مسجد همت تجریش در تاریخ شفاهی

به گزارش خبرنگار مسجد و کانوهای مساجد خبرگزاری شبستان، تاریخ شفاهی مسجد همت تجریش، کتابی است به قلم محمود طاهری، با موضوع طرح تدوین انقلاب اسلامی که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال 1386 به چاپ رسید.

بی شک، یکی از مهم ترین سنگرهای مبارزه در انقلاب اسلامی مساجد بودند، که در حقیقت واسطه میان مردم و رهبرانشان بودند. این سنگرها، در سالهای آغازین نهضت، پایگاههای مخفی انقلابیون بودند، و در سال های نزدیک به پیروزی انقلاب، آشکارا علیه رژیم پهلوی فعالیت کردند. بعد از انقلاب نیز مساجد مکانی شدند برای برنامه ریزی و سازماندهی فعالیتهای مردمی. مرکز اسناد انقلاب اسلامی در راستای رسالت خویش که ثبت و انتشار رستاخیز 57 می باشد، اقدام به شناساندن تمامی عناصر مؤثر در پیروزی این رستاخیز کرده است. از جمله این عناصر مهم مساجد هستند که نقش قابل تأملی در فراخوان مردم برای فعالیت در مبارزات ضد استبداد ایفا کردند.

یکی از این مساجد که نقش غیرقابل انکاری در پیش برد برنامه و اهداف مبارزاتی ضد رژیم و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی داشته، مسجد همت تجریش است که به واسطه ی موقعیت مناسب جغرافیایی و فعالیت شخصیت هایی چون آیت الله طالقانی و آیت الله ملکی(امام جماعت مسجد) از همان روزهای تولدش به کانونی برای فعالیت های مذهبی – سیاسی نوگرایان دینی از روحانی و غیر روحانی تبدیل شد.

این کتاب اثری است به روایت خاطره از خاطرات 23نفر از فعالان و متصدیان این مسجد که چگونگی تأسیس و کارکرد مذهبی- سیاسی مسجد همت را بررسی می کند.

کتاب تاریخ شفاهی مسجد همت تجریش، شامل پیش گفتار، 4 فصل و یک بخش ضمائم است.

فصل اول با عنوان «از نمازگاه تا مسجد همت» درباره قدمت مسجد همت و سنگ بنای اولیه آن است و وقایع و حوادث تأسیس آن از زمانی که تنها نمازخانه حصیری کوچک ابرام چرخی بود تا وقتی که توسط بانیان خیرّی مانند میرزاحسن خان امین الدوله تبدیل به مسجد شد.

با خروج رضا خان پهلوی از ایران و روی کار آمدن محمدرضا و شدت گرفتن آتش جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به ایران، فضای اختناق و سرکوبی که رضاخان حاکم کرده بود به نسبت کم رنگ تر شد  و دگرگونی های بنیادی در اوضاع سیاسی،اجتماعی و فرهنگی ایران به وجود آمد.

مبارزان سیاسی و مذهبی در گروه های مختلف تا حدی امکان فعالیت پیدا کردند. از بارزترین جلوه های این آزادی، برپایی و رونق دوباره مساجد بود که هم زمان شدن اول مهرماه1320با اول رمضان1360 به آن رنگ و جلای ویژه ای بخشید.

آیت الله طالقانی از همان ابتدای ورود به مسجد همت، چهارشنبه ها جلسه های سخنرانی و تفسیر قرآن برقرار کردند. این جلسه ها تا سال 1341 ادامه داشت، که ایشان به دلیل انتشاراعلامیه ی شورای مرکزی نهضت آزادی با عنوان «ایران در آستانه یک انقلاب بزرگ»در چهارم بهمن ماه دستگیر و بازداشت شدند. از آن پس نیز این جلسه ها به همت آقای ملکی و طرفداران آیت الله طالقانی هم چنان برگزار می شد.

در شب 12 دی ماه 1341 نیز مجلس وعظی به مناسبت تولد حضرت عباس(ع) در مسجد همت تجریش باسخنرانی آقای سید محمود طالقانی تشکیل شد که در گزارش مأمور ساواک آمده است.

فصل دوم کتاب اختصاص به امام جماعت مسجد همت، آیت الله مصطفی ملکی دارد. ایشان در سال 1295 شمسی در اسعدآباد (سعدآباد) شمیران چشم به جهان گشود. پدرشان میرزاابوالقاسم، از افراد خوش نام شمیران بودند که در بازار تجریش کارگاه شیرینی پزی و مغازه قنادی داشت. آیت الله ملکی پس از اتمام دوران ابتدایی تا سن 37سالگی در کارگاه پدر مشغول به کار بود. ایشان در این زمان توانست دوره دبیرستان را نیز تمام کند. آقای ملکی در همان اوان جوانی علاقه شدیدی به مذهب و پی جویی حقایق دینی داشت. به همین منظور در پای منابر زیادی می نشست و از هر خرمنی توشه ای بر میداشت. از حضور افرادی مانند حاج آقا فرهمند، دکتر شهاب پور و منبرهای آیت الله آقا شیخ علی نهاوندی فیض می برد.

