به گزارش خبرگزاری شبستان، تعزیه سالهای متمادی است که بعنوان عرض ارادتی هنری به ساحت عاشورا شناخته می‌شود. هنری که دیگر برای خود دارای ساختار و شاکله نظام مند است. سوره مهر با آثاری که در این زمینه (تعزیه) دارد برای علاقه‌مندان و پژوهشگران این هنر دینی می‌تواند منابع ارزشمند تلقی شود. به برخی از این مجلدات نگاهی گذرا خواهیم داشت.
ریشه‌های تاریخی تعزیه در یک اثر
صادق عاشورپور، محقق و نویسنده مجموعه نمایش‌های ایرانی در جلد دوم این مجموعه به مقوله «تعزیه» پرداخته است.
عاشورپور در این کتاب ۵۶۶ صفحه‌ای نخست درباره تعزیه نوشته سپس نگاهی به چند متن مکتوب به جامانده پیش از اسلام کرده و به پیدایش تکیه و اجرای تعزیه، سبب حضور نداشتن زن در تعزیه و ایجاد حافظه هیجانی در تماشاگر پرداخته و در ادامه تعزیه زنانه، یادداشت‌هایی از ایرانیان درباره تعزیه، چند متن تعزیه و نمادها و نشانه‌ها را در این هنر واکاوی کرده که در نهایت با نگاه سیاحان فرنگی به تعزیه به پایان می‌رسد.
این محقق در آغاز سخن به ریشه‌یابی کلمه «تعزیه» در فرهنگ لغات پرداخته و تعریف خود را از این هنر اینگونه بیان می‌دارد، تعزیه taeaziyaeh کلمه‌ای عربی و ریشه آن «عزی» فعل ثلاثی مجرد است. این کلمه به باب تفعیل برده شده و بر وزن تفعله، مصدر آن، تعزیه شده است و معنای تسلی دادن، تسلیت گفتن، مصیبت دیده را صبر و شکیبایی دادن، دارد.
وی در ادامه نتایج خود را درباره منشا و پیدایش تعزیه نوشته و معتقد است، درباره منشا و پیدایش نمایش تعزیه، تاکنون تحقیقی در خور توجه صورت نپذیرفته ولی سه گروه درباره منشا و پیدایش این هنر سخن گفته‌اند که این باورها در صفحات ۲۴ تا ۵۷ کتاب آمده است. به زعم مولف، «تعزیه»، بازنمایی مصیبت و شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان است. که قالب آن برگرفته از نمایش‌های ایرانی پیش از اسلام چون «سوگ سیاوش»، «یادگار زریران» و غیره است و محتوای آن داستان واقعه سال ۶۱ هجری قمری در صحرای کربلا است.
این نمایش زبانی منظوم دارد ولی این نظم در زبان به وزنی خاص از بحور عروضی شعر فارسی مقید نیست و هر قسمت به اقتضای فضا و نقش سروده می‌شود. چنانکه نوای گفتار در قالب ادبی است و هیچ ارتباطی با دستگاه بحری شعر عامیانه ندارد.
علی معلم و منظومه‌ای بلند از مجلس حر
کتاب «مجلس حر بن یزید ریاحی» از«علی معلم دامغانی» ؛ روایت و منظومه ای بلند از ماجرای حرّ بن یزید ریاحی است، که به تازگی توسط انتشارات سوره مهر به چاپ دوم رسیده است.این کتاب در دو فصل تدوین شده است که فصل اول آن به مقدمه با تشریح و توضیح به قلم محمدرضا تقی‌دخت اختصاص یافته است.
علی معلم دامغانی،این منظومه را بر مبنای زیارت وارث (زیارتی که جزء زیارت‌های معروف شیعیان است)به تحریر درآورده است. بخشی از این منظومه ، با عنوان شخصیت عاشورایی حربن یزید ریاحی؛ یکی از چهره های نامآور و نامدار واقعه عاشورا است. محمدرضا تقی دخت ، نویسنده مقدمه و شرح این کتاب، سروده علی معلم را یکی از کم نظیرترین و حتی بی نظیرترین منظومه‌های سروده شده در مورد شخصیت حضرت حر دانسته است.این کتاب اولین سروده شعر نوی علی معلم به حساب می آید که عنوان آن به سبک مجالس تعزیه، «مجلس حربن یزید ریاحی» انتخاب شده است.
