه‌ای هویت تاریخی خود را دارد، منتهی هویت تاریخی آن بر اساس ولایتی که به آن پیوند می خورد تعریف می‌شود و در نهایت یا در تبعیت از ولایت خدا و یا در تبعیت از ولایت طاغوت متولد می‌شود و به حیات خود ادامه می‌دهد. بنابراین جریان ربوبیت، در ایجاد و بقاء و پویایی جامعه نقش اساسی دارد به حدی که محور تکامل بخش جوامع، ولایت تاریخی و اجتماعی آن است. فرهنگ حاکم بر جوامع مبتنی بر نظام و ولایتی که از آن تبعیت می کنند شکل می‌گیرد.
وی به مقوله معرفت شناسی در ارائه روش مورد نظر خود پرداخت و اظهارداشت: فاعل شناسا در نظام ولایت اجتماعی، تاریخی و تکوینی متفاوت است. در این نظام چند لایه فردیت اتفاق می افتد. فرد به عنوان عضوی از نظام فاعلیت، در ایجاد واقعیت و در پیدایش معرفت نقش دارد. نقش فاعل شناسا فقط شناختن نیست و خود نیز به عنوان یک کنشگر در ایجاد واقعیت نقش دارد. با این وجود نقش او محدود است و نقش اصلی با ولایت تاریخی است. با توجه به وجود دو نظام مستمر ولایت الاهی و تاریخی، فاعل شناسا با استفاده از اختیار خود در تولی به یکی از این دو نظام درک متفاوتی از واقعیت پیدا می‌کند.
پیروزمند تصریح کرد: تحلیل از واقعیت یعنی مورد شناسا و خلاقیت یعنی ابتکار عمل و تاثیر فاعل شناسا و اعتبار علم یعنی ارتباط بین عاعل شناسا و موضوع مورد شناسایی، بر بنیان واحد و هماهنگ کننده‌ای تحلیل می‌شوند. واقعیت، خلاقیت و اعتبار علم یه یک منبع متصل می‌شوند. سطوح ولایت مشتمل است بر ولایت ربوبیت، ولایت معصومین، ولایت انسان و فاعلیت غیر انسان(نباتات و جمادات). فرآیند تکامل معرفت، از برآیند سه دسته فاعلیت شکل می گیرد، موضوع مورد شناسایی و فاعل شناسا محورهای افقی و ربوبیت الاهی محور عمود بر آنها است.
وی افزود: در این شکل از فرآیند تکامل معرفت، تمایز و تفاوت با سایر نظریه های معرفت شناسی ظاهر می‌شود، به این ترتیب که فاعل و موضوع، دیگر محور اصلی نیستند، بلکه بُعدِ سومی نیز به آن افزوده می شود که ربوبیت الاهی است. در این شکل از فرآیند تکامل معرفت در نظریه پردازی انتقادی و تفسیری مشترک است زیرا آنها نیز هویت تاریخی و اجتماعی برای علم قائلند ولی از این جهت که در آن نظام ولایت وجود دارد متفاوت از سایر نظریه‌ها است. اگر قرار باشد علم دینی شکل بگیرد باید بر محور ولایت اجتماعی و تاریخی ولایت و ربوبیت خداوند متعال باشد.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: در نگاه اثبات گرایی واقعیتی وجود دارد که انسان با مراجعه به آن می تواند علم پیدا کند و بوسیله این علم است که تصرف می کند. در پارادایم انتقادی، واقعیت، پیچیده تر از این که هست معنی می‌شود. در این پاردایم، واقعیت دارای دو سطح است. سطحی که توسط ساختارهای اجتماعی نظام سلطه ایجاد شده، در پاردایم انتقادی، مهمتر است. علمی که در این راستا تولید شود افشای سلطه گری هژمونی حاکم و ایجاد انگیزه برای تغییر، معنا می شود. نتیجه این علم نیز ایجاد اراده جمعی، برای تغییر جهان و ساخت جهانی نو است.