با شروع نهضت ملی شدن صنعت نفت(1329) حاج مصطفی ملکی  پا به دنیای سیاست گذاشت و به یکی از رهبران نهضت ملی ایران در شمیران تبدیل شد. بعد از کودتای 28مرداد1332 به رهبری کمیته نهضت مقاومت ملی شماره 2تجریش رسید  که نام ایشان به لیست سیاه ساواک نشست. بعد از این به قم مهاجرت کرد. آیت الله ملکی 15سال در قم اقامت داشت. در این زمان وارد دنیای طلبگی شد و با افرادی مانند آیت الله شیخ فاضل لنکرانی و شیخ محمود اردکانی دوستی نزدیک داشت. در سال1333 با دختر آیت الله فاضل ازدواج کرد. حاج مصطفی ملکی در طول این 15 سال هم چنان با مسجد همت در ارتباط بود و بسیاری از جریانات مذهبی و سیاسی را هدایت می کرد.

با شروع نهضت روحانیت امام خمینی(ره) و رویدادهای منجر به تظاهرات خونین 15خرداد 1342،گردانندگان مسجد همت به نهضت پیوستند و مسجد همت نیز به پایگاهی مهم برای آگاهی و مدیریت و برنامه ریزی بسیاری از فعالیت ها در این دوره زمانی جایگاه ویژه ای در بین فعالین و مبارزان و رهبران قیام به دست آورد. آقاي ملكي از علاقمندان و ارادتمندان واقعي امام خمینی (ره) بود.

بعد از رحلت آيت الله بروجردي و قيام علما و مراجع عليه لوايح و قوانين طاغوت و قيام توفنده حضرت امام، آقاي ملكي همواره به عنوان شاگرد و مريد امام، همانند ساير طلاب و فضلاي مبارز حوزه علميه قم، فعالانه در صحنه انقلاب شركت داشت و در آغاز نهضت مقدس اسلامي به رهبري حضرت امام راحل سهيم بود.

آقاي ملكي پس از قيام 15 خرداد سال 42، در شب هاي جمعه و ماه مبارک رمضان و ساير مناسبت هاي مذهبي در مسجد همت تهران حضور می يافت و با روحانيان مبارز تهران، مانند آيت الله طالقاني ارتباط بسيار نزديكي برقرار ساخت و جلسات و فعاليت هاي گوناگون را آغاز نمود.

فصل سوم کتاب  با عنوان بازگشت به تجریش؛ چگونگی بازگشت آیت الله ملکی  و فعالیت های ایشان را بازگو می کند. در این باب از نقل و قول های متصدیان، نمازگزاران و فعالانی مانند مهندس بازرگان، عباس بزرگ زاده، حجت الاسلام معادیخواه و... بهره می جوید.

در بازگو کردن فعالیت ها، تلاش ها و مبارزات حاج مصطفی ملکی برای حضور در جریان های سیاسی، اجتماعی و مذهبی، ارشاد و آگاهی دادن به مردم به ویژه جوانان، در خصوص اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان، ارتقاع دادن سطح کیفی مسجد، ایجاد فضای باز برای فعالیت های گروه های مختلف نوگرایان سیاسی  و مذهبی با توجه به مخالفت برخی از روحانیون سنتی، توسعه فضا و ابعاد کارکردی مسجد، ایجاد کتاب خانه، سازماندهی تحصن ها و تظاهرات های ضد رژیم، انجام مراسم عزاداری با توجه به فضای اختناق کشور و... از خاطرات و گفت و گو با فعالان و مسئولان مسجد استفاده شده است.

از جمله اقدامات مهم آقای ملکی که با سلیقه گروهی از روحانیون سنتی سنخیت نداشت، میدان دادن به روشن فکران و افراد غیر روحانی برای سخنرانی در مسجد همت بود. یکی از این روشن فکران و سخن رانان نوگرا، در سال های پایانی دهه 1340آقای فخرالدین حجازی بود،که به دعوت آقای مصطفی ملکی برای سخنرانی به مسجد همت آمد و بسیار مورد توجه مردم قرار گرفت.

فصل چهارم کتاب به تأثیر گذاری مسجد همت در انقلاب اسلامی اشاره دارد. این فصل در فضای سیاسی، نگاهی به گذشته و فعالیت های مسجد دارد و به چگونگی سیاسی شدن مسجد، پس از فعالیت های محدود آیت الله طالقانی که حساسیت ساواک را برانگیخته بود، جمع آوری امضاها برای درج در زیر اعلامیه ها توسط حاج مصطفی ملکی، دیدار با تبعیدی ها، ایجاد نمایشگاه کتاب و انتشارات در فضای باز سیاسی1356 تا سازماندهی راهپیمایی 16شهریور ماه در چندین نقطه از شهر تهران می پردازد. مسجد همت حتا در کمک رسانی و فراهم کردن امکانات اولیه برای زلزله زدگان طبس نیز از پیش گامان محسوب می شد.

کتاب مسجد همت تجریش با بخش ضمائم به پایان می رسد که در برگیرنده تصاویر و فهرست اعلام کتاب است.