این منظومه ماجرای حضرت حرّ از بدو زندگی تا زمان شهادت در دوبخش یا فصل است که بخش اول،مقدمه‌ای مفصل بر این شعر و بررسی ماجراهای واقعه عاشورا از بعد از مرگ معاویه و به حکومت رسیدن یزید، تا عاشورا را شامل می‌شود و بخش دوم شامل منظومه بلند حرّبن یزید ریاحی می‌شود.
تعزیه‌های «میر عزا» پس از 150 سال
« میرعزا کاشانی، در قلمرو تعزیه» عنوان کتابی است که برای نخستین بار تعزیه‌نامه‌های میرعزا کاشانی، تعزیه‌سرای دوره ناصری در آن آمده است.این کتاب حاصل تحقیق و پژوهش سمانه کاظمی است که انتشارات سوره مهر آن را منتشر و توزیع کرده است.کاظمی در مقدمه کتاب خود نوشته است اطلاعات محققان درباره میرعزا کاشانی اندک است و آنها همین اندازه درباره او می‌دانند که نامش سیدمصطفی کاشانی است.
این برای نخستین بار است که تعزیه‌نامه‌های میرعزا کاشانی بعد از گذشت حدود 150 سال در ایران تصحیح و منتشر شده است.
میرعزای کاشانی از تعزیه‌سرایان دوره ناصری بوده که آوازه هنرش به دربار ناصرالدین شاه قاجار رسید و به دعوت شاه قاجار به تهران آن روزگار آمد.او مدتی را در تکیه دولت با تعزیه‌خوانان تهران به سر برد و بین آنها به محبوبیت رسید.اما میرعزای کاشانی با اجرای مجلسی که به «مجلس ترکمن‌زوار» موسوم بود باعث رنجش سلطان صاحبقران شد چرا که در آن مجلس به گروهی از زائران علی بن موسی الرضا اشاره کرده بود که مورد حمله راهزان‌ها قرار گرفته بودند.
ناصرالدین شاه، حمله راهزن‌ها به زائران حرم امام هشتم شیعیان و غارت اموال‌شان را نوعی انتقاد تلقی کرد که نشان می‌داد جاده‌های ایران ناامن هستند.کاتب اغلب این تعزیه‌نامه‌ها هاشم فیاضی، یکی از تعزیه‌گردان‌های معاصر ایران است که میرغم کاشانی، نوه میرعزا کاشانی این نسخه‌ها را به دست فیاضی رسانده است.
«پیشخوانی در تعزیه» از نگاه اردشیر صالح پور
«پیشخوانی در تعزیه» با عنوان دوم پژوهشی در نغمات آوازی شبیه‌خوانی، نام جدیدترین کتاب اردشیر صالح‌پور است که از سوی انتشارات سوره‌مهر روانه بازار شد. در این کتاب تعدادی از اشعار پیشخوانی‌های تعزیه، باقیمانده از سنت فرهنگی ایرانی، منتشر شده است.
«پیشخوانی در تعزیه» هشت فصل دارد که به ترتیب عبارتند از «پیش درآمد»، «پیشخوانی، زمینه‌ها و تعاریف»، «ویژگی‌های ادبی پیشخوانی‌ها»، «سرایندگان پیشخوانی‌ها»، «موسیقی پیشخوانی‌ها»، «نوحه‌های پیشخوانی»، «خوانندگان و نوازندگان» و «سایر پیشخوانی‌ها.»
در این کتاب به جز بحث تئوریک در زمینه نغمات آوازی شبیه‌خوانی، شعرهای از پیشخوانی‌ها تعزیه‌ها نیز گردآوری و منتشر شده است. به عنوان مثال پیشخوانی ماه عزا، در مجلس تعزیه حلول ماه محرم، به نقل از صفحه 67 کتاب، این چنین است:
«می‌کشمت سوی خویش، این کشش از سوی ماست
گر دل تو آهن است، عشق من آهنرباست
طالب فیضی اگر، سوی حسین کن گذر
زانکه شنیدم حسین، چشمه فیض خداست»
همچنین در این اثر نام تعدادی از سرایندگان، خوانندگان و نوازندگان پیشخوانی‌ها نیز آمده است.
«از صبا تا نیما»، «تکیه و حسینه‌های ایرانی»، «سرگذشت موسیقی در ایران»، «نمایش در ایران»، «تعزیه و تعزیه‌خوانی» و «سفرنامه بنجامین» نام تعدادی از منابع و مآخذ صالح‌پور برای نگارش «پیشخوانی در تعزیه» است.
اردشیر صالح‌پور، مدرس، محقق عرصه تئاتر، دکترای پژوهش هنر از دانشگاه هنر دارد.
نظر شما