پیروزمند تصریح کرد: در پارادایم تفسیری اراده اهمیت ندارد و حرف اصلی توسط کنشگر گفته می‌شود. در رئالیسم انتقادی صدرایی سه جهان تفکیک می‌شود، در راس آن خالق الاهی است که خود یک نفس الامر را ایجاد کرده می کند و این نفس الامر جهان اول است. معرفتی که از این نفس الامر پیدا می‌شود جهان دوم را شکل می‌دهد، که جهان ذهن و بین الاذهانی است. جهان سوم، انسان و اراده اوست. انسان متناسب بر این معرفت و متناسب با اراده خودش جهان اجتماعی را می‌سازد. بنابراین جهان اجتماعی کاملاً برساخته ارداه انسان است، برخلاف معرفت که رئالیستی است و رئالیستی بودنش به معنای تاریخی نبودن آن نیست. همزمان با رئالیستی بودن علم، تاریخی بودنِ هویت علم نیز مورد بحث است. از این روست که به این روش، رئالیست انتقادی گفته می شود.
وی با اشاره به اینکه در این الگو سه سطح اراده وجود دارد، گفت: اولین سطح اراده الاهی و پس از آن اراده فاعل‌های محوری است، که معصومین(ع) هستند. بعد از آنها اراده انسان‌ها است که از آن به عنوان فاعل تصرفی نام برده می شود. بعد از همه اینها اراده غیر انسانهاست که جمادات و نباتات هستند که فاعلِ تبعی هستند، مرتبه شرافت از خدا تا به نباتات است و خداوند در بالاترین سطح از شرافت قرار می‌گیرد. در نظام فاعلیت است که واقعیت شکل می گیرد و انسان با اراده خود در بستر آن معرفت کسب می کند.
وی افزود: کارِ روش قاعده‌مند سازی تولیِ فاعل شناسا به نظام ولایت الاهی است. وقتی گفته می شود تولی به نظام ولایت الاهی، تصور می شود موضوع مورد شناسایی، از نظام ولایت الاهی جداست و از آن نتیجه غلطی گرفته می شود، این که متناسب با تولی ولایت الاهی هر طوری که بخواهیم می توانیم موضوع را بفهیمیم، همچنین موضوع و فاعل شناسا، از خود هیچ اراده ای ندارد. این موضوع در این نظریه تکذیب می شود. فاعل شناسا خود یک عضو است که تحت ربوبیت الاهی است و اراده الاهی در او جریان دارد. چنانچه از قانونمندی یک شیء خارجی تبعیت کند به تبع از اراده الهی تبعیت کرده است. در اینجاست که تولی مصداق پیدا می کند. با تولی به نظام حق، در اصل واقعیت به بهترین نحو ممکن مورد شناسایی قرار می‌گیرد. چون واقعیت از نظام ولایت خارج نیست.
پیروزمند در قیاس روش خود با روش های دیگر گفت: روش تحقیق در این دستگاه قدرت هماهنگ‌سازی و ارتباط بخشی بین حوزه‌های مختلف دانش را دارد. این روش یک روش تحقیق بالا دستی است. روش پیشنهادی یک روش منطقه ای و کاملتر از منطق صوری و سیستمی است. منطق صوری، منطقی دو ارزشی است. در حالیکه منطق سیستمی منظقی چند ارزشی است که اوج آن منطق فازی است. منطق این روش علیرغم اینکه کاملتر از این دو منطق است، با این حال آنها را نفی نمی‌کند و حتی آنها را به خدمت می‌گیرد. این منطق از این جهت کاملتر است، چون برای تولید دانش اجتماعی مناسب است. جریانِ جهت در این روش، جریان ولایت الاهی است که لازمه آن نیز وحی است.
وی افزود: برای تولید علم اسلامی باید مفاهیم دینی را به اوصاف عینی و اوصاف عینی را به موضوعات عینی تبدیل کرد. اخذ مفاهیم دینی باید با روش خود یعنی روش اجتهادی، و با منابع خود که کتاب و سنت است، باید شکل گیرد. به عنوان مثال حجاب و عفاف که از اوصاف دینی هستند در معماری به اندرونی و بیرونی که موضوع عینی هستند تبدیل می شوند. بنابراین به یک مکتب احتیاج است، زیرا هم علم و هم یک نظام موجود هست. در اولی قید اصلی نقل است و در دومی قید اصلی عقل است و در سومی قید اصلی تجربه است. هرچند که هر سه از این قیود برخوردارند. به عنوان مثال در استنباط از کلمات الاهی تجربه موثر است. ولی تلاش بر این است که تسلیم نوع دیگری از تجربه گرایی نشویم.
وی در ادامه به مقایسه دیدگاه خود در قالب ماتریس، با سایر دیدگاه های خارجی و داخلی از حیث مبانی روش و روش پرداخت.
نظر شما